Mostrando las entradas para la consulta conquista ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta conquista ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas

miércoles, 1 de noviembre de 2023

Garins d' Apchier - Guionet

Raynouard, choix, poésies, troubadours, kindle

Garins d' Apchier, t. IV. Six pièces.

Garins d' Apchier si fo un gentils castellans de Javaudan, de l' evesquat de Meinde, q' es en la marqua d' Alverne e de Rosergue, e de l' evesquat del Puoi Santa Maria. Valens fo e bons guerrers, e larcs, e bon trobaire, e bels cavaliers; e sap d' amor e de domnei, e tot so qu' en era. E fetz lo premier descort que anc fos fais, lo qual comenset:

Quan foill' e flor reverdis
Et aug lo cant del rossignol.
Une de ses pièces se termine par ce couplet:
Eu no m' apel ges Olivier
Ni Rothlan, que qu' el s' en dises,
Mas valer los cre maintas ves,
Quan cossir de leis qu' eu enquier;
E non sai el mon cavalier
Qu' eu adoncs no 'l crezes valer;
E volria, tal sieu, aver
A partir regisme o empier.
L' autr' ier.


On trouve dans une autre:
Veillz Comunal, plaides...
E ill malvaz serventes
Que vos aug far e dir
Me tornon en azir;
E ill vostra janglosia,
Don vos faiz escarnir,
Me desplaz chascun dia;
E m n' es vos enoios...
Gals e sems e falcos
Am mais auzir que vos...

Membrari' us del jornal,
Quan perdes vostres cuissos
A Monfort, e messes vos
Dins en la boissera;
Granz esmais
Vos veng e granz esglais,
Qu' els draps vos traisses denan;
Be us gari deus per semblan
Car no us torques en carn nuda...
Veillz Comunal.
Bastero, 83. Crescimbeni, 146. Hist. gén. de Languedoc II, 519. Millot, I, 39. Hist. Litt. XIV, 565. P. Occ. 10.


Garins le Brun, t. IV.
Garins lo bruns si fo un gentils castellans de Neillac de l' evesquat de Puoi Sainta Maria; e fo bons trobaire; e fo a maltraire de las dompnas com deguesson captener. Non fo trobaire de vers ni de chansos, mas de tempsos.
La pièce qui reste de cet auteur, et qui a été imprimée tome IV, page 436, est attribuée par d' autres manuscrits à Rambaud d' Orange et à Gui d' Uisel.
Bastero, 83. Crescimbeni, 186. Hist. gén. de Languedoc II, 519, et III, 98. P. Occ. 367. Hist. Litt. XV, 463.

Gaubert Amiels.
Gaubertz Amiels si fo de Gascoingna, paubres cavalliers e cortes e bons d' armas; e sap trobar; e non entendet mais en domna plus gentil de se; e fes los sieus vers plus mezuratz de hom que ancmais trobes.
Voici un couplet de la seule pièce que les manuscrits ont conservée de ce troubadour:
Mas dei donc amar e mon poing
Un bel auzelet qu' eu tengues
Qu' al cel doas gruas o tres
Qu' eu no prengues; ni no somoing
Domna d' amar, s' afar no fai;
Ja 'l fol cabrier no semblarai
Qu' enques la reina que l' ames.
Breu vers per tal.
Bastero, 71. Crescimbeni, 187. Millot, III, 21. P. Occ. 268.

Gaucelm Estuca. Une seule pièce dont voici deux passages:
Tant es fina sa beutatz
Qu' en lieys ai m' amor
Meza, e fatz gran follor,
Quar sui tant auzatz
Qu' ieu dezir tant autamen...
Tant es sos fis pretz prezatz
Per qu' ieu m laus d' amor,
E dey lauzar la follor
Don ieu sui senatz,
Que foudatz mesclad' ab sen
Val en amar coralmen
Mais que sen non fai,
Er o dic per so qu' ieu sai
Qu' en amar fatz oltra poder
E no m rancur per lonc esper.
Quor qu' ieu.
Millot, III, 401.

Gaucelm Faidit, t. II, III et IV. Plus de soixante pièces.
Gaucelms Faidit si fo d' un borc que a nom Uzercha, qu' es en l' avescat de Lemozi. Fils fo d' un borzes: e cantava piegz d' ome del mon, e fes mot bos sos e bonas cansos. E fes se joglar per ochaison qu' el perdet tot son aver a joc de datz. Hom fo mot larcs e mot glotz de manjar e de beure, per que en devenc gros otra mesura. Mot fon lonc temps desastrucs de dos e d' onor a penre, que plus de XX. ans anet per lo mon qu' el ni sas cansos no foro grazitz ni volgutz. E pres per molher una soudadeira que menet ab si lonc temps per cortz, que avia nom Guilhelma Monja. Fort fo bella et ensenhada; et esdevenc si grossa e grassa com era el. Ella fo d' un ric borc que a nom Alest, de la marca de Proensa, de la seingnoria d' En Bernart d' Anduza.

E messier Bonifassi, marques de Monferrat, mes lo en aver et en raubas et en arnes et en gran pres lui e sas cansos.
Vos avetz auzit qui fon Gaucelms Faidit, ni com venc ni estet. Mas el ac tan de cor que se enamoret de ma dona Maria de Ventadorn, de la meillor domna e de la plus avinens que fos en aquela sazo, e d' ela fazia sas cansos. E la pregava en cantan, et en cantan prezicava e lauzava sa gran valor: et ela lo sufria per lo pretz que li donava. Et en aissi duret lur amor be sept ans, que anc non ac plazer en dreg d' amor. E si venc un dia En Gaucelm denan sa dona, e dis li o ela 'l faria plazer en dreg d' amor, o ela lo perdria, e serquaria dona don li venria gran be d' amor.

E pres comjat d' ela iradamen.
E ma dona Na Maria mandet per una dona que avia nom ma dona Audiart de Malamort, que era bela e gentil, e dis li tot lo fag d' En Gaucelm e de si; e que la degues cosselhar co respondera a 'N Gaucelm, ni col poiria retener ses far amor a lui. Et ela dis que no la cosselharia del laisar ni del retener; mas ela 'l faria partir de s' amor que no s' en rancuraria ni seria sos enemicx. E ma dona Na Maria fo molt alegra cant auzi aisso, e preguet li mot que o complis. Ma dona n' Audiartz s' en anet; e pres un messatge cortes, e mandet dizen a 'N Gaucelm que ames may un petit auzel el punh que una grua volan el cel.

Gaucelm, cant auzi aquel man, montet a caval et anet s' en a ma dona N' Audiart; et ela 'l receup mot amorozamen. Et el li demandet per que ela li avia mandat del pauc auzel e de la grua. Et ela 'l dis que mot avia gran piatat de lui, car savia que el amava e non era amat: “Mas car l' avetz montat son pretz, e sapiatz qu' ela es la grua; et ieu soi lo petit auzel que vos tenetz el punh, per far e per dir totz vostres comans.

E sabes be que ieu soi gentils et auta de riqueza, e jove d' ans, e si dis hom que ieu soi fort bela. Et ancmais no dei ni promis, ni enganiei ni fui enganada; et ai gran voluntat de valer e de esser amada, per tal que ieu gazanh pretz e lauzor. E sai que vos etz cel per cui o puesc tot aver; et ieu sui cela que o puesc tot gazardonar. E vuelh vos per amador; e fas vos don de mi e de m' amor, ab tals covens que vos prengas comjat de ma dona Maria; e que fassatz una canso rancuran d' ela cortezamen, e digas, que pus no vol segre autra via, que vos aves trobada autra dona, franca e gentil, que vos amara.” E can Gaucelms auzi los plazers plazens que 'l dizia, e ves los amoros semblans que 'l mostrava e 'ls precs que 'l fazia, e car era tan bela, fo sobrepres d' amor que no saup on se fon.

E can fo reconogut, et el li redet grans gracias aitan com poc ni saup, com fera tot so qu' ela li comandaria, e s partiria de s' amor de ma dona Maria e metria tot son cor en ela. Es aquesta promessios fes la us a l' autre.
Gaucelms s' en anet ples de joia; e penset de far canso que fos entenduda que partit se era de ma dona Maria, e que autra ne avia atrobada que l' avia retengut; e la canso dis:
Tant ai sufert longamen greu afan.
Aquesta canso saup Na Maria, et alegret s' en mot; e ma dona N' Audiart atressi, car conoc qu' el avia partit son cor e son chant de ma dona Maria, car avia crezudas las falsas promessas de lieis per aquesta canso. Et a cap d' una sazo Gaucelms Faidit anet vezer ma dona N' Audiart ab gran alegrier, com sel que esperava intrar en cambra mantenen: et ela 'l receup fort. Ex Gaucelms fo a sos pes e dis qu' el avia fag son comandamen, e com el avia mudat son cor en ela; e qu' ela li fazes los plazers qu' ela li avia promes, e que fos meritz de so que avia fag per ela. Ma dona n' Audiart li dis: que vos es trop valens e trop prezatz, e que non es dona el mon que no s degues tener per pagada de sa amor; car vos es paire de valor, et ayso que vos promezi non o fi per voluntat de vos amar per amor, mas per vos traire de preso on vos eras, e de aquela fola esperansa que vos a tengut pus de VII ans; e car sabia la voluntat de ma dona Na Maria, car ieu sabia que res de vostres volers no vos atendera, car ieu serai vos amiga e bevolens e tot can comandares ses mal estar. Gaucelms auzi ayso e fo tristz e marritz; e comensa clamar merce a la dona, qu' ela no l' aucizes ni 'l trais, ni l' enganes.

Ela 'l dis qu' ela no lo aussiria ni enganaria, ans vos ay trag d' enguan e de mort. Can vi que no valia clamar merce, anet s' en com hom marritz, car vi qu' en aissi era enganatz; car se era partitz de ma dona Maria, e so que l' avia promes o avia fag per engan. E pesset que tornes merce clamar a ma dona Maria, e fes aquesta canso que dis:
No m' alegra chans ni critz
D' auzelh mon felh cor engres.
Mas per chansos ni per res del mon non poc trobar perdo, ni foro auzit sos precs. Can Gaucelms fo partitz de ma dona Maria per ma dona Audiart, aysi com avetz auzit, el estet lonc tems marritz per lo engan que ac pres. Mas ma dona Maria Garida d' Albusso, molher d' En Raynaut, vescoms d' Albusso, lo fey alegrar e chantar; que 'l dis tans de plazers e ill mostret tant d' amoros semblans, per qu' el s' enamoret d' ela la preguet d' amor. Et ela, per so qu' el la mezes en pretz et en valor, si receup sos precs, e ill promes de far plazer d' amor. Longamen durero los precs d' En Gaucelm, mot la lauzet a son poder: et ela, com se fos cauza qu' ela no s' alegres de las lauzors qu' el fazia d' ela, no l' avia nulh' amor ni nulh semblan no li fez; mas una vez, can prenia comjat d' ela, el li bayset lo col; et ela luy sofri amorozamen, don el visquet ab gran alegrier per aquel plazer. Mas ela amava 'N Uc de la Signa, qu' era fill d' En Uc lo Brun, coms de la Marcha, et era mot amic de Gaucelm.

La dona si estava al castel del Busso, on ela no podia vezer N Uc de la Signa ni far negun plazer, per que ela se fes malauta de mort, et vodet se ad anar a Nostra Dona de Rocamador. E mandet dire a 'N Ugo de la Signa que vengues a Uzercha, en un borc on estava En Gaucelm Faidit, e que vengues a furt, e que descavalgues a l' alberc d' En Gaucelm; et ela venria aqui e 'l faria plazer d' amor: et assignet li lo jorn que vengues. Can N Ugo o auzi fo molt alegres, e venc s' en lai al dia mandat; e desmontet en l' alberc d' En Gaucelm: e la molher d' En Gaucelm can lo vi lo receup ab gran alegrier. E la dona venc e desmontet en l' alberc, e trobet N Uc rescost en la cambra on ela devia jazer. Et ela can l' ac trobat fo molt alegra et estec dos jorns aqui; e pueys s' en anet a Rocamador. Et el atendet la aqui tro que venc; e pueys estero aqui autres dos jorns, can fo venguda; e cada nueg jazian ensems ab gran joi. E non tardet gayre, can s' en foro tornat, qu' En Gaucelm venc, e sa molher contet li tot lo fag. Can Gaucelm o auzit per pauc no mori de dol, car crezia que non ames autre may lui; e car l' avia colgat en son lieg, fo ne plus dolens. Don fe per aquesta razo una mala canso que di:
S' anc negus hom per aver fin coratge.
Ayso es la derreira qu' el fe.
Nostrad. 62. Crescimbeni, 43, 232. Bastero, 132, 141. Hist. gén. du Languedoc II, 518. Millot, I, 354. Papon, II, 246. P. Occ. 99.

Gausseran de Saint-Leidier. Une pièce.
Gauserans de Saint Leidier si fo de l' evescat de Velaic, gentils castellans, fills de la filla d' En Guillems de Saint Leidier; et enamoret se de la comtessa de Vianes, filla del marques Guillem de Monferrat.
Puois fin' amors me torn en alegrier,
Ben dei pensar de far gaia chanso,
Qu' en tal domna ai mes mon cossirier
Qu' anc hom non vi tan bella ni tan pro;
Per qu' eu am mais la soa sospeisso
De nuill autra que m dones joi entier;
E tengra m ric ab sol d' un desirier,
E ill enveios non sabran de cui so.


Sobre totas a de beutat l' empier;
Reina es de joi ses contenso,
E duquessa de valen pretz entier,
E comtessa de cors e de faisso,
E marquesa de ben dir sa razo,
E princessa, que ja nuill mal parlier
Non puoscan dir ni feigner lausengier
Qu' en leis aia nuilla res si ben no...

Auzist o mais oncas de nuill arquier
Cui armadura non tengues nuill pro?
Qu' ieu l' ai trobat, que tan duramen fier
C' outra l' ausberc e 'l perpoing e 'l bleso
M' a si nafrat inz el cor d' un pilo,
E ill flecha es d' un bel dig plasentier,
E l' arcs don moc d' un franc cor presentier.
Las! d' aquest colp trobarai guariso?...
Puois fin' amors.
Crescimbeni, 186. Millot, III, 134. P. Occ. 288.

Gavaudan le Vieux, t. III et IV. Onze pièces, dont une est attribuée à Albert Caille.

Les vers suivants sont tirés d' une pièce où Gavaudan le Vieux parle de lui-même:
Ieu no sui pars
Als autres trobadors,
Ans sui trop durs
A selh que m ten per fraire,
E mos trobars
Es blasmes e lausors...


Mos sens es clars
Als bos entendedors,
Trop es escurs
A selh que no sap gaire;
Per que cuiars
Lai on no val valors
Non es sabers
Ni sens a mo veiaire...
Ieu no sui.
Millot, I, 154. P. Occ. 43. Hist. Litt. XV, 445.

Geneys, le jongleur de Lucas. Une pièce religieuse, dont ce couplet est tiré:
Dieus verays, a vos mi ren,
Que de la verge fos natz
E per nos en crotz levatz,
Vos clam merce humilmen,
Que m perdonetz los mortals
Falhimens e 'ls venials
Qu' ay faitz en tota ma via;
Dieus, filhs de Sancta Maria,
Jhezu Crist, on gaug s' espan,
Per la vostra merce gran,
No y gardetz la colpa mia.
Dieus verays.


Geoffroi Rudel de Blaye, t. III.
Jaufres Rudel de Blaia si fo molt gentils hom, princes de Blaia; et enamoret se de la comtessa de Tripol, ses vezer, per lo gran ben e per la gran cortezia qu' el auzi dir de lieis als pelegrins que vengron d' Antiochia, et fetz de lieis mains bon vers et ab bons sons, ab paubres motz. E per voluntat de lieis vezer el se crozet, e mes se en mar per anar lieis vezer. Et adoncs en la nau lo pres mout grans malautia, si que cill que eron ab lui cuideron que el fos mortz en la nau; mas tan feron qu' ill lo conduisseron a Tripol en un alberc com per mort. E fo faitz a saber a la comtessa, e venc ad el al sieu lieich e pres lo entre sos bratz. Et el saup qu' ella era la comtessa, si recobret lo vezer, l' auzir e 'l flairar; e lauzet dieu e 'l grazi que ill avia la vida sostenguda tro qu' el l' ages vista. Et en aissi el moric entr' els braz de la comtessa; et ella lo fetz honradamen sepellir en la maison del Temple de Tripol.

E pois en aquel meteis dia ella se rendet monga, per la dolor que ella ac de lui e de la soa mort.
Nostrad. 23. Crescimbeni, 11. Bastero, 84 et 119. Millot, I, 85. Papon, II, 444. Hist. Litt. XIV, 559. P. Occ. 19.

Germonde de Montpellier, t. IV.
Millot, II, 456.

Giraud. Tenson avec Bonfil:
Auzit ai dir, Bofil, que saps trobar
E fas coblas, mais saber vuelh breumen,
Per que can chans as de re espaven,
O as dona per que o deyas far,
O si cantas per plag de joglaria
Ni per aver de nulh home que sia,
O si chantas que ton pretz s' en enans,
Car ton chan val, s' as razon per que chans.
Auzit ai dir.

Giraud de Borneil, t. III et IV. Environ quatre-vingt-dix pièces.
Guirautz de Borneill si fo de Limozi, de l' encontrada d' Esidueill, d' un ric castel del visconte de Lemoges. E fo hom de bas afar, mas savis hom de letras e de sen natural. E fo meiller trobaire que negus d' aquels qu' eron estat denan ni foron apres lui; per que fo apellatz maestre dels trobadors, et es ancar per totz aquels que ben entendon subtils ditz ni ben pauzatz d' amor e de sen. Fort fo honratz per los valens homes e per los entendens, e per las dompnas qu' entendian los sieus maestrals ditz de las soas cansos. E la soa vida si era aitals que tot l' ivern estava a scola et aprendia, e tota la estatz anava per cortz e menava ab se dos cantadors que cantavan las soas cansos. Non vol mais moiller; e tot so qu' el gasaingnava dava a sos paubres parens et a la eglesia de la vila on el nasquet; laqual glesia avia nom et a encaras Saint Gervasi.
Voici le premier couplet d' une tenson avec le roi d' Aragon:
Be m plairia, seingner reis,
Ab que us vis un pauc de lezer,
Que us plagues que m disessetz ver
Si us cuiatz qu' en la vostr' amor
A bona dompna tan d' onor
Si com d' un autre cavallier;
E non m' en tengas per guerrier,
Ans mi respondes franchamen.
Be m Plairia.

Nostrad. 145. Crescimbeni, 98, 226. Bastero, 84. Millot, II, 1. P. Occ.
123.

Giraud de Cabrière. Une longue pièce sur l' instruction que doit avoir le jongleur; il en a été imprimé des fragments tome II; en voici un autre:
Cabra juglar,
Non puesc mudar
Qu' eu non chan, pos a mi sap bon;
E volrai dir,
Senes mentir,
E comtarai de ta faison.
Mal saps viular
E pietz chantar
Del cap tro en la fenizon.
Non sabz fenir,
Al mieu albir,
A tempradura de Breton.
Mal t' ensegnet
Cel que t mostret
Los detz a menar ni l' arson;
Non saps balar
Ni trasgitar
A guisa de juglar gascon;
Ni sirventesc
Ni balaresc
Non t' aug dir e nuilla fazon.
Cabra juglar.
Millot, II, 495.


Giraud de Calanson, t. III et IV. Dix-sept pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours.
Guirautz de Calanso si fo un joglars de Gascoingna. Ben sab letras, e subtils fo de trobar; e fes cansos maestradas desplazens e descortz d' aquella saison. Mal abelivols fo en Proensa e sos ditz, e petit ac de nom entr' els cortes.
Ce troubadour est auteur d' une fort longue pièce sur l' instruction que doit avoir un jongleur. Divers passages en ont été imprimés tome II.

Les vers suivants en sont aussi tirés:
Sapchas trobar
E gen tombar
E ben parlar e jocx partir,
Taboreiar
E tauleiar
E far la sinphonia brugir;
E paucx pomels
Ab dos cotels
Sapchas gitar e retenir...
E sitolar

E mandurcar
E per catre sercles salhir...
Sapchas arpar
E ben tenprar
La gigua, e 'l sons esclarzir;
Joglar leri,
Del salteri
Faras X cordas estrangir,
IX esturmens,
Si be 'ls aprens
Ne potz a tos ops retenir.
Pueys apenras
De Peleas
Com el fetz Troya destruyr...
Fadet joglar.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, II, 28.

Giraud d' Espagne, de Toulouse. Trois pièces, dont l' une est à refrain et commence ainsi:

Pus era suy ab senhor

Qu' es de plazen captenensa,
E coms d' Anjaus e d' onor
E de pretz e de Proensa,
E joys e chantars l' agensa,
Chantarai del mal d' amor
Que m' a tan doussa sabor.
E ja guerir del mal d' amor no vuelh,
Ans m' abellis mais on pus fort m' en duelh.

Tant es la dolors plazens
Qu' el dous mal d' amor mi dona,
Per que mos cors franchamens
De gen servir s' abandona
A la covinen persona
Dont anc jorn no fuy jauzens,
Ni per maltrach recrezens
E ja guerir, etc. etc.

Totz hom qu' ab fin cor leyal
Am, ni s' enten en amia,
Vol mais soffrir lo dous mal
Per amor, que s' en gueria,
Tant es plazens malautia;
Mas selh que d' amor non cal
No pot tant valer ni val,
E ja guerir, etc. etc.
Pus era suy.
Millot, III, 401.

Giraud du Luc. Deux sirventes, dont l' un se trouve aussi sous le nom de Giraud de Calanson; le couplet suivant est tiré de l' autre:
Gaug n' an las gens d' outra 'l nil,
Car lor fai tant gent socors
C' uns feus de lor ancessors
C' avion conquist li fraire
Vendet, mas gens non pres gaire
Vas qu' era grans la ricors.
Dieus! cal gaug n' an lai part Valensa
Car Pol torne en tenensa
Del rei maroqui qui fai
Son esquern de lai;
Et anc tan gran descrezensa
No vim pois la leis ebraia;
E Barbaria s n' apaia.
Si per malvatz.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, 402. Papon, III, 462.

Giraud Riquier, de Narbonne, t. II, III et IV. Plus de quatre-vingt-dix pièces, la plupart datées et très longues.
On lit dans le manuscrit 7226, fol. 288:
Aissi comensan los cans d' En Guiraut Riquier de Narbona, en aissi cum es de cansos e de verses e de pastorellas e de retroenchas e de descortz e d' albas e d' autras diversas obras, en aissi adordenadamens cum era adordenat en lo sieu libre; del qual libre escrig per la sua man fon aissi tot translatat; e ditz en aissi cum de sus se conten.
A l' une de ses pièces on trouve ce préambule:
Canson redonda et encadenada de motz e de son d' En Guiraut Riquier, facha l' an M. CC. LXXXII, (1282) en abril. El sos de la seconda cobla pren se el mieg de la premeira e sec se tro la fin, pueys torna al comensamen de la primeira, aissi com es senhat; pueys tota la cansos canta se aissi: la primeira e la tersa e la quinta d' una maneira, e la seconda e la quarta e la sexta d' autra maneira, et aquesta cansos es la XXIII.
Elle commence ainsi:
Pus sabers no m val ni sens.
MS. 7226, fol. 300 v°.
Dans une pièce il exprime ses regrets au sujet de la mort d' Alphonse, roi de Castille, arrivée en 1287:
En la greu mort amara
Del bon rey es serratz
Pretz qu' en est mon non platz,
N Anfos, qu' elh saup culhir
Bos faitz e 'ls mals fugir...
Res no m val.
Millot, III, 329. P. Occ. 329.

Giraud le Roux. Sept pièces, dont cinq sont imprimées tome III.
Giraudos lo Ros si fo de Tollosa, fills d' un paubre cavalier; e venc en la cort de son seingnor lo comte Anfos per servir; e fon cortes e ben chantans; et enamoret se de la comtessa, filla de son seingnor; e l' amors qu' el ac en leis l' enseignet a trobar, e fetz mantas cansos.
Nostrad. 198. Bastero, 84. Crescimbeni, 133. Hist. gén. du Languedoc II, 452. Millot, I, 205. Hist. Litt. XIII, 306. P. Occ. 64.

Giraud de Salignac, t. III.
Girautz de Salaingnac si fo de Caersin, del castel de Salaingnac. Joglars fo, ben adreg hom fo e ben cortes, e trobet ben e gen cansons e descortz e sirventes.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, III, 402. P. Occ. 371. Hist. Litt. XV, 444.

Granet, t. IV. Quatre pièces, dans l' une desquelles, intitulée Coblas d' En Granet, on trouve cet envoi:

Per la comtessa de Rodes valen
An ras lor cap cavalier mais de cen;
E s' En Sordel se vol gardar de failla
Son cap raira, o ja deus non li vailla.

Pos al comte.
Crescimbeni, 190. Millot, II, 133. Papon, III, 460.

Gui. Tenson avec Falco, auquel il dit:
Falco, en dire mal
Vey qu' es trop abrivatz,
E fos ne causigatz,
E portatz n' el senhal;
E digatz me per cal
Fos de claustra gitatz,
Que quan monge senhatz
Laissa l' orde quere,
Pueys prezo i mens sa fe;
Qu' ieu n' ai auzit clamor;
E digatz me per que
Issitz del refreitor.
Falco en dire.

Gui de Cavaillon, t. IV.
Guis de Cavaillon fo un gentils bars de Proensa, seingner de Cavaillon, larcs hom e cortes, et avinens cavalliers, e mout amat de domnas e per totas gens; e bons cavaliers d' armas e bons gerrers; e fes bonas tensons e bonas coblas d' amor e de solatz; e si se crezet qu' el fos drutz de la comtessa Garsenda moiller que fo del comte de Proensa que fo fraire del rei d' Aragon.
Ce troubadour adresse un couplet au comte de Toulouse:
Seigner coms, saber volria
Cal tenriatz per melhor
Si l' apostol o us rendia
Vostra terra per amor,
O si per cavalaria
La conquerez ad honor,
Sufertan freit e calor,
Qu' eu sai ben la cal volria,
S' era homs de tan gran valor
Q' el maltraich torn en legor.
Seigner coms.
Bastero, 87, Crescimbeni, 197. Millot, III, 34. Papon, II, 407. P. Occ. 269.

Gui Folquet. Une pièce religieuse; on lit en titre:
Aquest gautz dechet mo senher Guy Folqueys, e donet C. jorns de perdon, qui los dira, can fon apostolis:
A te, verge Santa Maria,
Me ren e m coman nueg e dia,
E prec te que pregues per me,
Car mos precx no val re ses te;
Tan m' an lunhat li miey peccat
De ton filh que ai mescabat,
Parlan, pessan e cossenten,
E tan son gran miey falhimen
Qu' ieu non cug atrobar perdo,
Si tu non prendes ma razo...
Per ver fon la vergenetatz
Clausa, can dieus y fon intratz,
Aisi co la verga flori
Ses tot humor que non senti,
Aguist tu frug que, ses semensa
D' ome, venc a vera naissensa,
E la porta qu' el sant hom vi
Que a lunh home no s' obri
Mai al gran senhor solamen,
Est tu, dona, certanamen...
A te verge.

Millot, III, 402.
Gui de Glotos. Un couplet en réponse à Diode de Carlus:
Diode, ben sai mercandeiar,
Mas del vendre sui plus coitos,
Per q' eu soi sa vengutz a vos
Vendre pretz, si 'n voletz comprar;
Pero, si vos faillon dinier,
Penrai ronzin o blanc o nier,
E s' el mercat no us agrada be,
Tal com aurai de vos, aurez de me.
Millot, III, 398.

Gui d' Uisel, t. III et IV. Dix-sept pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours.
Gui d' Uissel fo de Lemozi, gentils castelas; et el e siei fraire e son cozi si ero senhor d' Uissel que es bos castels, e si ne avian motz d' autres. E l' us de sos fraires avia nom N Ebles e l' autre En Peire, e 'l cozin avia nom N Elias. E tug quatre si eron trobador. En Gui si trobava bonas cansos, En Elias bonas tensos, En Ebles las malas tensos, En Peire cantava tot quant els trobavan. En Gui si era canorgues de Brieude e de Monferran, e si entendet lonc temps en ma dona Margarida d' Albusso et en la comtessa de Monferran, don fetz maintas bonas cansos. Mas lo legatz del Papa li fetz jurar que mais no fezes cansos; e per lui laisset lo trobar e 'l cantar.
Nostrad. 100. Crescimbeni, 70. Bastero, 87, 126. Millot, III, 1. P. Occ. 259.

Guigo. Trois tensons, l' une avec Joris ou Jauris, et les deux autres avec Bertrand d' Alamanon. Dans l' une de celles-ci il répond:
Gigo li respondet aisi:
Si crit, Bertrans, per cels que son valen,
No cridarai per vos Alamano,
Qu' ieu vey tot l' an, ses honor e ses pro,
C' anatz la cort de Proenza seguen,
E non es faytz per vos condugz ni dos;
Pero de motz vernassalhs, enueios
No sap nulhs homs mielhs de vos far parven;
E ja per me no perdatz vostr' uzatge.
Amicx Guigo.
Millot, I, 435.

Guigo de Cabanas. Couplet adressé à Esquileta:
N Esqileta, quar m' a mestier,
M' aven a cercar mant seignor,
E sitot non sai entre lor
Cridar a foc per En Rogier,
Ben eu conosc que prez destriza
E fina valors a briza,
E ses cridar sai en cort conoissen
Ben dir dels pros e mal de l' avol gen.
N Esqileta quar.
Crescimbeni, 197. Millot, III, 403.

Guillalmet. Une tenson avec un prieur:
Senher Prior, lo sains es rancuros
Quar en aissi l' aves tengut aitan
Paubre e nu, al mieu semblan;
Lo sains no deu faire vertutz per vos,
Que tan l' aves tengut aunidamen;
Per vos non ac vestimen
De que pogues cubrir sas paubretatz;
Per so 'n paron a l' autar los costatz.
Senher prior.
Millot, III, 42.

Guillaume Deux troubadours de ce nom ont une tenson ensemble; l' un dit:
Guillem, prims iest en trobar, a ma guia,
Troban vuelh doncx saber ta voluntat...
Cal volrias mais aver?
Esser ricx de terr' e d' aver
Entr' els pus ricx, o la sciensa aprisa
Ab lo saber que las VII artz deviza.


Son interlocuteur répond:
Mais volgr' aver la sciensa conquiza
Que m degues remaner que la rictat...
Car ricx pot pauc valer
E leu pot hom d' aut bas cazer,
E 'l sciensa non chai, pos es assiza;
Sel c' a 'l saber es ricx en sa camiza.


Le premier réplique:
Sel qu' entr' els ricx a gran ricor pleneyra
Vol e quer pus en sus,
Que C. savis pot metr' en una teyra,
Sol c' a cascun don pus...
C' Aristotils sobr' els prims e lus
Pres dons dels ricx, e Virgili
Que ditz en la ribeyra
Lay a Napols: May am d' onor que quieyra.

A quoi l' autre répond:
Aleysandre venquit Porus
E sa gran ost, e 'l tornet en paubreira
Ab son saber, per qu' en sec en cadeyra...
Guillem prims.
Millot, III, 403.

Guillaume Adhémar, t. III et IV. Plus de vingt pièces, dont quelques-unes se trouvent sous différents noms.
Guillem Azemar si fo de Gavaudan, d' un castel que a nom Merueis. Gentils hom era, filhs d' un cavallier que non era rics ni manens: e 'l seingner de Merueis si 'l fetz cavallier. Et el era ben valens hom e gen parlans, e fon bos trobaires. E non poc mantener cavalaria, e fes se joglars. E fon fort onratz per tota la bona gen, per los baros e per las domnas; e fes mantas bonas chansos. E cant ac lonc temps vescut, el se rendet a l' orde de Granmon, e la muri.
Il commence une de ses pièces par cette comparaison:
L' aigua pueia contra mon
Ab fum, ab niul et ab ven,
Et, on pus aut es, dissen;
Eisamen pueia valors
Ab ben fag et ab honors,
E cant es aut, deysendria
Si 'l bes no la sostenia.
L' aigua pueia.
Nostrad. 45. Crescimbeni, 28. Bastero, 85. Hist. gén. du Languedoc II, 519. Millot II, 497. Hist. Litt. XIV, 567. P. Occ. 258.

Guillaume d' Anduse. Une pièce, dont voici un fragment:
Plus fon mon cor que neus per gran calor,
E plus que fuec m' es avis qu' esconprenda;
Sabetz per que dreitz e razos entenda?
Per vos c' avetz sobre totas valor,
Beutat e sen, ensenhamen e grat,
Qu' ieu cre, si vis vostre cors grail' e gen
Ypolite, que visquet castamen,
Fora floris de cor enamorat.
Be m ditz.
Millot, IV, 408.

Guillaume Anelier, de Toulouse, t. IV. Dans un de ses sirventes on trouve ces vers:
El nom de dieu qu' es paire omnipotens...
Fas sirventes e prec li qu' el m' ampar...
Que no m nogom clercx ab fals mots forbitz
Don mains homes an pel segle trazitz,
Qu' en van faiditz queren d' autrui lur vida,
Quar dreitz no 'ls val ni 'ls es razos auzida.

Tan son lassatz ab Franses fermamens
Qu' om no 'ls auza lur fals ditz contrastar,
Quar en lur cortz fa sayns Marcx acabar
Mais que Ihesus ab totz los autres sens...
El nom de dieu.
Bastero, 85. Crescimbeni, 190. Millot, III, 404.

Guillaume d' Autpoul, t. IV. Fragments d' une pastourelle:
L' autr' ier, a l' intrada d' abril,
Per la doussor del temps novelh,
Per gauch del termeni gentil,
M' anava sols, per un pradelh,
En un deves, prop d' un cortil;
Trobey pastor' ab cors yrnel,
Vestida fon d' un nier sardil,
Ab capa grizeta ses pelh;
Bell' es e genta,
S' amors m' atalenta,
Tant es covinenta;
E fes un capelh
De flor ab menta,
De motos a trenta;
Sola si contenta
Jost un arborelh:
Ab si meteyssa dis: “Hay!
Sola suy, e 'l temps s' en vay.
Lassa! be planc ma joventa,
Quar non ay amic veray.”
L' autr' ier.
Millot, III, 408.

Guillaume de Balaun. Une seule pièce remarquable par la circonstance qui en fournit le sujet.
Guillems de Balaun fo un gentils castellas de la encontrada de Monpeslier. Mout adretz cavayers fon e bon trobaires. Et si s' enamoret d' una gentil domna de l' evesquat de Gavaudan, que avia nom ma dona Guilhelma de Javiac, moiller d' En Peire, seignor de Javiac. Mout l' amet e la servi en contan et en cantan; e la dona li volc tan de ben que 'l dis e 'l fetz so qu' el volc en dreg d' amor.
En Guilhems si avia un companho que avia nom Peire de Barjac, valens e pros e bon e bel; et amava el castel de Javiac una avinen dona, Na Viernetta, la cal tenia Peire de Barjac per cavayer, e n' avia de leis tot cant el volia. Abdui eron drut de lor donas. Et avenc se qu' En Peire se corrosset ab la soa dona, si qu' ela li det malamen comjat; don el s' en anet dolens e tristz plus que ancmais no fo. En Guilhems si 'l cofortet fort que no s desesperes, qu' el ne faria patz tan tost can tornaria a Javiac. Mot li fons grans lo termes ans que fos tornatz lai; e si tost com En Guilhems fon vengutz a Javiac, el fetz patz d' En Peire e de sa dona, don Peire fo alegres pus que quan la conques de premier, don el mezeis o dis a 'N Guilhem. En Guilhem dis qu' el o volia esproar, si 'l joi de recobrar amor de domna era tan grans com lo jois del gazaing premier. E feins se fort iratz com ma dona Guillelma, et estet se que no 'l mandet messatje ni salutz, ni no volc esser en tota l' encontrada on ela estava; don ela li mandet messatje ab letras fort amorosas, com ela s meravilhava com estava tan de lieys veser, o que sos messatges no l' agues mandat. Et el, com fols amans, no volc auzir las letras, e fes donar comjat al messatje vilanamen. El messatjes tornet s' en dolens comtar a sa dona com era estatz. La dona fon mout trista, et adordenet ab un cavayer del castel que sabia lo fag, que s' en anes a 'N Guilhem de Balaun, e que saupes per que era aisi iratz contra ela, e si avia fag res encontra luy que el s' en degues venjar, que ela 'n venria ad esmendamen a son voler.

Lo cavayers s' en anet a 'N Guilhem e fon mal recebutz. E can lo cavayer l' ac dic son voler, el dis que no 'l dissera la occayzo, car el sabia be qu' ela era tals qu' el non volia esmenda ni 'l devia perdonar. Lo cavayers s' en tornet, e dis a ma dona Guilhelma so qu' En Guillems avia dit, don ella se mes en desesperansa, e dis que mais no il mandaria messatje ni prec ni rasonamen. Adonc ela 'l mes en soan del tot; et en aysi ela estet un gran temps.
E can venc jorn, En Guilhems se comenset pensar com per son fol sen el perdia per la folia gran joy e gran benanansa; e si montet a caval, e venc s' en a Javiac; et alberget en la maison d' un borzes, que no volc venir en cort; disen qu' el anava en pelegrinatge. Ma dona Guilhelma saup qu' el era en vila; e can venc la nueg, que las gens foron a leit, et ela issi del castel ab una dona et una donzela, e venc a l' alberc on el jazia; e se fe mostrar on jazia Guilhem de Balaun, e venc s' en a la cambra on jazia;

e mes se de ginolh denan el, e baisset sa benda per lui bayzar, e querec li perdo del tort qu' ela non avia: et el non la volc recebre ni perdonar, ans batan e feren la casset de denan se; e la domna s' en anet trista e grama e dolenta a son alberc ab cor que mais no 'l vis ni 'l parles; e penedet se de so qu' amors li avia faich far. Et el atressi remas iratz car avia fach tal folor; e levet se mati, e venc s' en al castel, e dis que parlar volia ab ma dona Guilhelma per querre perdo. E la dona Guilhelma cant o auzi fes li donar comjat, e dis no 'l veiria, e fes lo gitar del castel vilanamens. En Guilhem anet s' en trist e ploran; e la dona remas dolenta e penedens de la humilitat c' avia facha. Et en aysi estet Guillems de Balaun ben un an que la dona no 'l volc vezer, ni auzir parlar de lui; dont el adonc fes lo vers desesperat que di:
Mon vers mov merceian.
En Bernartz d' Anduza, qu' era 'l melhor hom de la encontrada, saup lo fag d' En Guilhem e de la dona; e montet a caval e venc s' en a Balaun.

E parlet ab En Guilhem, e dis li co s podia far qu' el ages tant estat de vezer sa dona. En Guilhem contet li tot lo fag e la foldat que li era venguda. En B. cant auzi la razo tenc s' o a gran isquern, e dis li qu' el ne faria patz: don el n' ac mot gran gaug, cant auzi que s' en volia entrametre.

En B. s' en parti e venc s' en a Javiac, e contet tota la razon d' En G. a la dona, e com el era mot trist e dolent per la folia que s' avia pensada:

e comtet li tot l' esquern, com o fes per esproansa. E la dona respos que mot s' en tenia per falhida, car tant s' era humiliada ad el. En B. li dis, que per so li era a perdonar enans, per lo dreg que era sieu el tort d' En G., e preget la 'n, aytan caramen co poc ni saup, que per dieu e per merce li perdones; e qu' ela 'n prezes venjansa can li plazeria.

E la dona 'l respos que pus el o volia ela 'l perdonaria, en aisi que per la falha qu' el fag avia, que se traisses la ongla del det menor; e qu' el la y degues portar ab un cantar, reprenen se de la folia c' avia facha.
En B. d' Anduza, quan vi que al res far non podia, pres comjat; et anet s' en a 'n G. E dis li la resposta de la dona. En G. quant auzi que perdon trobaria fo molt alegres; e rendet li gracias, car tan li avia acabat ab sa dona. Tan tost mandet per un maestre, e fes se traire la ungla ab gran dolor qu' en sofri; e fes son vers, e venc s' en a Javiac, el e mo senher B. Ma dona Ghilhalma issi lor encontra: en G. gitet se de ginolhs denant ela, queren merce e perdo, et prezentet li la ongla. Ela fon piatoza e levet lo sus; et intreron se totz tres en una cambra, et aqui ela lo perdonet baysan et abrassan. E retrais li son cantar, et ela l' entendet alegramen. E pueys ameron se pus fort trop que non avian fag enans.
A la fin de cette vie le manuscrit ajoute:
Et es grans merces d' ome, quant a gran ben e vai mal queren, qu' el trobe, si com fez Guillems de Balaun, qu' en aissi s castia folz com el fetz dan perden.
Voici deux couplets de sa pièce:

Hailas! co fui malauros
Quan per me baisset sa benda
E m quis franchamens esmenda
D' aquo don degr' esser cochos;
Me fis preguar de tal barganh
Don m' a 'l cor soven dolgut;
Qu' era m tengr' ieu per errebut,
Si m saludes cum un estranh.


Domna, sitot no m tanh perdos
Non laissarai no us mi renda,
E mas mans no us estenda
Que pregars vens los mals e 'ls bos;
E si pietatz tan vos afranh,
So qu' ieu non esper ni non cut,
Que m perdonetz tort conegut,
S' ieu mais chai, no m levetz del fanh.
Mon vers mov.
Bastero, 85. Crescimbeni, 190. Millot, I, 119. P. Occ. 30. Hist. Littér. XV, 447.

Guillaume de Baux, prince d' Orange.
Guilems del Bauz, princeps d' Aurenga, si raubet un mercadan de Fransa, e tolc li un gran aver en la sua strada. El mercadans s' en anet a reclam al rei de Fransa; e 'l reis li dis q' el no li podia far dreit, que trop li era loing: Mas te don paraula q' en calqe maneira que tu t' en pos valer, si t' en val. El borges anet e fetz contrafar l' anel del rei, e fetz letras de part lo rei a 'N Guilem del Baus q' el vengues al rei, prometen ad el grans bens e grans honors e grans dons. E quant Guilems del Baus ac las letras, alegret s' en mout, et aparellet se granmen d' anar al rei. E moc, e venc s' en a la ciutat don era lo mercadans qu' el avia raubat, q' el no sabia dont el fos. El borges, qan sap q' En Guilems era en la ciutat, si lo fetz prendre e totz los compaignos; e si 'l coven a rendre tot so que li avia tout, e refar tot lo dan: et anet s' en paubres desasiatz. Et anet s' en presar una terra d' En Aimar de Pitheus que a nom l' Osteilla; e qant s' en venia per lo Roine en una barca, preiron lo li pescador d' En Aimar. En Rambaut de Vaqueiras, qe s' apellava Engles, s' en fes aqestas coblas:
Tuit me pregon, Engles, q' eu vos don saut.
Il reste de lui une pièce dont le couplet suivant est tiré:
E s' ab N Agout vos encontratz,
Conseil que sia faita patz
E que remanhatz amic bon,
E plegassetz vostre leon,
Q' un petit va trop irissatz:
Que si ns avia totz manjatz
A vos no tenria nul pron...
En Gui a tort.

En réponse à Rambaud de Vaqueiras, il fit ce couplet:
Be m meraveill de vos, En Raimbaut,
Com vos es tan contra me irascutz,
Qu' en breu seretz per fol reconogutz
Plus qu' En Peyrols que hom ten per Arnaut.
Anatz vos en al rei de Barsalona
Et als autres, si com avetz enpres,
Que mais amatz deniers e paubr' arnes
Qu' enconogutz l' amor de Na Falcona.
Bastero, 85. Crescimbeni, 191. Millot, III, 52. Papon, II, 405. P. Occ. 271.

Guillaume de Bergedan. Vingt-trois pièces.
Guillems de Berguedan si fo un gentils bars de Cataloingna, vescoms de Berguedan, seingner de Madorna e de Riechs, bons cavalliers e bons guerrers. Et ac gran guerra com Raimon Folc de Cardona, qu' era plus rics et plus grans qu' el. Et avenc se que un dia se trobet com Raimon Folc et ausis lo malamen: et per la mort d' En Raimon Folc el fo deseretatz. Longa saison lo mantenguen siei paren e siei amic; mas tuit l' abandoneren, per so que tuich los escogosset, o de las moillers, o de las fillas, o de las serrors, que anc no fos negus que lo mantengues, mas d' En Arnaut de Castelbon, qu' era un valenz hom, gentils e grans d' aquela encontrada. Bons sirventes fetz on disia mals als uns e bens als altres; e se vana de totas las domnas que ill soffrian amor. Mout li vengon grans aventuras d' armas et de domnas, e de grans desaventuras. Pois l' aucis uns peons.
Fragments d' une complainte sur la mort du marquis Pons de Mataplana:
Consiros cant e planc e plor
Pel dol que m' a sasit e pres
Al cor per la mort mon marques
En Pons lo preu de Mataplana...

Paians l' an mort, mas dieus l' a pres
A sa part, que li sera garens
Del grans forfatz e dels minors,
C' els angels li foron auttors,
Car mantenc la lei cristiana...

E Paradis, el luoc megllior,
Lai o 'l bon rei de Fransa es,
Prop de Rolan sai que l' a mes...
Consiros cant.
Bastero, 85. Crescimbeni, 191. Millot, II, 125. P. Occ. 152.

Guillaume de Beziers, t. III et IV.
Millot, III, 409.

Guillaume de Briars. Une seule pièce, où se trouvent ces vers:
Si quo 'l maiestre vai prendre
Lo jaspi lai on la vist,
M' a fag tant assi atendre
Amors tro que m' a conquist;
Mas per mi er greu conquista
La bella en cuy enten
Celadamen ni a vista,
Si doncx a merce no m pren.
Si quo 'l maiestre.
Millot, III, 405.

Guillaume de Cabestaing, t. III. Sept pièces.
Guillems de Cabestanh fo un gentils castelas del comtat de Rossilhon, qu' es del rei d' Aragon e que confinava com Cataloingna e com Narbones. Mot fo avinens hom de la persona, e presatz d' armas, e de servir e de cortesia, e bos trobaires. Et avia en la soa encontrada una domna que avia nom ma domna Sermonda, moiller d' En Raimon de Castel Rossilho, qu' era mot ric e gentils e braus e mals et orgoillos. Longamen l' amet En G. de Cabestanh, e 'n fet motas bonas cansos; e la domna 'l volc tan de be que 'l fey son cavayer, et esteron ab gran joi essems lonc temps. E fon dic al marit d' ela, don el n' ac gran gelosia; et enserret la en una tor, e fetz la fort gardar e li foron faitz man desplazer, don G. de Cabestanh intret en gran dolor et en gran tristessa; e fes aquella canso que dis:
Lo dos cossire
Que m don amor soven.
E quan R. entendet la canso crezet que fos de sa moiller, quar dis en una cobla:
Tot quan fas per temensa
Devetz en bona fei
Penre, neis quan no us vei.
Et aquest mot entendet: e mandet lo marit a 'N G. que vengues a parlamen. E menet lo ab si foras lonh del castel, et a trassio el li tolc la testa e mes la en un carnayrol; e trais li lo cor del cors, e mes lo en carnayrol com la testa. Et intret s' en el castel, e fes lo cor raustir e fez lo aportar a la taula a la moiller, per so la domna s' agradava fort de cor de salvaizina, e fes lo manjar a sa molher en semblan qu' el ne manjes. E quan l' ac manjat, si levet sus e dis que so que avia manjat era 'l cor d' En G. de Cabestanh, e mostret li la testa, e demandet li si l' era estat bos a manjar. E la domna conoc la testa d' En Guillem de Cabestanh, e dis que tan bos li era estat e si saboros, que jamais autre manjars ni autre beures no 'l tolria la sabor de la boca qu' el cor d' En G. de C. li avia laissada. El marit, quant o auzi, correc li dessus ab l' espaza; e la
domna ac paor e fugi al balcon, e se laisset cazer jos, e fo morta.
Et aquest mal fo sauputz per tota Cataloingna e per totas las terras del rei d' Aragon; e per lo rei 'N Anfos, e per tos los baros de las encontradas fo mot gran tristeza e grans dolors de la domna e d' En G. de Cabestanh. Et ajusteron se los parens d' En G. e de la domna, e totz los cortes cavayers d' aquela encontrada, e guerreieron R. de Castel Rossilhon a foc et a sanc. El rei d' Arago venc en la terra, quan saup lo fag, e pres R. de Castel Rossilho, e desfetz li los castels e las terras, e fes metr' En G. de Cabestanh denan l' us de la gleiza de San Joan a Perpinhan, e la domna ab el. E fon una longa sazo que tug li cortes cavayer e las domnas gentils de Cataluenha e de Rossilho e de Sardanha e de Cofolen e de Narbones, venian far cascun an anoal per lur armas aital jorn quan moriro, pregan nostre senhor que lur agues merce.
Aissi com avetz auzit lo rei pres R. de Castel Rossilho e 'l deseretet, e 'l tolc totz sos castels, e 'l fes morir en sas preisos, e donet totz sos bes als parens d' en G. e de la domna que mori per el.
L' intérêt qui s' attache à ce troubadour exige d' en faire connaître une autre biographie plus circonstanciée qu' on trouve dans un des manuscrits de la Laurentiana.
monsegnor Raimon de Ronsillion fo un valenz B. aisi com sabetz et ac per moller ma dompna Margarida, la plus bella dompna c' om saubes en aqel temps, et la mais presiada de totz bon pretz, et de totas valors, et de tota cortesia. Avenc si qe Guillem de Cabstaing, qe fu fil d' un paubre cavaliers del castel de Cabstaing, venc en la cort de monsegnor Raimon de Rossillion, et se presentet a lui, se il plasia qe el fos vaslet de sa cort. monsegnor Raimon q' el vi bel e avinenz, et li semblet de bona part, dis li qe ben fos el vengutz, et qe demores en sa cort. Aisi demoret con el, et saup si tan gen captener, qe pauc et gran l' amavon. Et saup tan enantisar, qe monsegnor Raimon volc qe fos donzel de ma dompna Margharida sa molher; et en aisi fo fait. Adonc s' esforzet Guillem de mais valer et en ditz et en faitz. Mais, ensi com sol avenir d' amor, venc c' amors volc assalir ma dompna Margarida de son assaut, et scalfet la de pensamen; tan li plasia l' afar de G. e 'l dich e 'l semblantz qe non se poc tenir un dia q' el no 'l dizes: Ara m digatz, Guillem, s' una dompna te fasia semblan d' amor, auzarias la tu amar? Guillem, qe se n' era perceubutz, li respondet tot franchamen: S' ieu, ma dompna, saup q' els semblantz fosson vertadier. Per Saint Johan, fec la dompna, ben avetz respondut a guisa de pro; mas eras te volgl proar se tu poras saber et conoisser de semblanz cal son vertadier, o cal non. Cant Guillem ac entendudas las parolas, respondi: Ma dompna tot aisi con vos plaria sia. Et comenset a pensar, et mantenent li moc amors esbaralla et l' intret el cor tot de preon lo pensamen c' amors tramet als sieus; de si en an fo dels serventz d' amor, et comencet de trobar cobletas avinenz et gaias, et danzas et cantas d' avinens cantar era d' asautz et plus a lei per cui el cantava. Et amors qe rend a sos servens sos gasardos, can li ven a plaser, volc rendre de son servisi lo grat. Vai destregnen la dompna tan greumen de pensamen d' amor et consire, qe jorn ni noit non podia pausar, pensan la valor et la proessa q' er en Guillem pausada et messa tan aondosamen. Un jorn avenc qe la dompna pres Guillem, e 'l dis:

G. era m digatz, es tu ancara aperceubutz de mos semblanz, si son verais o mensongiers. G. respon: Dompna, si 'n vallia dieus; de l' ora en sai qe fui vostre servire, no m poc entrar el cor nul pessamen, qe non fossatz la mielz c' anc nasqet, et la mais vertadiera ab diz et a semblanz. Aiso crei et creirai tota ma vida. Et la dompna respos: G., eu us dis, si deus m' en par, qe ja per me non seres galiatz, ni vostre pensamen non er en bada: et tes lo braz et l' abrasetz dousamen inz en la zambra, on ill eron amdui assis, et lai comenseron lor drudaria. Et duret non longamen, qe lausinjers, cui dieus air, comenseron de s' amor parlar, et anar devinan per las chansos qe G. fasia, disen q' el s' entendia en ma dompna Margarida. Tan anneron disen, et jus et sus, c' a l' aurella de monsegnor Raimon venc. Adonc li saup trop mal, et trop greu iratz, per o c' a perdre li avinia son compagnon qe tant amava, et plus de l' onta de sa molher. Un jorn avenc qe Guillem era anat a sparvier ab un escuier solamen. Et monsegnor R. lo fetz demandar on era. Et un valletz li dis c' anatz era a sparvier. Et sel q' el sabia li dis en aital encontrada. Mantenent se vai armar d' armas celadas, et si fec amenar son destrier, et a pres tot sol son chamin vas cella part, on Guillem era annat; tan chavalquet qe trovet lo. Cant G. lo vi venut, si s' en donet merveilha, et tan tost li venc mal pensamens. Et il venc a l' encontra, et il dis: Senher, ben sias vos vengutz. Com es asi sols? Monsengnor Raimon respondet: G. quar vos vauc qeren per solazar mi a vos; et avetz nientz prez? O ieu, sengnor, non gaire, car ai pauc trobat, et qi pauc troba non pot gaire penre, so sabets vos, si col proverbi ditz. Laissem eimais aqest parlamen estar, dis monsegnor Raimon; et digatz mi ver per la fe qe m devetz de tot aiso qe us volrai demandar. Per deu, senher, ditz G. s' aiso es de dir, be us dirai. Non voill q' i m metatz nul escondit, so dis monsenhor Raimon, mas tot enteramen me diretz d' aiso qe us demandrai. Senher, pois qe us platz demandatz mi, so dis G., si vos dirai lo ver.

Et monsenhor Raimon demandet: Guillem, si dieus et fes vos vallia, avetz dompna per cui cantatz ni per cui amor vos destringna?

Guillem respon: Seigner et com canteria s' amor no m destrigna? Sapchatz de ver, monsegnor, c' amor ma tot en son poder. R. respon: Ben o voill creire, q' estiers non pogratz tan gen chantar; mas saber voill, si a vos platz, digatz qi es vostra dona. Ai! segnier, per dieu, dis G., garatz qi m demandatz, si es raisons c' on deia descelar s' amor, vos me digatz qe sabes q' En Bernard del Ventadorn dis:
D' una ren m' aonda mos senz
C' anc nulz hom mon joi non enquis
Q' eu volentiers non l' en mentis
Qar no m par bons ensegnamenz,
Anz es follia et enfanza,
Qui d' amor a benenanza
Q' en vol son cor ad omes descobrir,
Si no l' en pod o valer o servir.
monsegnor Raimon respon: Eu vos plevis q' ie us en valrai a mon poder. Tan li poc dir R. qe G. li dis: Senher aitan sapchatz q' eu am la seror de ma domna Margarida vostra molher, et cuig en aver cambi d' amor. Ar o sabetz, e us prec qe m' en valhatz, o qe sivals no m' en tengatz dampnage. Prenez man et fes, fet R., q' eu vos jur e us plevis, qe us en valrai tot mon poder; et aisi l' en fianset; et qant l' ac fiansat, li dis R:

Eu voill c' anam in qua lai, car prop es de qi. E us en prec, fetz G., per dieu. Et en aisi prenneron lor cami vas lo chastel de Liet. Et qan foron al chastel, si foron ben acuilliz per En Robert de Tarascon q' era maritz de ma dompna Agnes, la seror de ma dompna Margarida, et per ma dompna Agnes autresi. E monsegnor R. pres ma dompna Agnes per la man e mena la en chambra e si s' aseton sobra lo lieg. Et monsegnor R. dis: Ara m digatz, cognada, fe qe m devetz, amatz vos per amor?

Et ella dis: Oc, senher. Et cui, fetz el? Aqest no us dic ieu ges; et qe vos n' a romansan? A la fin tant la preget, q' ella dis c' amava Guillem de Cabstaing. Aqest dis ella per zo q' ella vezia Guillem marritz et pensan; et sabia ben com el amava sa seror; don ella se temia qe R. non crezes mal de Guillem. D' aiso ac R. gran alegressa. Aqesta razon dis la dompna a son marit; e 'l marit li respondet qe ben avia fatz, et det li parola, q' ella poges far o dir tot zo qe fos escampamen de G. Et la dompna ben o fetz, q' ella apella G. dinz sa chambra tot sol, et stet con el tant, qe R. cuidet qe degues aver d' ella plazer d' amor, et tot aco li plazia; et comenset a pensar qe so qe li fo dig d' el, non era ver, et que van dizen. La dompna et Guillem essiron de chambra, et fo apareillat lo sopar, et soperon con gran alegressa. Et pois sopar, fet la dompna apareillar lo lieg d' els dos, prop de l' uis de sa chambra, et tant feron, qe d' una semblanza qe d' autra, la dompna et Guillem, qe R. crezia que G. jagues con ella. Et lademan disnaron al castel con gran alegressa; et pois disnar, s' en partiron con bel comjat, et vengueron a Rossillio. Et si tost com R. poc, se parti de Guillem, et venc s' en a sa molher, et contet li zo q' avia vist de G. e sa seror. De zo ac la dompna gran tristessa, tota la nuoig.

Et lademan mandet per G., et si lo receup mal, et apellet lo fals e traitor. Et G. li clamet merce, si com hom qe non avia colpa d' aiso q' ella l' acasionava; et dist li tot zo com era stat a mot a mot. Et la dompna mandet per sa seror et per ella; et sap ben qe G. non avia colpa. Et per zo la dompna li dis e 'l comandet q' el degues far una chanson, qal el mostres qe non ames autra dompna mas ella; don el fetz aqesta chanson qe dis:
Lo dous cossire
Que m don amors soven, etc.
Et qant R. de Rossillion ausi la chanson qe G. avia facha de sa molher, donc lo fetz venir a parlamen assi fora del chastel, et tallet li la testa, et mes la en un carnarol, et tras li lo cor del cors, et mes lo con la testa.

Et annet s' en al chastel, et fet lo cor raustir, et aportar a la taula a sa molher, et fetz lui mangiar antesapuda. Et qant l' ac manjat, R. se levet sus, et dis a la molher qe so qe 'l avia manjat era lo cor d' En G. de Cabstaing, et mostret li la testa, et demandet li se era estat bon a manjar. Et ella auzi zo q' il demandava, et vi et conoc la testa d' En Guillem. Ella li respondet, et dist li q' el era estat si bons et saboros que jamais autre manjars ni autres beures no 'l torrian sabor de la boccha q' el cor d' En G. li avia lassat. Et R. li cortz sobra con la spasa. Et ella li fug aluic d' un balcon jus, et esmondega si lo col. Aqest mal fo sabutz per tota Catalogna, et per totas las terras del rei d' Aragon; et per lo rei Anfos, et per totz los barons de las encontradas gran tristessa fo et grans dolors de la mort d' En Guillem et de la dompna, q' aisi laidamenz los avia mort R. Et josteron si li paren d' En Guillem, et de la dompna, et tuit cil qi eron amador, et guerriron R. a foc et a sanc; e 'l reis Anfos d' Aragon venc en aqella encontrada, qant saup la mort de la dompna et del chavalier; et pres R. Et desfetz li lo chastels et las terras; et fetz G. et la dompna metre en un monimen denan l' uis de la gleiza a Perpignat, en un borc q' es en plan de Rossillion et de Sardogna, lo cals borc es del reis d' Aragon. Et fo sazos qe tuit li cavalier de Rossillion et de Sardogna, et de Cofolen, et de Riuples, et de Peiralaide, et de Narbones lor fasian chascun annoal; et tuit li fin amadors et las finas amaressas pregaven dieus per las lor armas. Et aisi lo pres lo rei d' Aragon R. et deseritet lo, e 'l fet morir en la prison; et det totas las soas possessions als parens d' En G. et als parens de la dompna que mori per el. El borc en lo cal foron seppellitz G. et la dompna a non Perpignac.
Fragments des deux pièces qui ne sont point imprimées dans le choix de ses poésies:
Mout m' alegra douza votz per boscage,
Can retentis sobra 'l ram qui verdeia,
E 'l rossignol de son chantar chandeia
Josta sa par el bosc per plain usage,
Et aug lo chan de l' auzel qui tentis
Don mi remenbra douza terra e 'l pais...

Il dit de sa belle:
E si voletz qu' eu vos diga son nom
Ja no trobaretz alas de colomp
O no 'l trovetz escrig senes falenza.
Moult m' alegra.

Qu' ab un fil de son mantelh var,
S' a lieis fos plazen qu' el me des,
Me fera plus jauzen estar
E mais ric que no m progra far
Autra del mon qu' ab si m colgues.
Al plus leu.
Nostrad. 56. Crescimbeni, 37. Bastero, 86. Millot, I, 134. Papon, II, 261. Hist. Litt. XIV, 210. P. Occ. 38.

Guillaume de Durfort. Voyez Raimond de Durfort. Une seule pièce:
Quar say petit mi met en razon larga,
Quar leu troba qui pesca en estanc,
Per qu' ieu quere lay ont trobaray larc
Vertadier laus, e dic que cum colum
Viu et esta en pretz de que no rum,
Lay on se tanh ni s requier per dever
Gui, cap de porc, qu' es artitz e cozens
Contra mals ayps, q' us viron lui non resta.
Quar say petit.
Millot, 255.

Guillaume Fabre, bourgeois de Narbonne. Deux sirventes; dans l' un on trouve ce couplet:
Anc non crec de pretz ni d' onor
Alexandres, segon qu' aug dir,
Per trop tener thesaur en tor,
Mas quar volc ben dar e partir
Lo sieu de gran coratge,
Don totz homs fazi' abrivatz
E voluntiers totz sos mandatz,
Mostran manh vassalatge;
Quar, qui ben fes, bes l' era datz,
Per qu' el mon fon sieus conquistatz.
On mais vey.

Dans l' autre sirvente il s' adresse aux princes qui, au lieu d' aller au secours des lieux saints, se font la guerre les uns aux autres:
Don penran destricx
Tug li amador
De nostre senhor,
Si 'n desamor ven la fe
Don yssaus paganesme.

La desamors
S' aferma e s' empren
Si que l' us reys cuida tener la clau
D' afortimen, e l' autr' a 'l contraclau,
Que a poder e ric cor d' ardimen;
Mas l' ajustamen
Que fan e 'ls prezicx
Degran als mendicx
Que son en error
Virar ad honor
D' aquel senhor que nos fe,
Per guazanhar sa merce.

Ar em el cors
On veirem man paren
L' us vas l' autre encaussar per esclau,
Pueis al colpar ab felh cor mal e brau,
Et esvazir veirem maynt guarnimen,
Si Dieus donc no y pren,
Qu' es nostres abricx,
Tal cosselh qu' els ricx
Torn totz en amor,
Pueis do entre lor
Sen e voler que desse
Passon lai si co se cove.
Pus del maiors.
Millot, III, 405.

Guillaume Figueira, t. IV. Onze pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours:
Guillems Figuera si fo de Tolosa, fils d' un sartor, et el fo sartres.

E quant li frances agron Tolosa, el s' en venc en Lombardia. E sap ben trobar e cantar, e fez se joglar entre los ciutadins. Non fo hom que saubes caber entre 'ls baros ni entre la bona gen, mas mout se fez grazir als arlots et als putans et als hostes et als taverniers. E s' el vezia bon home de cort venir lai on el estava, el n' era tristz e dolens; et ades se percassava de lui abaissar e de levar los arlotz.
Les vers suivants sont adressés à Bertrand d' Aurel:
Bertram d' Aurel, si moria
N Aimerics anz de martror,
Digatz a cui laissaria
Son aver e sa ricor
C' a conques en Lombardia,
Suffertan freit e langor...
Il est auteur d' une pastourelle qui commence ainsi:
L' autr' ier cavalgava
Sus mon palafre
Ab clar temps sere,
E vi denan me
Una pastorela
Ab color fresqu' e novela
Que chantet mot gen,
E dizia en planhen:
Lassa! mal vieu qui pert son jauzimen.
L' autr' ier cavalgava.
Nostrad. 150. Crescimbeni, 103. Bastero, 86. Millot, II, 446. P. Occ. 243.
Guillaume Gasmar. Une tenson avec Ebles de Saignas:
N Eble cauzetz la meillor
Ades, segon vostr' essien:
Lo cals ha mais de pensamen
De consirier e d' eror
Sel que gran re deu paiar
Ni pot ni vol hom esperar,
Ho sel c' a son cor e son sen
En dona pauzat, e re no fai que ill plaia?
N Eble cauzetz.
Millot, III, 405.

Guillaume Godi. Une seule pièce, dont ces vers sont tirés:
Li ric suau tornon atras
Joven e 'l fan estar d' aut bas,
E son engres per castiar;
Tan lur es gazanhs abelitz
Qu' aissel se ten per pus gueritz
Que mais pot aver amassar.
Si 'l gen.
Millot, III, 407.

Guillaume Hugues, d' Albi. Une pièce.
Atressi quo 'l laupartz aucire
Sap en la forest lo leo,
M' a mes tro en plus greu martire
Ab belh semblan silh de cuy so...

Per quo soven ma cara s muella
Ab l' aigua que nays de mon vis,
Tal paor ai plazer no m cuelha
Del gen cors clar, car, blanc e lis...

Per que 'l prec ma dolor li duelha,
Quar tan non dezir paradis
Mas qu' ab son gent bratz blanc m' acuella
Prop de la color e 'l dous ris.
Quan lo braus.
Millot, III, 407.

Guillaume, d' Hyères. Une pièce dont le manuscrit est mutilé:
Tan son greu mey falhimen
Qu' ai faitz tot jorn longamen,
Per que m do gran espaven,
Senher, si no m conortatz,
Que Longis fers, fels e fortz
Aculhis ab ferms conortz,
E queric perdo dels tortz
A vos per cuy fos nafratz.
A dieu en cuy.
Millot, III, 407.

Guillaume, de Limoges. Un sirvente.
Mal deu hom dir dels clercx e dels baros,
D' aisselhs qui van tollen e non donan,
E mal dire quan van la gen forsan,
E mal dire car non son vergonhos,
E mal dire quan son desconoissen,
E mal dire quan non an chauzimen,
E mal dire quan an gran cobeitat,
E mal dire quan non an pietat.

Mas hom deu be dire dels paubres pros
E de donas quan fan lor benestan;
Mas de donas non es qui 'ls tragu' enan,
Qu' avol so 'l drut e 'l marit son gelos;
Doncx per donas no s va ges pretz perden,
E 'l vasvassor acuelhon ben e gen,
Qu' ades servon volontiers e de grat
D' aquo petit que 'l ric lor an laissat.
Un sirventes.
Millot, IV, 405.


Guillaume Magret, t. III et IV.
Guillems Magret si fo uns joglars de Vianes, jogaire e taverniers; e fes bonas cansos e bons sirventes e bonas coblas. E fo ben volgutz et onratz, mas ancmais non anet en arnes, que tot quant gazaingnava el jogava e despendia malamen en taverna. Pois se rendet en un hospital en Espaingna, en la terra d' En Roiz Peire dels Gambiros.
Voici un couplet où il fait allusion à une pièce de Marcabrus appelée Lavoir:
Non valon re coblas ni arrazos
Ni sirventes, tant es lo monz deliz;
Que per dos sols serai meillz accollitz,
Si 'ls port liatz en un de mos giros
Que per cent vers ni per dozenzs cansos;
Dels doze aurai ab beure et ab manjar,
E 'ls oitz daria a foc et a colgar,
E del quatre tenrai l' ost en amor
Meillz non fera pel vers del lavador.
Non valon re.
Bastero, 86. Crescimbeni, 193. Millot, II, 243. P. Occ. 173.

Guillaume de Montagnagout, t. IV. Douze pièces. Sa vie se trouve dans un manuscrit de Florence. Elle a été traduite dans les Novelle Litterarie, 5 mai 1741:
Guglielmo de Montanghagout fu un cavaliere di Provenza, e fu bon trovatore e grande innamorato e faceva all' amore con madonna Jauseranda del Castello di Lunel, e fece per lei infinite buone canzoni.
Le manuscrit 7226 le nomme Guillems Montanhagol de Toloza, dans la pièce qui commence par ce couplet:

Non an tan dig li primier trobador
Ni fag d' amor lay el temps qu' era gays
Qu' enqueras nos no fassam apres lor
Chans de valor, nous, plazens e verays;
Car dir pot hom so qu' estat dig no sia,
Qu' estiers non es trobayre bos ni fis
Tro fai sos chans nous, gais e gent assis
Ab novels ditz de nova maestria.
Non an tan dig.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, III, 92. Papon, II, 215, et III, 443. P. Occ. 278.

Guillaume de Mur. Une pièce sur la croisade:
D' un sirventes far me sia dieus guitz,
Quar comensat l' ay per bona razo,
Quar lo sanh bers on dieus fon sebelhitz
Volon liurar aissilh qui de lay so,
E sia certz quals que s' en entremeta
E n' intr' en mar ab bona ensio
Que Ihesum Crist en tan luec los meta
En paradis, quon li siey martir so.

Pero quascus gart quon ira garnitz;
Quar dieus no vol qu' ab l' autruy garnizo,
De qu' autre a tort sia despossezitz,
Lai pas nulh hom ses satisfactio,
Per qu' ieu non cre qu' aital home prometa
Dieu son regne ni que s' amor li do,
Si ben lai vay ab arc ni ab sageta,
Qu' el sout que pren cobra son gazardo.

Non cre sia per dieu gent aculhit
Ricx hom que pas ab l' autrui messio,
Ni selh qu' a tort n' a los sieus descauzitz
Ni fai raubar per aquelh' ochaizo;
Quar dieus sap tot que porta en sa maleta,
E s' ab tortz vay, trebalha s' en perdo,
Quar dieus vol cor fin ab volontat neta
D' ome que pas mais per lui que per do.

L' archivesque prec de cui es Toleta
Qu' amoneste lo bon rey d' Arago
Que per complir son vot en mar se meta
E per tener en pes son bon ressos.
D' un sirventes.
Millot, III, 107.

Guillaume Pierre de Casals ou de Cahors. Quatorze pièces, dont deux attribuées à d' autres troubadours. Dans une de ses chansons il dit:
A l' avinen mazan
Que fan entr' els l' auzelh
Pel joy del temps novelh
Que lur adui talan,
M' agrad' e m platz qu' ieu chan;
Qu' atressi n' i ai razo
Cum an li auzello
D' esser guays e vezatz;
Que mandatz
E preguatz
Suy de chant, per qu' el fatz.

Per nien van pessan
Qu' ieu ab joy no m capdelh,
Ans aurion un cantelh
De la luna en lairan
Qu' ieu ja m n' anes laissan
Qu' asola la faisso
Del belh nou, car e bo
Cors que m suy autreyatz.
A l' avinen.
Dans une autre on trouve ces vers:
De martir pogra far cofes
Mi dons ab un bays solamens,
Et ieu fora 'n totz temps jauzens,
S' a lieys plagues que lo m dones.
Ja tant.
On lit dans un sirvente:
No m plaz rics hom si non es amoros,
Ni m plaz domna si gent non acuillis,
Ni m plaz donzels si de gaug non servis,
Ni donzela si non a bel respos;
Ni m plaz escars manens
Ni joglars desplazens...
Eu chanterai.
Millot, II, 424.


Guillaume Raimond. Quatre pièces.
Dans une tenson avec Pouzet, il lui dit:
Pouzet, son fort cor autiu
Blan domna mais per un tres,
Quan pren gaire ni pauc ni ges;
C' adreg ten hom per esquiu
Penre qui ben so albira,
Doncx quar fai mais d' onramen
A sel qui 'l serf qu' al prenden,
Ben par c' amors lai la tira.
Del joi d' amor.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, III, 407.

Guillaume Raymond de Gironella. Trois pièces, dont l' une commence par ce couplet:
Gen m' apareill
De far leu chanso grazida,
D' un sonet garnida;
Non ges brau ni veill,
Aras quan vei l' erba trida,
Pels vergiers flurida;
Ieu chant ab gaug e m' esveill,
E m luenh de la gent marrida,
Qu' el cor dins son e m crida
C' ab lor farai del be meils.
Gen m' apareil.


Guillaume Rainols d' Apt. Quatre pièces, dont trois tensons:
Guillem Rainols si fo uns cavalliers de la ciutat d' At, la quals ciutat es el comtat de Folqualquier. Bons trobaire fo de sirventes, dellas razos que corien en Proensa entr' el rei d' Aragon e 'l comte de Tolosa. E si fez a toz sos sirventes sons nous. Fort fo tempsutz per totz los baros per los cosens sirventes qu' el fazia.
Dans l' une des tensons avec Maigret, il lui dit dans le premier couplet:
Maigret, puiat m' es el cap
So qu' inz el ventre no m cap;
Bons es per listre e per drap,
Mas qui be us quer ni us esterna
Trobar vos pot, si no us sap,
Pres del vaissel ab l' enap,
C' ades tendes vostre trap
Lai on sentes taverna.
Maigret puiat.

Dans une tenson avec sa dame, il dit:
Farai un vers ses prec e ses somos,
Ma domn' es tan bell' e cortes' e pros
Que m fai loirar plus que falcos lanier.
Quant aug.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, I, 251. Papon, II, 392. P. Occ. 72.

Guillelmine de Rosers. Une tenson avec Lanfranc Cigala. Elle répond à sa question:
Amicx Lanfrancs, mielz complit son viatge,
Al meu semblan, cel que tenc vas s' amia,
E l' autres fes ben, mas son fin corratge
Non pot saber tan ben si dons a tria
Com cel que vi devan sos oillz prezen,
C' atendut l' ac sos cavalliers com ven,
E val trop mais qui so que dis aten
Que qui en als son coratge cambia.
Na Guillelma.

Bastero, 85. Crescimbeni, 190.

Guillaume de Saint-Didier, ou Saint-Leydier, t. III et IV. Seize pièces, dont quelques-unes attribuées à d' autres. Voyez Gausseran de Saint-Didier.
Guillems de San Leidier fo us rics castelas de Noaillac, de l' avescat del Puoi Santa Maria. E fo mot honratz hom e bons cavaliers d' armas, e larcx donaire d' aver, e molt gent ensenhat e cortes, e molt fis amaire, e molt amatz e grazitz. Et entendet se en la marqueza de Polonhac, qu' era sor del Dalfin d' Alverne e de N' Azalais de Claustra, e moiller del vescomte de Polonhac. En Guillems si fazia sas cansos d' ella e l' amava per amor, et appellava se ab ella Bertran, et ab N Ugo Marescalc dizia altresi Bertran, qu' era sos compaing e sabia totz los faitz d' En Guillem e de la marquesa: e tut trei si clamaven Bertran l' uns l' autre. Esteron en mot gran alegrier lonc temps los tres Bertrans; mas Guillems tornet en gran tristessa, car li dui Bertran feron gran fellonia de lui e gran vilania, si com poires auzir.
Dig vos ai d' En Guillem qui fo ni don, e de sa dona, ni com duret lor amor de la marquesa e de lui. E molt l' avien menada avinenmen, senes blasme e senes folor, car molt tenion cubert so que fazia a tener cubertz et en crezensa. E molt s' alegravon totas las gens de l' amor de lor, per so que maint fait avinen s' en fazion e s' en dizion per la lor amor. Et en aquela sazo si avia una dona mot bela e mot ensenhada en Vianes, so era la comtessa de Rossilho; e tug li gran senhor e baro li portavon mot gran onor; et En Guillems mais que tug, car el la lauzava mot e la vezia voluntiers; e la amava, e deleitava se en parlar de lieis, que totz hom crezia que fos sos cavalliers. E la dona se agradava mot de lui.
Tan s' agradava En Guillems de lieis qu' el n' estava de vezer la marqueza, don ela n' ac gelozia, e crezet cert que fos sos drutz; e tota la gent o crezia, mas non era. Tan que la marqueza mandet per N Uc Marescalc, e s clamet a lui d' En Guillem, e dis que vengar se volia d' En Guillem per sen d' En Uc: Et en aisi qu' ieu vuelh far mon cavallier de vos, per so car sai qui es; e car non trobaria cavallier que m convengues mai de vos, ni de cui En Guillems degues esser tan irat com de vos; e vuelh anar en pelerinatge ab vos a Sant Antoni en Vianes; et anarai a San Leidier a maio (maizo, maison) d' En Guillem, jazer en sa cambra, et el seu leig vuelh que vos jaguatz ab mi. E can N Uc o auzi meravilhet se mot fort, e dis: Dona, trop me dizes d' amor, e veus me a tot vostre mandamen. La marqueza s' aparelhet gent e be, e mes se en la via ab sas donzelas e sos cavaliers; e venc s' en a San Leidier e i descavalquet. Mais Guillem non era el castel, pero la marqueza fo gen aqulhida a sa voluntat; e can ven la nueg colquet ab si N Uc el lieg d' En Guillem. E si fon saupuda la novela per la terra. E can Guillem o saup fon trist e dolens, mas no li 'n volc mostrar brau semblan a la marqueza ni a 'N Uc, ans fazia semblan que res non saupes. Mas esforset se fort de servir la comtessa de Rossilho, e parti son cor de la marqueza. Et adonc el fe aquesta chanso que dis:
Pus tan mi fors' amors que mi fai entremetre.
et en la tornada el dis:
Bertran, Bertran, ben feira a mespendre,
S' il messonja fos vers et alhors ad apendre.

Auzit aves d' En Guillem de San Leidier qu' amava la comtessa de Polonhac, la cals avia nom Marqueza, et ela no 'l volia retener per cavalier ni far negun plazer en dreg d' amor. Ans, can venc a la parfi, ela 'l dis: En Guillems, si lo vescoms mos maritz no m comandava e no m pregava, no us tenria per mon cavalier ni per mon servidor. E can Guillems auzi la resposta, fo trist e marritz; e pesset en cal manieira poiria penre genh que fezes pregar la marqueza a son marit co 'l retengues per son cavalier: et acordet se que fezes un vers en persona de son marit. Lo vescoms se deleitava mot el cantars d' En Guillem e cantava mot be e bel; e 'N Guillems si fe un vers que ditz:

Dona, ieu vos soi messatgiers
Del vers, et entendres de cui.
E quant l' ac fag el lo mostret al vescomte, al marit de la domna, e comtet li la razo per qu' el l' avia fait: q' una soa domna l' avia dit qu' ela no l' amaria, si non la fazia pregar a son marit. El vescoms fo molt alegres cant auzi lo vers, et apres lo voluntiers; e can be lo saup cantet lo a sa molher. E la dona entendet lo tan tost, e recordet se de so c' avia promes a 'N Guillem; e dis a si meteissa: Ueimais no m puesc defendre ad aquest per razo. Et a cap de temps Guillems venc vezer sa dona, e dis li co el avia fag son comandamen, e com l' avia fag pregar a son marit. Et adonc la marqueza lo receup per cavalier e per servidor; e lor amor estet et anet si com ai dig en l' autra razo.
Nostrad. 38. Bastero, 87. Crescimbeni, 20. Millot, III, 119. P. Occ. 281. Hist. Litt. XV, 449.

Guillaume de Saint Gregori. Quatre pièces. Ce troubadour a composé une sextine en bouts rimés, comme celle d' Arnaud Daniel.

Ben grans avoleza intra
A 'N Aiemar entre la carn e l' ongla,
E si a 'n pres luoc el cors josta l' arma,
E malveistaz bat l' ades de sa verja;
Mal resembla al bon Prebost son oncle
En cui bon pretz fai per sojorn sa cambra.

N Aimars fai lum en sa cambra
De sef ardent, quan a privat s' en intra,
Ans re non fais al bon pretz de son oncle,
Que cors e sens l' es partiz totz per ongla;
Vist l' agues eu mesurar dura verja
Vas on fos mes lo cors que destrui l' arma.
Ben grans.
Bastero, 87. Crescimbeni, 196. Millot, II, 121.

Guillaume de Salonic. Une pièce dont voici le premier couplet:
Tot en aital esperansa
Com cel que cass' e ren non pren,
M' aura ja tengut longamen
Amors que dona estrai,
Et ieu col jogaires fai
Que sec joi perdut e 'l te,
Sec mon dan e fug mon be.
Tot en aital.
Millot, III, 408.


Guillaume de la Tour, t. IV. Treize pièces.
Guillems de la Tor si fon joglars, e fon de Peiregorc, d' un castel qu' om ditz la Tor. E venc en Lombardia; e sabia cansos assatz, e s' entendia e chantava e ben e gen, e trobava: mas quan volia dire sas cansos, el fazia plus lonc sermon de la razon que non era la cansos. E tolc moiller a Milan, la moiller d' un barbier bella e jove, la qual envolet e la menet a Com; e volia li meils qu' a tot lo mon. Et avenc si qu' ella mori, don el se det si gran ira qu' el venc mat; e crezet qu' ella se fezes morta per partir se de lui; don el la laisset dez dias e dez nueig sobre 'l monimen; e chacun ser el lavava lo monimen, e trasia la fora, e gardava per lo vis baisan et abrasan, e pregan qu' ella li parles e ill disses se ella era morta o viva; e si era viva, qu' ella tornes ad el; e si morta era, qu' ella li disses quals penas avia, qu' el li faria tantas messas dire e tantas alimosinas faria per ella, qu' el la trairia d' aquellas penas.
Saubut fon en la ciutat per los bons omes, si que li ome de la terra lo feron anar via de la terra. Et el anet cerquan per totas partz devins e devinas, si ella mais poiria tornar viva. Et uns escarniers si 'l det a creire que si el legia chascun dia lo salteri e disia C. e L. patres nostres, e dava a VII paubres elemosinas ans qu' el manges, et aissi fesses tot un an que non faillis dia, ella venria viva; mas non manjeria ni beuria ni parlaria. El fo molt alegres quant el so auzi, e comenset ades a far so que aquest li avia enseingnat; et en aissi o fes tot l' an entier, que anc non failli dia. E quant el vit que ren no ill valia so que a lui era enseingnat, el se desesperet e laisset se morir.
Une pièce de ce troubadour commence par ce couplet qui fait allusion à un roman sur Alexandre:
Plus que las domnas que aug dir
C' Alixandres trobet el bruoill
Qu' eran totas de tal escuoill
Que non podion, ses morir,
Outra l' ombral del bruoill anar,
Non poiri' eu ses mort loingnar
D' amor que m' a noirit ancse;
E pois en aissi ma mort te
E ma vida el sieu poder,
Ben li dei servir a plaser.
Plus que las.

Une autre de ses pièces contient ce couplet:
Una, doas, tres e quatre,
Cinc e seis e set e ueich
M' avenc l' autr' er a combatre
Ab m' osta tota una nuich;
E si m trobes fol ni mal duich,
Fe que dei a deu, bel fratre;
Ben fora toz mos pans cuich,
Si me volgues esbatre.
Una doas tres.
Bastero, 87. Crescimbeni, 196. Millot, II, 147. P. Occ. 156.

Guillaume de Tudela. Il est auteur d' un poëme sur la Guerre des Albigeois. Le manuscrit qui le contient est décrit dans le catalogue de la Vallière, Ire partie, t. II, p. 168, n° 2708, et se trouve à la Bibliothèque du roi.

Guion. Tenson avec Mainard:
En Maenard, vos ab saubuda,
Sai doz cavaliers prezans
Don largueza no s remuda,
Mas l' us a terra dos tans
Et es ses raubor graziz,
L' autre es per raubaria aiziz;
Chausez al qal fai grazir mais.
En Maenard.

Guionet. Une tenson avec Cadenet, une autre avec Raimbaud, auquel il dit:
En Raimbaut, pros dona d' aut linhatge,
Bell' e valens pregon per drudaria
Dui cavalier, e son d' engual paratge;
Mas l' uns ha pretz de gran cavalaria
E non ha plus nul autre faig valen,
E l' autres ha totz bes enteiramen
Mas volpils es; diguatz m' al vostre sen
Del qual deu meils la don' esser amia?
En Raimbaut.

Millot, III, 31.

Guiraut. Une pièce adressée à Hugues de Saint-Cyr:
N Uc de Sain Circ, ara m' es avengut
So que m' avetz lonjamen augurat,
Que s' ieu trobi qui m' aia mantengut
Ni m voilla re del seu aver donat
Inesllamen l' ai pres e molt de cors...
Que si no fos sels que m' a retengut
E m dona pan e vin e fen e blat
En agra spes del groing del veragut,
Sitot lo ai ogan assi provat...
N UC de Sain Circ.
Millot, III, 409.

Barthélemi Zorgi, Boniface de Castelane,

Raynouard, choix, poésies, troubadours, kindle

Barthélemi Zorgi, t. IV. Environ vingt pièces.

En Bertolome Zorgi si fo un gentils home de la ciutat de Venise. Savis hom fo de sen natural, e saup ben trobar e cantar. E si avenc una sazon qu' el anet per lo mon, e li Genoes, qui guerreiavon ab los Venisians, si lo preiron e lo meneron pres en soa terra. Et estagan la en prison, En Bonifaci Calbo si fez aquest sirventes que comensa:
Ges no m' es greu s' ieu no sui ren prezatz.
blasman los Genoes car il se lasavon sobrar Venesian, digan gran vilania d' els. De que En Bertolome Zorgi fetz un autre sirventes loqual comensa:
Molt me sui fort d' un chant meraveillatz.
escusan los Venesians et encolpan los Genoes. De que En Bonifaci Calbo se ten encolpatz de so qu' el avia 'n ditz; e per so se torneron l' un a l' autre, e foron grans amis. Longa sazon estet En Bertolome Zorgi en prison, entorn VII ans; e quant el fu issitz for de prison, el s' en anet en Venise; e 'l seu comun lo mandet per castellan en un castel qui ven apellat Coron; e lai definet.
Ce troubadour est auteur d' une sixtine: en voici le premier couplet; elle est sur les mêmes rimes que celle d' Arnaud Daniel:
En tal dezir mos cors intra
Ni s' en depart plus com la chars de l' ongla,
Qu' ieu vau doptan que leis en perda l' arma,
E cil qu' o fer ab l' amorosa verja,
Si per laissar morir amic ni oncle,
Pod arm' intrar inz en l' enfernal cambra.

Dans une pièce il s' adresse à l' Amour:
Quar l' us tenetz del serpen
Que s loingna del home nut,
E 'l vestit mostr' esfortz gran...
M' auretz meillz que dieus Abel
Non ac a son mandamen...
E s' en trop vauc esperan
Que m deia valer pidatz,
Pois per leis fon jois donatz
A 'N Adam,
Si ben tolc lo frug d' el ram.
Atresi com lo.

Fragments d' une pièce sur la croisade de saint Louis:
Non lassarai qu' en chantar non atenda
D' aisso don sui entr' alegr' et iratz,
Pueis qu' alegriers tan gen l' ira m' esmenda
Qu' eu en remanc en aissi meitadatz
Qu' inz el cor ai dolorosa penzanza,
Penzan quals es l' antius dechazimenz
Del saint paes on deus fon mortz e natz,
E m sobr' al cor alegres jauzimenz
Quar penre l' auz reis Lois venjanza...


Qu' ab sol pensar com es greus l' aunimenz
M' es vis del dol qu' el cors dedins mi fenda...

Qu' ab lui s' en van bel feridor de lanza,
Peceiador de cambas e de bratz,
Envazidor per far faig d' agradanza,
Sbarailhador, quant l' estors es mesclatz,
Bon sofridor, s' esfortz n' a qui s defenda,
Tan avondos de totz bels garnimens
Qu' eu non cuig ges qu' om, qui 'ls vei acesmatz
Ni gen garnitz en bels destriers corenz,
Aus sol mostrar semblan que leur contenda...


E s' om hi mor, tan n' ira plus breumenz
L' arma jauzir l' enteira benananza.


Per que lauz reis navars, cui pretz enanza,
Conpaingna 'l rei tan gent aconpaingnatz
Que ben sembl' aver cor e deziranza
De servir deu, fazen rics faigz honratz,
Qu' el en fai plus que no ill quer la fazenda;
E l' honratz coms de Toloz' eisamenz
Qu' outra poder s' es per deu esforsatz
De far acors, qu' a lui si' onramenz,
Tant ama far so que deus en grat prenda.


Mas ges non taing q' om l' engles rei reprenda,
S' un petit es per non poder tarsatz,
Quar ben s' acor que sa promez' atenda
E 'n faza mais tan qu' en sia lauzatz,
Ni no s cuion qu' el faza tal tarsansa
Qu' us n' ai' asaut qu' el no y sia prezens...
Qu' autre socors al sieu non sobravanza...
Non lassarai qu' en.

Passages d' une complainte sur la mort du jeune Conradin et sur celle de Frédéric, duc d' Autriche:
Si 'l monz fondes a maravilla gran,
Non l' auria a descovinenza;
S' escurzis tot sivals so que resplan,
Pueis qu' onratz reis per cui reingnet vaillensa
E valc jovenz
E rics pretz e toz bes,
E d' Austorica l' auz ducs Federics
Qui d' onrat pretz e de valor fon rics,
Tan malamenz
Son mort.
Hai! quals danz n' es!
Mas car pres a 'l segle tan de damnage,
Taing qu' om l' azir,
E car erguoill ha pres
Fortz e consir
D' aunir pretz e paratge...

Qu' el reis, en cui non eron anc vint an,
Amava deu, dreig, mezur' e sienza,
De que y hanet pauc Salomos enan...
Tan qu' el plus larcs semblav' ab lui mendics,
E fon amics als pros, et enemics
Als desplazenz,
Ses tort
Qu' anc lur fezes...

Et el pro duc eron tant aib prezan
Qu' el ac de mout la reial chaptenenza,
Qu' adreg foron sei dig e sei semblan
E 'ls afars ac daus totas parts plazenza,
Si qu' anc formenz
Non faillic ni mespres,
Don cuig qu' a deu fon lurs mortz grans fastics;
Mas car sofric qu' avengues tals destrics,
Tot fermamenz
M' acort
Que il remembres
Qu' el mon per els non avi' aut estatge,
E que grazir
Deuri' om per un tres
L' entier jauzir
Per lur bel conpaingnatge.
Si 'l monz fondes.

Fragments d' une pièce où il s' accuse de ses fautes:
Que m sembla pesanza
Viur’ en est segle venal,
Desleial
On reingnon trastuit li mal...

Qu’ estiers ai certanza
Qu’ eu aurai pen’ eternal,
Enfernal;
Tal son fag tuit mei jornal;
Mas tan mi vauc conortan
Quar repentizon ai gran...

Mas per meillz trobar merce,
A l’ encomensanza
Dic qu’ els mals qu’ ai faitz al be
Ses tot comt’ avanza;
Qu’ a lei de fol natural,
Cui non cal
S' aura dol perpetual,
Sol qu' el segl' a plazer an,
Ai viscut...
Jesu Crist per sa.

Bastero, 78. Crescimbeni, 174. Millot, II, 344. P. Occ. 209.

Berenguer de Palasol, t. III.
Berengiers de Palazol si fo de Cataloingna de la terra del comte de Rossillon. Paubres cavalliers fo mas adregz et enseignatz e bons d' armas; e trobet bonas cansons; e cantava d' En Ermessen d' Avignon, moiller d' En Arnaut d' Avignon, que fon fils de Na Maria de Peiralata.
Fragments de deux de ses pièces:
Dona, si totz temps vivia,
Totz temps vos serai aclis;
Estranhamen m' abellis
Qu' ie us am, qualque dans m' en sia...
Dona si totz temps.

Mas tant ai sofertat
Gran dezir, e sai be
Que, si m n' avetz desgrat,
A mon tort s' esdeve...

Per vos ai oblidat,
E non per autra re,
Tot quant avi' amat
Que de pauc m' en sove.
Si ai per vos camjat,
Camjatz, dona, per me
Vostre cor abdurat;
Vulhatz ma companhia
Aissi cum ieu volria
Vos e vostr' amistat.

Me avetz enbernat
En vostra senhoria
Mielhs qu' om ja non auria
Ren que agues comprat.

Chansos, a Na Maria
Vai dir qu' ieu chantaria,
S' ieu en sabi' aver grat.
Ab la fresca.

Nostrad. 239. Millot, III, 392. Hist. Litt. XV, 442. P. Occ. 442.

Berenger de Puivert. Il ne reste de ce troubadour que deux couplets; en voici un:
Mal' aventura don deus a mas mas,
Car an perdut cenz solz de malgones,
E refer ne als datz malas merces
C' anc no m' en valc soitils zitars ni plas
De que pogues comprar una camisa
Ab cobris mos codes c' ai rognos;
E pois de datz no sui aventuros,
Ben degra aver calque domna conquisa.

Bernard. Une tenson, t. IV. Dans une autre pièce de ce genre, il dit:
N Elias, de dos amadors
Me digatz quals ama pus fort:
L' us non pot a dreg ni a tort
Mudar que non parle soven
De sa dona a tota gen;
L' autre no 'n parl' a nulha res que sia,
Mas en son cor remira nueg e dia,
Pensan com leys puesca servir en grat;
Aras chauzetz lo plus enamoratz.
N Elias de dos.
Millot, III, 393. P. Occ. 362.

Bernard Alahan de Narbonne. Fragment d' une pièce:
Quascus a far ben se triga
E de mal far nulhs no s laissa,
Don tenem via biayssa,
E no ns remembra ges l' anta
Ni 'ls greus turmens que Ihesus trays
Entr' els vils felhs Juzieus savays.

Lo mons es si cum la triga
Que, miran se, sos natz layssa;
Atressi erguelhs nos bayssa
Don perden la ciutatz sancta
On foram alegres e guays,
Si 'l plazer de dieu fessem mays.


Verais dieus, on ver' amor nays,
Fai nos venir al ver palays.
No puesc mudar.

Millot, III, 393.

Bernard Arnaud d' Armagnac. Voyez Lombarde.


Bernard Arnaud de Montcuc, t. II et IV.
Millot, I, 97. Hist. Litt. XIII, 420. P. Occ. 23.

Bernard d' Auriac, dit Maitre de Beziers, t. IV. Fragment d' une pièce adressée à Guillaume Fabre:
En Guillem Fabre sap fargar,
Et anc nulh temps fabres no fo,
Quar ges de fers no sap obrar,
Mas obras fa d' aital faisso
Que de valor, de pretz, de cortezia
Ab bel solatz ten obrador tot l' an,
E si voletz obras d' aital semblan,
A Narbona vos n' anatz dreita via.

Qui de Fabre volgues ostar
La quarta letra, fora bo
Qu' adoncx lo pogratz apellar
En Guillen FABE per razo,
Quar el fa be, qu' al res far no sabria,
Et en be far a mes tot son talan;
Pros es e larcx, cortes, e non dic tan
Que vers no fos, si dos tans en dizia.
En Guillem Fabre.

Il termine une de ses pièces par ces vers relatifs au jeu des échecs:
Aisso 'n volgra, ses mal entendemen,
Ab ma domna jogar en sa maizo
Un joc d' escacx, ses autre companho
Que no s' anes del joc entremeten,
E qu' ieu 'l disses un escac sotilmen
En descubert, quar plus belhs juecx seria;
Pero volgra, quar sa honor volria,
Que quan fora nostre juecx afinat
Qu' ieu remazes del juec vencutz e matz.
S' ieu agues tan.
Millot, III, 176. P. Occ. 298.

Bernard de la Barthe, t. IV. C' est vraisemblablement à lui qu' appartient un fragment inscrit sous le nom de Bernard de la Barata:
Qu' els pros fez hom rics al comensamen;
E ges no m par sia dregz ni razos
Qu' aian l' avol so que fo dat als pros;
Qu' avers no s taing mas a cel que despen,
Ni granz ricors mas a leial coratge.
Eu non cugei.
Millot, II, 202.
Bernard de la Fon. Une seule pièce attribuée par un autre manuscrit à Bernard de Ventadour; en voici quelques vers:
Totz hom qui leu vol reprendre
Leu er repres de parlar;
E qui trop leu vol contendre
Ben leu trobar n' a son par...

L' escut e 'l basto vuelh rendre
E m vuelh per vencut clamar,
Ans que ves domnas defendre
M' avenha, ni guerreyar.
Per sola leys, cui homs so,
Dei aver franc cor e bo
Per totas domnas honrar.
Leu chansoneta.
P. Occ. 395.


Bernard Martin. Dans une de ses pièces il se désigne ainsi:
Bernard Martin lo pintor
Que ditz e trai guirentia.
Companho.

Il y a dans ses autres pièces des traits assez remarquables:
Aman viu et aman morrai,
C' ab bon cor et ab bona fe
Am la meillor dona qu' ieu sai.
Ben es dreitz.

Selh qui plus gent sap mentir
Es ben segurs de garnir
D' escarlat' ab vert vestir,
Et esperos ab sotlar;
Mais lor vey deniers offrir
Qu' en a negun de l' autar.
A senhors.

Dans le quatrain suivant est rendu avec élégance et précision le passage d' Horace: Fungar vice cotis, etc.
Ab so qu' ieu sembli be la cot
Que non tailh' e fa 'l fer talhar;
Aquo de qu' ieu no sai un mot
Cugi ad autrui ensenhar.
Millot, III, 136.

Bernard de Rovenac, ou Rovanas, t. IV. Passages d' un sirvente contre Rainier:
Una sirventesca,
En Raynier, tota fresca
Vos metrai en cabal,
Quar tan gent anatz en tresca
E d' armas no us cal...


Per rauba rompuda
Donetz lans' aguda,
Pero be us o val,
Quar vostra lengua es crezuda
Trop mais qu' el senhal...
Quan per joglaria
Detz cavallairia,
Fes sen natural;
Ben prezetz so que us tanhia,
Joglar vernassal,
Quar ges armars no us plazia
Mas vos plac la trichairia.
Una sirventesca.

Millot, II, 312.

Bernard de la Sala. Une aubade de trois couplets; en voici un:
Sus levatz
Drutz c' amatz,
Que sens pars
Er belhs jorns e gays,
E 'l comjatz
Sia datz
Ab dos faitz
Et ab plazens bays.
Enselatz
E puiatz,
Car l' estars
Non es bos hueymays;
Qu' els maritz
Ai vist vestitz
Venir garnitz.
L' alb' e 'l jorn
Clars et adorn
Ven, dieus aidatz!
L' alba par,
E 'l jorn vey clar
De lonc la mar,
E l' alb' e 'l jorn par.
Dieus aidatz.
Millot, III, 394.

Bernard Sicard de Marjevols, t. IV.
Millot, III, 394.

Bernard Tortis. Une seule pièce, dont voici quelques vers:

Selhas qu' al prim son d' amoros semblan,
E pueys si van tot ades encarzen,
D' aquellas mov tan gran galiamen,
Per qu' els fis van ves las finas duptan...
Qu' aissi quo 'l ferr la peira d' ariman,
Tira ves si fin' amors solamen.
Per ensenhar.
Millot, III, 394.

Bernard de tot lo mon. Trois pièces, dans l' une desquelles il dit:
Lo reys dels reys per sa doussor
Punisca los reys deschauzitz
E 'ls croys baros sejornaditz,
Selhs que non an de lui temor,
E selhs cuy desplay joglaria,
E selhs cuy desplay cortezia,
E totz aquelhs a cuy be far desplay,
De cor l' en prec, e creza m' en, si 'l play.
Be m' agrada.
Millot, III, 394.

Bernard de Ventadour, t. III et IV. Ce troubadour est un des plus féconds et des plus agréables; son style est facile et élégant, et ses pensées souvent ingénieuses.
Bernart de Ventadorn fo de Limozi, del castel de Ventadorn. Hom fo de paubra generatio, filhs d' un sirven del castel que era forniers qu' escaudava lo forn a coser lo pa. Bels hom era et adregz e saup ben cantar e trobar et era cortes et ensenhatz. El vescoms, lo sieu senher, de Ventadorn s' abelic molt de lui e de son trobar, e fes li gran honor. El vescoms si avia molher mot gentil domna e gaia, et abelic se mot de las cansos d' En Bernart, e s' enamoret de lui et el de la domna, si qu' el fes sas cansos e sos vers d' ella e de l' amor qu' el avia d' ella e de la valor de leis. Lonc tems duret lor amor ans qu' el vescoms ni l' autra gens s' en aperceubes; e quan lo vescoms s' en aperceup, el s' estranhet de lui, e fes fort serrar e gardar la domna. E la domna fes dar comjat a 'N Bernart, que s partis e s lunhes de tota aquela encontrada. Et el s' en partit e s' en anet a la dugessa de Normandia, que era joves e de gran valor, e s' entendia en pretz et en honor, et en ben dig de lauzor: e plazion li fort las cansos e 'ls verses d' En Bernart. Et ella lo receup e l' aculhi mot fort. Lonc temps estet en sa cort, et enamoret se d' ella et ella de lui; e 'n fes motas bonas cansos. Et estan com ella, lo reis Anricx d' Angleterra si la pres per molher, e la trais de Normandia e la 'n menet. En Bernartz remas de sai tristz e dolens: e venc s' en al bon comte Raimon de Toloza, et ab el estet tro qu' el coms mori. Et En Bernartz, per aquela dolor, si s' en rendet a l' orde de Dalon; e lai definet. E lo coms N Ebles de Ventadorn, que fo filhs de la Vescomtessa qu' En Bernartz amet, comtet a mi N Uc de San Circ so que ieu ai fait escriure d' En Bernart.
Nostradamus, 70. Crescimbeni, 51. Bastero, 79. Hist. de Languedoc II, 518. Millot, I, 18. Papon, II, 430. Hist. Litt. XV, 467. P. Occ. 3.

Bernard de Venzac, ou Venzenac, t. IV. Cinq pièces:
Hueymais pus s' azombra 'l trelha
E vey espandir la bruelha,
E quecx dels auzelhs s' esvelha
E chanta desotz la fuelha,
Pel temps qu' es belhs e s' estuga,
E 'l prat son belh e vermelh,
No m tolray no m' aparelh
D' un vers faire. Far l' ai ieu? hoc.
Hueymais pus.
Millot, III, 225.

Bertrand. Les vers suivants sont tirés d' une tenson avec Jausbert:
Ben sai que son dan esplecha
Drutz qu' en dona jove s pren;
Mas qui en veilla s' enten
Mort ades, quan lo fols lecha.

Jausbert, drudari' es morta
En las joves, qu' ieu ho sai,
E proeza non es mai,
Abans n' es la clau estorta:
Mas qui ab veilla si deporta
Soavet sejorn' e jai...
Jausbert razon.

Millot, III, 395.

Bertrand d' Allamanon Ier. On lui attribue une tenson avec Raymond de Miraval; celui-ci demande:

Digatz cal an plus pretz cabal

Li Lombart o li Proensal.
Bertrand répond:
Lombart voill esser a estors,
Quar de Proensa mi non cal;
Per qu' ieu chausic sai, quar mais val,
Lombardia on trob cavaliers bos
Francs e cortes, e platz lor meissios...


Raimons, trop lor datz d' onramen
Qu' a Belcaire en lor honor
Lor fetz Symons tan de paor,
E si eron dos tans de gen;
En apres a gran mesprisson
Renderon li sa garnison;
Per qu' en totz faitz son li Lombart meillor,
E plus honrat e meillz combatedor.
Bertran si fossetz.
Bastero, 79. Crescimbeni, 118. Papon, III, 437. Hist. Litt. XV, 443.

Bertrand d' Allamanon IIIa, t. IV. Quinze pièces.
Bertrans de Lamanon si fo de Proensa, fills d' En Pons de Brugeiras. Cortes cavalliers fo e gens parlans, e fetz bonas coblas de solatz et sirventes.
Lorsque le pape Innocent IV s' arrogeait le droit de disposer de l' empire, et le faisait espérer à divers princes, ce troubadour fit un sirvente dont les vers suivants sont tirés:
Que m meravelh car ill an esperansa
Que a negun en fas' autreiamen,
Puois qu' el a d' els renda d' aur e d' argen...


Ja aicest platz non er sentenziatz,
Puois que li rei volon abreviamen,
Ab cavaliers et ab cavals armatz
Et ab vasal bon de conquerimen
Vegna cascus apoderamen,
Et en un camp fasan un' aital dansa
C' al departir gazagne l' uns l' onransa;
Puois decretals no i noseran nien,
Puois troberan lo papa ben disen.


Aicelh sera fil de dieu apelatz
C' aura fait al camp lo vensimen,
Pelos clergues er leu coronatz
Car il veiran c' auran l' afortimen;
Adonc seran tut a son mandamen;
Car ades an clergues aital uzansa
Que, quan trobon pairo de gran puisansa,
Tut cant il vol fan ben et umilmen,
E puois son dan, quan veison que deisen...


Asas ai dic a cascun, si m' enten,
Dels autz princes, et ai ferma speransa
Que, s' il pasan ses longa demoransa,
Cristiandat garderan d' aunimen
Gazainhan dieu e pres e salvamen...
Del papa sai que dara largamen
Pro del perdon e pauc de son argen...
D' un sirventes mi.

Une tenson avec Guigo offre ces vers:
Amicx Guigo, be m' assaut de tos sens,
Car de mestiers vols apenre cals son,
Que trotiers fos una longa sazon
Pueys auza dir que pugiest a sirven,
Qu' emblavas buous, bocxs, fedas e moutos,
Pueis fos joglars de dir vers e chansos;
Ar est poiatz a maior onramen...

E can iras, Guigo, cridar la gen,
Gelosia crida per Puimeisso
E cobeitat per lo duc de Torcho,
E Miullon per parlar sotilmen,
E per beure sel cui es Corteso,
E per engan lo senher de Selo,
E cridaras Lunel per sobresen,
E Castelnou per ceb' e per formatje.
Amicx Guigo.

Dans un sirvente relatif au refus que les Marsellais faisaient de payer au comte de Provence certains revenus, on lit:
Pueis chanson far no m' agensa,
Farai un nov sirventes
Qu' er de l' afar de Proensa
E trametrai l' als frances;
Que, si fai lonja bestensa
Cel qui es coms e marques,
Tart li rendran per temensa
Sas rendas li Marseilhes
De so qu' el prendia el port
E de l' al que il fan tort.
Pueis chanson far.

L' aubade suivante est une des plus jolies pièces de ce genre:
Us cavaliers si jazia
Ab la re que plus volia,
Soven baisan li dizia:
Doussa res, ieu que farai,
Qu' el jorn ve e la nueyt vai?
Ay!
Qu' ieu aug que la gaita cria:
Via sus, qu' ieu vey lo jorn
Venir apres l' alba.

Doussa res, s' esser podia
Que jamais alba ni dia
No fos, grans merces seria,
Al meyns al luec on estai

Fis amicx ab so que 'l plai.
Ay! etc., etc.

Doussa res, que qu' om vos dia,
No cre que tals dolors sia
Cum qui part amic d' amia,
Qu' ieu per me mezeys o sai.
Ailas! quan pauca nueyt fai!
Ay! etc., etc.


Doussa res, ieu tenc ma via;
Vostres suy on que ieu sia;
Per dieu, no m' oblidatz mia,
Qu' el cor del cors reman sai,
Ni de vos mais no m partrai,
Ay! etc., etc.

Doussa res, s' ieu no us vezia
Breumens, crezatz que morria,
Qu' el gran dezirs m' auciria;
Per qu' ieu tost retornarai
Que ses vos vida non ai,
Ay!
Qu' ieu aug que la gaita cria:
Via sus, qu' ieu vei lo jorn
Venir apres l' alba.

Nostradamus, 168. Bastero, 79. Crescimbeni, 118. Millot, I, 390. Papon, III, 438. P. Occ. p. 110.

Bertrand d' Aurel. Couplet sur Aimeri de Péguilain, en réponse à Guillaume Figueiras:

N Aimeric laissar poria
A 'N Coanet lo menor
L' enjan e la tricharia,
Car el viu d' aital labor;
E l' enoiz e la folia
A 'N Auzet lo feignedor,
Et a 'N Lambert la putia...

Crescimbeni, 178.


Bertrand d' Avignon, t. IV.
Millot, III, 34. Papon, II, 410.

Bertrand de Born t. II, III et IV.
Bertrans de Born si fo un castellans de l' evescat de Peiregors, vescoms d' Autafort, un castel que avia prop de mil homes. Et avia fraires e cuiava 'l deseretar, si no fos lo rei d' Englaterra. Totz temps ac guerra ab totz los sieus vezins, ab lo comte de Peiregors, et ab lo vescomte de Lemoges, et ab son fraire Constanti, et ab En Richart tan quan fo coms de Peitieus. Bons cavalliers fo e bons guerriers, e bon domneiaire, e bons trobaire; e savis e ben parlans; e saup ben tractar mals e bens. Seingner era, totas ves quan se volia, del rei Enric d' Englaterra e del fils de lui; mas totz temps volia que ill aguesson guerra ensems lo paire e lo fils, e 'l fraire l' un ab l' autre. E totz temps volc lo reis de Fransa e 'l reis d' Englaterra aguesson que guerra ensems; e s' il avian patz ni treva, ades se penava e s percassava ab sos sirventes de desfar patz e de mostrar com cascuns era desonratz en aquella patz. E si n' ac de grans bes e de grans mals d' aisso qu' el mesclet entre lor. Mot fe be sirventes, et anc no fes mas doas cansos. El rei d' Arago donet per molher las cansos d' En Guiraut de Bornelh als sieus sirventesc. Et aquel que cantava per el avia nom Papiol. Et era azautz e cortes; e clamava Rassa lo coms de Bretanha; e 'l rei d' Englaterra Oc e No; e 'l rei jove so filh, Marinier.

E metia tot son sen en mesclar guerras: e fes mesclar lo paire e 'l filh d' Englaterra, tan qu' el rei jove fo mortz d' un cairel en un castel d' En Bertran de Born.
En Bertran si s vanava qu' el cuiava tan valer, que no s pensava que tot son sen l' agues mestier. E pueis lo rei lo pres; e, quan fo pres, el li demandet si avia tot son sen, que aras vos aura ops. Et el respos, qu' el avia tot lo sen perdut; quar tot lo perdet quan lo rei jove mori. Adoncs se ploret lo rei de so filh; e perdonec li, e 'l vesti, e 'l donet terras et honors. E visquet longamen el segle, e pueis se rendet en l' orde de Cistel.
De ci en avan son escrits dels sirventes d' En Bertran de Born loscals an la rason per qu' el fon faits lo sirventes, e la rasons l' un' apres l' autre.
Bertrans de Born si era drutz d' una domna gentil e jove e fort prezada, et avia nom ma domna Maenz de Montaingnac, moiller d' En Talairan qu' era fraire del comte de Peiregors, et ella era filla del vescomte de Torena, e seror de ma domna Maria de Ventedorn e de n' Elis de Monfort, et en son chantar l' apellava Dalfi; e segon qu' el dis en son chantar, ela 'l parti de si, e 'l det comjat, don el fon mout tritz et iratz, e fetz razo que jamais no la cobraria, ni autra non trobava que il fos tan bella ni tan bona ni tan plazens ni tant enseignada; e penset, pois qu' el non poiria cobrar neguna que ill pogues esser egals; e la soa domna li conseillet qu' el en fezes una en aital guiza, qu' el soiseubes de las autras bonas domnas et bellas de chascuna una beutat, o un bel semblan, o un bel acuillimen, o un avinen parlar, o un bel captenemen, o un bel garan, o un bel taill de persona; et en aissi el anet queren totas las bonas domnas que chascuna li dones un d' aquest dos qu' en avetz auzitz nomnar a refar la soa domna c' avia perduda. Et el sirventes qu' el fetz d' aquesta razon vos auziretz nomnar totas las domnas a lasquals el anet querre socors et ajuda a far la domna soiseubuda. El sirventes qu' el fetz d' aquesta razon si comensa:
Domna, pois de mi no us cal.
Bertrans de Born si era drutz de ma domna Maenz de Montaingnac, de la moiller d' En Tallairan que era aitals domna com vos ai dig en la razon del sirventes de la domna soiseubuda. E, si com eu vos dis, ela 'l parti de si, e det li comjat; et encusava lo de ma domna Guiscarda, de la moiller del vescomte de Comborn, d' una valen domna que fon de Bergoingna, soror d' En Guiscart de Beljoc, avinens domna et enseingnada; era complida de totas beutatz; si la lauzava fort en comtan et en chantan. Bertrans, enans qu' el la vis, era sos amics per lo ben qu' el auzi d' ella; et enans qu' ella fos venguda, si fetz aquestas coblas que dizion:
Ai! Lemozis, franca terra corteza,
Mout me sap bon, car tals honors vos creis,
Que jois e pretz e deportz e gaiessa,
Cortezia e solatz e domneis
S' en ven a vos e 'l cor estei anceis.
Be s deu gardar, qui a drutz se depeis,
Per cals obras deu domna esser conquisa.


Dons e servirs e garnirs e larguesa
Noiris amor com fai l' aiga lo peis,
Enseingnamens e valors e proessa,
Armas e cortz e guerras e torneis;
E qui pros es ni de proessa s feis
Mal l' estara, s' aoras non pareis,
Pois Na Guiscarda nos es en sai tramesa.

E, per aquesta domna Guiscarda, si parti de si ma domna Maenz, qu' ella crezia qu' el li volgues meills que ad ella, e qu' ella li fezes amor. E per aquest departimen el fetz la domna soiceubuda, e 'l sirventes que dis:
Eu m' escondic, domna, que mal no mi er.
Bertrans de Born si fo acomjadatz de soa domna, ma domna Maenz de Montaingnac, e no ill ten pro sagramen ni esditz qu' el fezes en comtan ni en chantan, qu' ela volgues creire qu' el non ames Na Guiscarda.

E si s' en anet en Saintonge vezer ma domna Na Tibors de Montausier qu' era de las plus presadas domnas que fossen el mon, de beutat, de valor e d' enseingnamen. Et aquesta domna era moiller del seingnor de Chales e de Berbesil e de Montausier. En Bertrans si 'l fetz reclam de ma domna Maenz que l' avia partit de si e no 'l volia creire per sagramen ni per esdich que li fezes qu' el non volgues ben a Na Guiscarda.

E si la preguet qu' ela lo degues recebre per cavalier e per servidor.

Ma domna Na Tibors, com savia domna qu' ella era, si 'l respondet en aissi: “Bertrans, per la razon que vos etz vengutz sai a mi, eu en son mout alegra e gaia, e tenc m' o a grant honor; e d' autra part, si me desplatz, ad honor m' o tenc, car vos m' etz vengutz vezer ni preiar qu' eu vos prenda per cavalier e per servidor; e desplatz me mout si vos avetz faich ni dich so per que ma domna Maenz vos aia dat comjat, ni per que sia irada ab vos. Mas eu sui aquella que sai ben com se cambia tost cors d' amadors e d' amairitz; e si vos non avetz faillit vas ma domna Maenz, tost en sabrai la vertat; e si vos retornarai en la soa gracia, s' en aissi es; e si en vos es lo faillimens, eu ni autra domna no vos deu mais acuillir ni recebre per cavalier ni per servidor; mas eu farai ben aitan qu' eu vos penrai a mantener et a far lo concordi entre vos et ella.” Bertrans si s' en tenc mout per pagatz de la responsion de la domna Na Tibors, e promes li qu' el non amara mais autra domna ni servira sinon ma domna Na Tibors, si causa er qu' el non pogues recobrar l' amor de ma domna Maenz. E ma domna Na Tibors promes a 'N Bertrans que, s' ella no 'l podia acordar ab ma domna Maenz, qu' ela 'l recebria per cavalier e per servidor. E non anet longa sazo que ma domna Maenz saup qu' En Bertrans non avia colpa, et escoutet los precs que ill eron faich per En Bertrans de Born, et si 'l tornet en gracia de vezer lo e d' auzir sos precs; et el li comtet e 'l dis lo mantenemen que ill avia faich ma domna Na Tibors, e la promession que ella avia faich ad el; don ma domna Maenz li dis qu' el prezes comjat de ma domna Na Tibors, e que s fezes absolver las promessions e 'ls sagramens que ill avian faich entre lor; don Bertrans de Born fetz aquest sirventes:
S' abrils e foillas e flors.
E si ricordet lo socors qu' anet a demandar a ma domna Na Tibors e l' acoillimen qu' ella li fez dins son repaire en una cobla qu' el dis:
Domna, s' ieu quezi socors.
Et en las autras coblas blasmet los rics baros que, ses donar, per paor volian pretz aver, e c' om non auses retraire los mals que ill fazian, et autres que basten volian se far parer rics, autres per tener cans et austors, et autres per guerreiar laisson joi e joven et amor; los autres per los grans que fazian als torneiamens on raubaven los paubres cavaliers e laissavan los grans faitz d' onor; e d' aquestas razos fetz aquest sirventes:
S' abrils e foillas e flors.
Bertrans de Born si era anatz vezer una serror del rei Richart, que fon maire de l' emperador Oth, laquals avia nom ma domna Eleina, que fo moiller del duc de Sansoigna. Bella domna era e molt cortesa et enseignada, e fazia gran honor en son acuillimen et en son gen parlar.

En Richartz qu' era adoncs coms de Peitieus, si s' aissis l' onor sa serror, e si 'l comandet qu' ella ill disses e il fezes plazer e gran honor; et ella per la gran voluntat qu' ella avia de pretz e d' onor aver, e per qu' ella sabia qu' En Bertrans era tan fort prezatz hom e valens, e qu' el la podia fort enansar, si 'l fetz tan d' onor qu' el s' en tenc fort per pagatz, et enamoret se fort de leis, si qu' el la comenset lauzar e grazir. En aquella sazon qu' el l' avia vista, el era ab lo comte Richart en un' ost, el temps d' ivern, et en aquel' ost avia gran desaise. E cant venc un dia d' una domenga, era ben meitz dias passatz que non avian manjat ni begut, e la fams lo destreingnia mout, et adoncs fetz aquest sirventes que dis:
Ges de disnar non for' oimais matis.
Bertrans de Born si s' appellava Raissa ab lo comte Jaufre de Bretaingna qu' era fraire del rei jove e d' En Richart qu' era coms de Peitieus. En Richartz e 'N Jaufre si s' entendion en la domna d' En Bertran de Born, Na Maenz de Montaignac, e 'l reis N Anfos d' Aragon, e 'N Raimons lo coms de Tolosa; et ella los refudava totz per En Bertran de Born que avia pres per entendedor e per castiador; e per so que ill remansessen dels precs d' ella, el volc monstrar al comte Jaufre quals era la domna en cui el s' entendia, e si lauzet en tal manieira que par qu' el l' agues vista nuda e tenguda; e volc ben c' om saubes que Na Maenz era la soa domna, aquella que refudava Peiteus, so era En Richartz qu' era coms de Peitieus, En Jaufre qu' era coms de Bretaingna, e 'l rei d' Aragon qu' era seigner de Sarragoza, e 'l comte Raimon qu' era seingner de Tolosa, e per so dis En Bertrans:

Rassa, als rics es orgoillosa
E faitz gran sen a lei de tosa,
Que no vol Peitieu ni Tolosa
Ni Bretaingna ni Saragosa,
Anz es tan de pretz enveiosa
Qu' als pros paures es amorosa.
E d' aquesta razon que us ai dicha, el fetz son sirventes de blasmar los rics que re non donon e que mal acoillon e sonan, e que senes tort ochaisonen, e qui lor requier merce que non perdonen, ni servizi non guierdonen; et aquels que mais non parlon sinon de volada d' Austor, ni mais d' amor ni d' armas non auson parlar entre lor. E volia qu' el coms Richartz guerreies lo vescomte de Lemogas, e qu' el vescoms si defendes proosamen. E d' aquestas razos si fetz lo sirventes que dis:
Rassa, tan creis e mont' e pueia.
Bertrans de Born, si com eu vos ai dich en las autras razos, si avia un fraire que avia nom Constanti de Born; e si era bos cavallier d' armas, mas non era hom que s' entremeses molt de valor ni d' onor; mas totas sazos volia mal a 'N Bertran e ben a totz cels qui volian mal a 'N Bertran, e si 'l tolc una vetz lo castel d' Autafort qu' era d' amdos en comunailla. En Bertrans si 'l recobret e si 'l casset de tot lo poder; et aquel si s' en anet al vescomte de Lemogas qu' el degues mantener contra son fraire, et el lo mantenc; e 'l reis Richartz lo mantenc contra En Bertran.
E Richartz si guerriava ab N Aimar, lo vescomte de Lemogas. E 'N Richart
e 'N Aimar si guerreiavon ab En Bertran, e ill fondian la soa terra e la il ardian. Bertrans si avia faich jurar lo vescomte de Lemozin, e 'l comte de Peiregors que avia nom Talairan ab cal Richartz avia tota la ciutat de Peiregors, e no il en fazia negun dan, car el era flacs e vils e nuaillos.

En Richartz si avia tolt Gordon a 'N Guillem de Gordon, et avia promes de jurar ab lo vescomte et ab En Bertran de Born, et ab los autres baros de Peiregors e de Lemosi e de Caercin, losquals En Richartz deseretava; don Bertrans los repres fort, e fetz de totas aquestas razos aquest sirventes que dis:
Un sirventes que mot non faill.
Bertrans de Born, si com vos ai dig, en la sazon qu' el avia guerra ab lo comte Richart, el fez si qu' el vescoms de Ventedorn, el vescoms de Comborn, el vescoms de Segur, so fo lo vescoms de Lemogas, e 'l vescoms de Torena, se jureron ab lo comte de Peiregors et ab los borges d' aquellas encontradas et ab lo seingnor de Gordon et ab lo seingnor de Monfort, e si se sarreron ensems per qu' il se deffendesson d' al com Richart que los volia deseretar, per so car il volion ben al rei jove son fraire, ab cui el se guerreiava, alqual el avia toltas las rendas de las caretas, de lasquals caretas lo reis joves prendia certa causa, si com lo paire l' o avia donat, e no 'l laissava neus albergar segur en tota la soa terra. E per aquest sagramen que tuich aquist avian fait de guerreiar En Richart, Bertrans de Born si fez aquest sirventes:
Puois Ventadorns e Comborns, etc.
Per assegurar totas las gens d' aquela encontrada per lo sagramen que aquill avian faich contra 'N Richart, e reprenden lo rei jove, car el en guerra non era plus prosperos; remembran a lui com En Richart l' avia toltas las rendas de las caretas, e com el avia fait levar un castel el miei loc de la terra qu' el paire li avia dada, e lauzan lo seingnor de Puoiguillem e de Clarensa e de Gragnol e de Saint Astier, qu' eren quatre baron de Peiregors, e lauzan si mezeis e Torena et Engolmeza; e dis que si 'l vescoms de Born e de Gavaudan, so era En Gastos Bearn qu' era caps de tota Gascoingna, En Vivians de Lomaingna, En Bernados d' Armaingnac e 'l vescoms de Tartartz venion sai ad el que volion mal a 'N Richart, assatz avia el que far, e si 'l seingner de Malleon, so era En Raols de Malleon, lo paire d' En Savaric, el seingner de Taunai, el vescoms de Siorai, el seingner de Taillaborc, el vescoms de Toratz, que tuit aquist l' ajudaravon, si lor fossen de pres per lo gran tort qu' en Richart lor fazia; e tuit aquist eron gran baron de Peitieu. E de totas aquestas razos, si fez En Bertrans aquest sirventes que comenssa:
Puois Ventadorns e Combors ab Segur.
Al temps qu' En Richartz era coms de Peitieus, anz qu' el fos reis, Bertrans de Born si era sos enemics, per so qu' En Bertrans volia ben al rei jove que guerreiava adoncs ab En Richart qu' era sos fraire. En Bertrans si avia fait virar contra 'N Richart lo bon vescomte de Lemogas que avia nom N Aemars; e 'l vescomte de Ventedorn; e 'l vescomte de Gumel; e 'l comte de Peiragors e son fraire; e 'l comte d' Engoleime e sos dos fraires; e 'l comte Raimon de Tolosa; e 'l comte de Flandres; e 'l comte de Barsolona; En Centoill d' Estarac, un comte de Gascoingna; En Gaston de Bearn, comte de Bigora; e 'l comte de Digon. E tuich aquistz si l' abandoneron e feiron patz ses lui, e si s perjureron vas lui. En Aemars, lo vescoms de Lemogas, que plus l' era tengutz d' amor e de sagramen si l' abandonet e fetz patz ses lui. En Richartz cant saup que tuich aquist l' avion abandonat, el s' en venc denant Autafort ab la soa ost, e dis e juret que jamais no s' en partiria si 'l no ill dava Autafort, e no venia a son comandamen. Bertrans quant auzi so qu' En Richartz avia jurat, e sabia qu' el era abandonatz de totz aquestz que vos avetz auzit, si 'l det lo castel, e si venc a son comandamen. E 'l coms Richartz receup, perdonan li e baisan lo; e sapchatz que per una cobla qu' el fetz el sirventes locals comensa:
Si 'l coms m' es avinens e non avars,
lo coms Richartz li perdonet son brau talan, e rendet li son castel Autafort e venc sos fin amic coral; e vai s' en En Bertrans e comensa a guerreiar N Aemar lo vescomte que l' avia desamparat, e 'l comte de Peiregors; don Bertrans receup de grans dans, et el a lor fetz de grans mals. En Richartz, quant fon devengutz reis passet outra mar, e 'N Bertrans remas guerreian. Don Bertrans fetz d' aquestas doas razos aquest sirventes:
Ges ieu no m desconort.
En la sazos qu' el reis joves ac faita la patz ab son fraire Richart et el ac fenida la demanda que il fazia de la terra, si com fo la voluntat del rei Henric lor paire; e 'l paire li dava certa liurazon de deniers per vianda, e per so que besoigna l' era. E neguna terra non tenia ni possezia; ni negus hom a lui no venia per mantenemen ni per secors de guerra; En Bertrans de Born e tuit li autre baron que l' avian mantengut contra Richart foron molt dolen. E 'l reis joves si s' en anet en Lombardia torneiar e solasar; e laisset totz aquestz baros en la guerra ab En Richart. En Richartz asega borcs e chastels, e pres terras, e derroca et ars et abrasa. E 'l reis joves si sojornava, torniava e dormia e solasava; don En Bertrans si fetz aquest sirventes que comensa:
D' un sirventes non cal far longor ganda.
Lo plainz qu' En Bertrans de Born fetz del rei jove non porta autra razon sinon qu' el reis joves era lo meiller del mon. En Bertrans li volia meills qu' a home del mon, e lo reis joves ad el meills qu' a home del mon, e plus lo crezia que home del mon; per que lo reis Enrics sos paire e 'l coms Richartz sos fraire volian mal a 'N Bertran. E per la valor qu' el reis joves avia, e per lo gran dol que fon a tota gen, el fetz lo plaing de lui que dis:
Mon chan fenis ab dol et ab mal traire.
Lo reis Henrics d' Engleterra si tenia assis En Bertran de Born dedins Autafort, e 'l combatia ab sos edeficis, que molt li volia gran mal, car el crezia que tota la guerra qu' el reis joves, sos fillz, l' avia faicha qu' En Bertrans la il agues faita far; e per so era vengutz denant Autafort per lui desiritar. E 'l reis d' Aragon venc en l' ost del rei Henric denant Autafort.

E cant Bertrans o saub, si fo molt alegres qu' el reis d' Aragon era en l' ost, per so qu' el era sos amics especials. E 'l reis d' Aragon si mandet sos messatges dins lo castel, qu' En Bertrans li mandet pan e vin e carn; et el si l' en mandet assatz; e per lo messatge per cui el mandet los presenz, el li mandet pregan qu' el fezes si qu' el fezes mudar los edificis e far traire en autra part, qu' el murs on il ferion era tot rotz. Et el, per gran aver del rei Henric, li dis tot so qu' En Bertrans l' avia mandat a dir. E 'l reis Henrics si fes metre dels edificis en aquella part on saub qu' el murs era rotz, e fon lo murs per terra, e 'l castels pres; e 'N Bertrans ab tota sa gen fon menatz al pabaillon del rei Henric. E 'l reis lo receup molt mal; e 'l reis Henrics si 'l dis: “Bertrans, Bertrans, vos avetz dig que anc la meitatz del vostre sen no vos besognet nulls temps, mas sapchatz qu' ara vos besogna ben totz. - Seingner, dis Bertrans, el es ben vers qu' eu o dissi, e dissi me ben vertat.” E 'l reis dis: “Eu cre ben qu' el vos sia aras faillitz. - Seingner, dis En Bertrans, ben m' es faillitz. - E com, dis lo reis? - Seingner, dis En Bertrans, lo jorn qu' el valens joves reis, vostre fills mori, eu perdi lo sen e 'l saber e la conoissensa.” E 'l reis quant auzi so qu' En Bertrans li dis, en ploran, del fill, venc li granz dolors al cor de pietat et als oills, si que no s pot tener qu' el non pasmes de dolor.

E quant el revenc de pasmazon, el crida e dis en ploran: “En Bertrans, En Bertrans, vos avetz ben drech, et es ben razos, si vos avetz perdut lo sen per mon fill, qu' el vos volia meils que ad home del mon; et eu per amor de lui vos quit la persona e l' aver e 'l vostre castel, e vos ren la mia amor e la mia gracia, e vos don cinc cenz marcs d' argen per los dans que vos avetz receubutz.” En Bertrans si 'l cazec als pes, referren li gracias e merces. E 'l reis ab tota la soa ost s' en anet. En Bertrans, cant saup qu' el reis d' Aragon l' avia faita si laida felonia, fon molt iraz ab lo rei 'N Anfos. E si sabia com era vengutz al rei Henric esser soudadiers logaditz, e sabia com lo reis d' Aragon era vengutz de paubra generacion, de Carlades d' un castel que a nom Carlat que es en Rosergue, en la seingnoria del comte de Rodes; En Peire Carlat, qu' era seingner del castel per valor e per proessa, si pres per moiller la comtessa de Millau qu' era caseguda en eretat, e si n' ac un fil que fon valens e pros, e conquis lo comtat de Proensa, et us sos fils si conquis lo comtat de Barsalona, et ac nom Raimon Berrengier, loquals conquis lo regisme d' Aragon e fo lo primiers reis que anc fos en Aragon, et anet penre corona a Roma, e cant s' en tornava, e fon al borc Saint Dalmas, el mori; e remanseron ne trei fill, Anfos loquals fo reis d' Aragon, aquest que fetz lo mal d' En Bertran de Born, e l' autre don Sancho, e l' autre Berengiers de Besaudunes. E saup com el avia traida la filla de l' emperador Manuel, que l' emperaire l' avia mandada per moiller ab gran tresor et ab gran aver et ab molt onrada compaingnia, e los raubet de tot l' aver que la domna e ill Grec avian; e com los enviet per mar marritz e consiros e desconseillatz; e com sos fraire Sanchos l' avia tota Proensa, e com se s perjuret per l' aver qu' el reis Henrics li det contra 'l comte de Tolosa. E de totas aquestas razons fetz En Bertrans de Born lo sirventes que ditz:
Pois lo gens terminis floris.
Si com vos avetz maintas vetz auzit, En Bertrans de Born e sos fraires En Constantis agren totz temps guerra ensems et agren gran malvolensa l' us a l' autre, per so que chascuns volia esser seingner d' Autafort lo lor comunal castel per razo. Et avenc se que com so fos se causa qu' En Bertrans agues presa e tolguda Autafort, e casset Constanti e sos fills de la terra. En Constantis s' en anet a 'N Aemar lo vescomte de Lemogas et a 'N Amblart comte de Peiregors et a 'N Taillaran seingner de Montaingnac querre lor merce qu' il lo deguesson ajudar contra son fraire En Bertran qui malamen tenia Autafort qu' era mieiz seus, e no l' en volia dar neguna part, anz l' avia malamen dezeretat; et il l' ajuderon e conseilleron contra En Bertran, e feiron lonc temps gran guerra ab lui; et a la fin tolgren li Autafort. En Bertrans s' en escampet ab la soa gent e comenset a guerreiar Autafort ab totz sos amics e parens. Et avenc si qu' En Bertrans cerquet concordi e patz ab son fraire, e fon faicha gran patz, e vengron amic. Mas quant En Bertrans fon ab tota la soa gen dins lo castel d' Autafort si 'l fetz faillimen, e no ill tenc sagramen ni conven, e tolc lo castel a gran fellonia a son fraire; e so fon un dia de diluns en loquals era tals ora e tals poinz que segon la razon dels agurs ni de poinz e d' estrolomia non era bon comensar negun gran faich. En Constantis s' en anet al rei Henric d' Englaterra et a 'N Richart lo comte de Peitieus querre mantenemen contra 'N Bertran. El reis Henrics per so qu' el volia mal a 'N Bertran per so qu' el era amics e conseillaire del rei jove son fill loquals avia avuda guerra ab el, e crezia qu' En Bertrans n' agues tota la colpa; si 'l pres ad ajudar, e 'l coms Richartz sos fills, e feiron gran ost, et assetgeiron Autafort, et a la fin preiseron lo castel, e 'N Bertran fon pres; e can fon menatz al pavaillon denan lo rei ac gran paor, mas per las paraulas lasquals el membret al rei Enric del rei jove son fill, lo reis li rendet Autafort e perdonet li, e 'l coms Richartz totz sos mals talans, si com vos avetz auzit en l' istoria que es escrita denan sobre lo sirventes que dis:
Puois lo gens terminis floritz.
Mas quan lo reis Henrics li rendia Autafort dis solazan ves de Bertran: Sia toa, ben la des tu aver per razon, tan gran fellonia fezis tu de ton fraire. Et En Bertrans s' engenoillet denan lui e dis: Seingner, gran merces, be m platz aital jutgamenz. En Bertrans intret el castel, e 'l reis Henrics e 'l coms Richartz s' en torneron en lor terra ab lor gen. Quan li autre baron qu' ajudavon Constanti auziron so, e viron qu' En Bertrans avia ancaras lo castel, foron molt dolen et irat, e conseilleron Constanti qu' el se reclames d' En Bertran denan lo rei Enric qu' el mantenria ben en razon. Et el si fetz. Mas Bertrans mostret al rei lo jutgamen qu' el avia fait, car el s' avia ben fait escrire; e 'l reis s' en ris, e s sollasset. En Bertrans s' en anet ad Autafort, e Constantis non ac autra razo. Mas li baron que adjudavon Costanti feiren ab lui lonc temps gran guerra a 'N Bertran et el ad els; e tant com visquet, no il volc rendre lo castel ni far patz ab son fraire ni treva. E can fon mortz, acorderon se li fill d' En Bertran ab En Constanti lor oncle et ab sos filz lor cosins. E per aquestas razos fetz En Bertrans aquest sirventes que dis:
Ges de far sirventes no m tartz.
Ben avetz entendutz los mals qu' En Bertrans de Born remenbret qu' el reis d' Aragon avia faitz de lui e d' autrui, et a cap d' una gran sazon qu' el n' ac apres d' autres mals qu' el avia faitz si lo 'l volc retraire en un autre sirventes; e fon dig a En Bertran c' un cavallier avia en Aragon que avia nom N Espaingnols, et avia un bon castel molt fort que avia nom Castellot, et era proprietat d' En Espaingnol, et era en la forteressa de Sarrazins, don el fazia gran guerra als Sarrazis; e 'l reis si entendia molt en aquel castel; e venc un jorn en aquela encontrada per servir lo e per envidar lo al sieu castel, e menet lo charament lui ab tota soa gen. E 'l reis quant fon dedins lo castel lo fetz penre e menar deforas, e tolt li lo castel. E fon vertatz que, quant lo reis venc al servizi del rei Henric, lo coms de Tolosa si 'l desconfis en Gascoingna, e tolt li ben cinquanta cavalliers; e 'l reis Henrics li det tot l' aver que ill cavallier devian pagar per la reenson, et el no 'l paguet l' aver als cavallier, ans l' enportet en Aragon; et ill cavallier isseron de preisson e pagueron l' aver. E fon vertatz c' us joglars que avia nom Artuset, li prestet dos cens marabotis, e menet lo ben un an ab si, e no ill en det denier; e cant venc un dia Artuset joglars, si se mesclet ab un Juzieu, e ill Juzieu li vengron sobre e nafreron malamen lui et un son compaignon; et Artuset et us sos compaingz si auciseron un dels Juzieus, don li Juzieu aneron a reclam al rei e pregueron lo qu' el fezes vendeta e que lor des Artus e 'l compaignon per aucire, e que ill darian CC. Marabotis; e 'l reis los lor donet amdos e pres los CC. Marabotis, e ill Juzieu los feiron ardre lo jorn de la nativitat de Crist, si com dis Guillems de Berguedan en un sieu sirventes dizen en el mal del rei:
E fetz una mespreison
Don om no 'l deu razonar,
Qu' el jorn de la naision
Fetz dos cretias brusar,
Artus ab autre son par,
E non degra aici jutgar
A mort ni a passion
Dos per un Juzieu fellon.
Don us autre que avia nom Peire joglar li prestet deniers e cavals, et aquel Peire joglars si avia grans mals dig de la veilla reina d' Englaterra, laquals tenia Fontebrau que es una abadia on se rendon totas las veillas ricas; et ella lo fetz ausire per paraula del rei d' Aragon. E totz aquetz laich faich remembret En Bertrans de Born al rei d' Aragon en aquest sirventes que dis:
Quan vei per vergier despleiar.
En lo temps et en la sazon que lo reis Richartz d' Englaterra guerreiava ab lo rei Felip de Fransa, s' il foron amdui en camp ab tota lor gen. Lo reis de Fransa si avia ab se Franses e Bergoingnos e Campanes e Flamans e cels de Berrion; e 'l reis Richartz avia ab se Engles e Normans e Bretos e Peitavis e cels d' Anjeu e de Torrena e del Maine e de Saintonge e de Lemosin; et era sobre la riba d' un flum que a nom Gaura loquals passa al pe de Niort. E l' una ost si era d' una riba e l' autra ost era de l' autra; et en aissi esteron XV jorn; e chascun jorn s' armavan et appareillavan de venir a la batailla ensems. Mas arcivesque et evesque et abat et home d' orde que cercavan patz eran en miech que defendian que la batailla non era. Et un dia foron armat tuit aquill qu' eran ab lo rei Richart et esqueirat de venir a la bataille e de passar la Gaura; e li Franses s' armerent et s' esqueirerent; e li bon home de religion foron ab las crotz en bratz, pregan Richart e 'l rei Felip que la batailla non degues esser. E 'l reis de Fransa dizia que la batailla non remanria, si 'l reis Richartz no ill fazia fezeutat de tot so que avia de sai mar, del ducat de Normandia e del ducat de Quitania e del comtat de Peitieus, e que il rendes Gisort loqual lo reis Richartz l' avial tolt. Et En Richartz quant auzi aquesta paraula qu' el reis Felip demandava, per la gran baudesa qu' el avia, car li Campanes avian ad el promes que no ill serion a l' encontra, per la gran cantitat dels esterlins que avia semenatz entre lor, si montet en destrer e mes l' elm en la testa, e fai sonar las trombas e fai deserrar los sieus confanos encontra l' aiga per passar outra, et aordena las esqueiras dels baros e de la soa gen, per passar outra a la batailla. E 'l reis Felip cant lo vi venir montet en destrer e mes l' elme en la testa, e tota la soa gens monteron en destriers, e preseron lor armas per venir a la batailla, trait Campanes que no meteron elmes en testa. E 'l reis Felips quant vi venir En Richart e la soa gen ab tan gran vigor, e vi que ill Campanes no venion a la batailla, el fon avilitz et espaventatz, e comensa far apareillar los archivesques e li evesques et homes de religion, tot aquel que l' avion pregat de la patz far; e preguet lor qu' il anesson pregar En Richart de la patz far e del concordi, e si lor promes de far e de dir e de recebre aquella patz et aquella concordia del deman de Gisort e del vassalatge que ill fazia En Richart. E li saint home vengron ab las crotz en bratz encontra lo rei Richart, ploran, qu' el agues pietat de tanta bona gen com avian el camp, que tuit eron a morir, e que s volgues la patz, qu' ill li farian laissar Gisort, e 'l rei partir de sobre la soa terra. E li baron, quant auziron la grant honor qu' el reis Felips li presentava, foron tuich al rei Richart, conseilleron lo qu' el preses lo concordi e la patz; et el per los precs dels bos homes de religion e per lo conseill dels sieus baros si fetz la patz e 'l concordi, si qu' el reis Felips li laisset Gisort quitamen, e 'l vassalatges remas en penden si com el estava; e partit se del camp; e 'l reis Richartz remas; e fon jurada la patz d' amdos los reis a detz anz; e desfeiron lor ostz, e deron comjat als soudadiers. E vengron escars et avars ambedui li rei e cobe; e no volgron far ost ni despendre, sino en falcos et en austors et en cans et en lebriers, et en comprar terras e possessions, et en far tort a lor baros; don tuit li baron del rei de Fransa foron trist e dolen, e li baron del rei Richart, car avian la patz faicha; per que chascuns dels dos reis era vengutz escars e vilans. En Bertrans de Born si fo plus irat que negus dels autres baros, per so car no se dellectava mais en guerra de si e d' autrui, e mais en la guerra dels dos reis; per so que, quant il avian li dui rei guerra ensems, el avia d' En Richart tot so qu' el volia d' aver e d' onor, et era temsutz d' amdos los reis per lo dire de la lenga. Don el, per voluntat qu' el ac que il rei torneson a la guerra e per la voluntat qu' el vi als autres baros, si fetz aquest sirventes loquals comensa:
Pois li baron son irat e lor pesa.
Quant En Bertrans ac faich lo sirventes que dis:
Pois als baros enoia e lor peza,
et ac dich al rei Felips com perdia de cinc ducatz los tres, e de Guiort la renda e 'l perchatz, e com Caercis remania en guerra et en barata, e la terra d' Engolmesa, e com Franses e Bergoingnos avian cambiat honor per cobezesa, e com lo reis Felips avia anat pleideian sobre la riba de l' aiga, e com el non avia volguda la patz cant fon desarmatz, et si tost com el fon armatz, perdet per viutat l' ardimen e la forsa, e que mal semblava del cor Henric l' oncle de Raols del Cambrais qui desarmatz volc que la patz si fezes de Raols son nebot ab los quatre fils N Albert, e de puois que fon armatz non volc patz ni concordi; e com totz reis era aunitz e desonratz pois comensava ad autre rei per terra qu' aquel reis li tolgues, quant el fazia patz ni treva tro la demanda que il fazia agues conquista, e recobrat so que fos dreitz e razos don li autre rei lo tenion desiritat, e per far vergoingna als Campanes dels esterlins que foron semenat entre lor per so que ill volguesson tornar a la guerra; tuit li baron de Peitieus e de Lemosin en foron molt alegre que molt erent tristz de la patz per so que meins n' eron onrat e car tengut per amdos los reis. Lo reis Richartz si creisset molt d' orgoill d' aquesta patz, e comenset fart tortz e desmesuras en las terras del rei de Fransa que marcavon ab las terras d' En Richart; e 'l reis Felips venia a reclam ad aicels que avian faita la patz entre lor dos. En Richartz no volia per lor tort ni dreg far, don fon ordenatz per lor uns parlamens on foron ensems en la marcha de Torena e de Berrieu; e 'l reis Felips si fetz mains reclams d' En Richart, don amdui vengron a grans paraulas et a malas, si qu' En Richartz lo desmenti e 'l clamet vil recrezen; e si s desfizeron, e si s partiron mal. E cant Bertrans de Born ausi que il eron mal partit, si fo molt alegres; et aisso fon el temps al comensamen d' estieu; don Bertrans fetz aquest sirventes que vos aras auziretz:
Al dous termini blanc
Del pascor vei la elesta.
Et en aquel sirventes el poins fort lo rei Felip qu' el degues comensar la guerra ab lo rei Richart a fuoc et a sanc; e dis qu' el reis Felips volia mais patz c' uns morgues, e 'N Richartz, ab cui el s' apellava Oc e Non, mais guerra que negus dels Algais qu' eron quatre fraire gran raubador e prezador, e raubaven e menaven ben ab lor mil raubadors a caval e ben doa milia a pe, e no vivion d' autra renda ni d' autre perchatz.
Ancmais per re qu' En Bertrans de Born disses en coblas ni en sirventes al rei Felip ni per recordamen de tort ni d' aunimen que ill fos ditz ni faitz, no volc guerreiar lo rei Richart; mas En Richartz si sailli a la guerra, quant el vit la frevoleza del rei Felip, et raubet e prenet et ars castels e borcs e villas, et aucis homes e pres, don tuich li baron, a cui desplasia la patz, foron molt alegre. En Bertrans de Born plus que tuich, per so qu' el plus volia guerra que autr' om, e car crezia que, per lo seu dire, lo reis
Richartz agues comensada la guerra, ab loqual el s' apellava Oc et Non, si com auziretz el sirventes qu' el fetz, sitost com el auzi qu' En Richartz era saillis a la guerra, et el fetz aquel sirvente que comensa:
Non puosc mudar un chantar non esparja.
Quan lo reis Richartz s' en fon passatz outra mar, tuit li baron de Lemozi e de Peiregors se jureron ensems e feiron gran ost, et aneren als castels et als borcs qu' En Richartz lor avia tout. Et en aissi combateron e preseron totz aquels que s deffendion; et en aissi cobreron gran re d' aquel qu' En Richart lor avia tout. E quant En Richartz fon vengutz d' outra mar et issitz de preison, molt fo iratz e dolens dels castels e dels borcs que il baron l' avian tols; e comenset los a menassar fortmen de deseretar los e de destruire los. E 'l vescoms de Lemogas e 'l coms de Peiregors per lo mantenemen qu' el reis de Fransa lor avia fait e fazia, si 'l tengron las soas menassas a nien, e il manderon dizen qu' el era vengutz trop braus e trop orgoillos; e que ill, mal son grat, lo farian franc e cortes et humil; e que ill lo castiarian guerreian. Don Bertrans de Born, si com cel que non avia autra alegressa mas de mesclar los baros de guerra, cant auzi qu' el reis menassava aquels baros que no 'l prezavan ren e metion per nien lo sieu dig, e que ill l' avion mandat dizen que ill lo chastiarion e 'l farion mal son grat tornar franc e cortes, En Bertrans si 'n fo molt alegres. E sabia qu' el reis en era fort dolens et iratz d' aisso que ill dizion, e del castel de Montron e d' Azgen que ill avian tout, el fez un son sirventes per far saillir lo rei Richart a la guerra. E cant el ac fait son sirventes, el lo mandet a 'N Raimon Jauzeran qu' era del comtat d' Urgel, seingner de Pinos, valens hom e larcs e cortes e gentils; e non era nuls hom en Cataloingna que valgues lui per la persona, et entendia se en la marquesa qu' era filla del comte d' Urgel e moiller d' En Girout de Cabrieras qu' era lo plus rics hom e 'l plus gentils de Cataloingna, trait lo comte d' Urgel son seingnor. E comensa en aissi lo sirventes:
Quant la novella flors par el vergan.
Bastero, 79, 140. Crescimbeni, 174. Millot, I, 210. P. Occ. 64.


Bertrand de Born, le fils; t. IV.
Quan lo reis Richartz fo mortz, el remas us sos fraire que avia nom Johan Ses Terra per so qu' el non avia part de la terra, e fon faitz reis d' Englaterra et ac lo regisme e 'l ducat de Quitania e 'l comtat de Peitieus. E tan tost com fon faitz reis e seingner del comtat et del ducat de Peitieus, el s' en anet al comte d' Engolesma que avia una mout bella filla piucella que avia ben XX ans, laqual avia fata jurar En Richartz a 'N Ago lo Brun qu' era coms de la Marqua et era neps d' En Jaufre de la Seingna et era sos vassals; e 'l coms d' Engolesma l' avia jurada la filla a moiller, e receubut per fill, qu' el non avia plus ni fill ni filla. E dis al comte d' Engolesma qu' el volia sa filla per moiller e fez se la dar, et esposet la ades, e montet a caval et anet s' en ab sa moiller en Normandia. E quand lo coms de la Marqua saup qu' el reis l' avia touta sa moiller fon molt dolens, et anet s' en reclamar a totz sos parens et a totz sos amics; e tuit en foron mout irat, e preiron conseill que ill s' en anesson en Bretaingna e tolguessen lo fil del comte Jaufre que avia nom Artus e qu' en fezessen lor seingnor; que per razon o podion far, qu' el era fils del comte Jaufre qu' era enanz natz qu' el reis Johans. Et en aissi o feiren. E feiron d' Artus lor seingnor, e jureren li fezeutat; e meneron lo en Peitieu, e tolgron al rei Peitieus, traitz alcanz castels e borcs fortz que avia en Peitius. Et el s' estava ab sa moiller en Normandia que noit ni jorn mais de leis no s partia ni manjan, ni beven ni durmen ni veillan; e menava la en cassa en forest et en ribeira ab austors et ab falcos. Et aquist baron li tollion tota la terra. Ben s' avenc qu' un jorn lor venc grans desaventura; que ill avion sa maire assissa en un castel que a nom Mirabel; et el per confort d' autrui si la socors a no saubuda, e venc si celadamen c' anc non saubron novellas tro qu' el fon jos al borc ab els.

E trobet los durmen e pres los totz, Artus e sos baros e totz aquels que se tenion ab el. E per jelosia de la moiller, car non podia viure ses leis, el abandonet Peitieu e tornet s' en en Normandia, e laisset los preisoniers per sagramenz e per ostages; e passet s' en en Englaterra; e menet ab si Artus et En Savaric de Maleon e 'l vescomte de Castelarraut; e fetz negar son nebot Artus, et En Savaric de Maleon fetz metre en la tor Corp, lai on om mais non manjava ni bevia; e 'l vescomte del Castelarraut atressi. E tan tost com lo reis de Fransa saup que lo reis Johans ab sa moiller era passatz en Englaterra, el intret ab gran ost en Normandia e tolc li tota la terra. E ill baron de Peitieu se reveleron e tolgron li tot Peitieu trait la Rochella. En Savarics de Maleon, com hom valens e savis e larcs, si s' engeingna, si qu' el escampet foras de la preison, e pres lo castel on el estava pres; e 'l reis Johans fetz patz ab el, qu' el lo laisset anar e det li en garda tota la terra qu' el non avia perduda de Peitieu e de Gascoingna. En Savarics s' en venc e comenset la guerra ab totz los enemics del rei Johan, e tolc lor tot Peitieu e tota Gascoingna. E 'l reis se sejorna en Englaterra en cambra ab sa moiller, ni non donava socors ni ajutori a 'N Savaric de Maleon d' aver ni de gen. Don Bertrans de Born lo joves, lo fils d' En Bertran de Born d' aquel que fez aquels autres sirventes, per lo besoing qu' era a 'N Savaric e per lo reclam que tota la genz de Quitania e del comtat de Peitieu en fazian, si fetz aquest sirventes:
Cant vei lo temps renovelar.
On trouve dans les manuscrits une autre pièce de ce troubadour, mais elle est aussi attribuée au Dauphin d' Auvergne.
Pos sai es vengutz Cardaillac
D' un novel sirventes vos pac
Que portes N Eliam Rudel
Que, s' anc ab bona domna jac
Per s' amor, vos don un poudrel.

E si lo us don en Braierac
N Elias, Perbost lo estac
E done vos sell' e panel...
Pos sai es.
Bastero, 80. Crescimbeni, 185. Millot, I, 210.

Bertrand Carbonel, t. IV. Dix-sept pièces. Ce troubadour cite souvent les poëtes latins:
Aisi, dona, co ieu dic ses falhensa
Vos ai amad' e us am de cor plenier,
Mas tan m' aura dat fin' amors temensa
De dir a vos que, qui m des Monpeslier,
Non parlera qu' ieu truep en l' escriptura
Qu' Ovidis dis qu' ieu feira desmezura.
Aisi m' a dat.

So dis un versetz de Cato
Que senher es fols sertamen
Can no vol creyre son sirven...
Therensis dis, que savis fo,
Que cascuna test' a son sen.
Cor diguas.
Il composa sur la mort d' un ami la complainte suivante:
S' ieu anc nulh temps chantiei alegramen,
Ar chant marritz et ay en ben razo,
Car mortz m' a tout mo fizel companho,
En P. G., don ai mon cor dolen.
Ay! mortz falsa, co m' avetz laissat blos,
Car tout m' avetz l' ome pus grassios
E 'l pus cortes et ab mais de bo sen
Del sieu afar c' anc fos de nulh lengatje.


Las! qui sabra mais tan complidamen
Faire tot so que tanh ad home bo?
El avia tot jorn s' entensio
En aculhir e 'n far onramen;
E cant era ab pecx ni ab janglos,
El er aitals, et ab los savis pros.
Hueymais no m cal qu' ieu an amicx queren
Qu' ab el mori amors de fin coratje.


Li sieu dechat, ben faitz maistralmen,
Mostron que ieu non puesc dir lauzor pro:
Qui non agues d' una fort questio
L' entendemen e 'l cortezamen,
Ab yssemples et ab belas razos
Lo mostrava, e totas questios
El solvia, el dava jutjamen
Si que a totz era mais d' agradatge.

Ay! bel conpanh, plazen a tota gen,
Oc, ben plazens qu' anc pus plazens non fo,
Que farai ieu que jamais be ni pro
Ni gaug, ni ren c' a mi sia plazen
Ieu non auray ses vostre cors joios?
Car onran mi percassavatz mos pros,
E m' anavatz tans bels plazers dizen
C' autres m' en so contra 'ls vostres salvatje.

A Ieshum Crist, lo pair' omnipoten,
Prec, si li plai, que 'l fassa ver perdo
E qu' el meta sus el sobeyra tro,
Col meilhers homs qu' ieu anc vis ses conten.
Maire de Dieu, car gran fe ac en vos,
Prec vos pregues vostre filh glorios
Que sa pena l' adug' a salvamen,
Si c' a sos pes el aia son estaje.

Amors ferma de dos bos conpanhos
Es pus ferma, e dis o Salomos,
C' amors carnals, dieu en trac per guiren
C' anc non amey res tan de mon linhatje.

Dans le MS. de Durfé, fol. 116, col. 1, v°, on lit en tête de divers couplets recueillis par Bertrand Carbonel:
Aiso so coblas triadas esparsas d' En Bertran Carbonel de Marcelha.
Nostrad. 189. Millot, II, 432. Papon, II, 403. P. Occ. 240.

Bertrand Folcon, t. IV.
Crescimbeni, 177.

Bertrand de Gordon. Premier couplet d' une tenson avec Pierre Raimon:
Totz tos afars es niens,
Peire Raimon, e 'l sens frairis;
E no val dos angevis
Tos sabers mest bonas gens,
E teing per desconoissens
Qui ben ni honor ti fai:
E sapchas qu' eu no t darai
Per nuill mestier qu' en ti sia
Mas car venguist per mi sai.
Totz tos afars.
Bastero, 80. Millot, I, 442.

Bertrand de Paris de Rouergue. Un sirvente adressé à Gordon:
Anc no saupes chansos ni sirventes,
Vers ni descort qu' en cortadis fezes,
Que no sabers nos marris e us cofon;
Soven dizez so qu' es d' aval d' amon...
Ni no sabetz las novas de Tristan
Ni del rey Marc ni d' Absalon lo bel...
Ni no sabetz per que selet son nom
Polamides sul palaitz al prim som;
Ni no sabetz que fos l' assaut de Tyr,
Ni d' Argilen lo bo encantador,
Ni com bastic lo palaitz ni la tor
Devan Laon, per lo bon rey trair;
Ni no sabetz del senhor de Paris
A cals esfors pres Espanh' e conquis...
Ni ges non cug que sapiatz d' Ivan
Que fo 'l premier c' adomesjet auzel...
Ni no sabetz d' Ariel lo cortes
Que pres per cors de cabrols dos e tres,
E quis tos temps aventuras pel mon,
E car clardatz de jorn tol resplendensa
E volc saber cant a mar de prion
Jes de Merli l' engles no sabetz re
Que sapchatz dir com renhet ni que fe...
Ni de Guio de Mayensa 'l valens,
Ni de la ost qu' a Tebas fe venir...
Ni no sabetz novas de Floriven
Que pres premier de Fransa mandamen...
Ni no sabetz novas del rey Gormon
Ni del cosselh qu' Izambart det sul pon...
De Constanti l' emperador m' albir
Que non sabetz com el palaitz maior
Per sa molher pres tan gran deshonor,
Si que Roma 'n volc laissar, e gurpir,
E per so 'n fon Constantinoples mes
En gran rictat, car li plac qu' el bastig,
Que CXX ans obret, c' anc als no s fe,
E jes d' aisso non cug sapiatz re...
A la valen comtessa de Rodes,
Car es sos cors pros e gai e cortes,
Portatz mon chan, non tematz freg ni son,
Guordo, qu' ieu l' am may de dona del mon.
Guordo ie us ai.
Millot, II, 446.

Bertrand du Puget-Teniers, t. IV.
Bertrans del Pojet si fo un gentils castellans de Proensa, de Teunes, valenz cavalliers e larcx e bons guerriers. E fes bonas cansos e bons sirventes.
Dans une tenson avec sa dame, il lui dit:
Domna, ieu soi lo vostr' amics aitals,
Francs et humils, vers, adreiz e leials;
E serai vos de servir tan venals
Que ja no m' er afans a sofrir mals;
E vos, domna, si com etz de bon aire,
Retenetz me, que ben er vostre sals
Ab tan qu' ieu ja de re vas vos non vaire.
Bona domna.
Bastero, 80. Crescimbeni, 178. Millot, III, 395. Papon, III, 454. P. Occ.
364.

Bertrand de Saint-Felix, t. IV.
Bertrand de la Tour. Un couplet avec le Dauphin d' Auvergne.
Lo dalfinz fetz aquesta cobla d' En Bertran de la Tor, e mandet la il per Mauret, qu' era uns joglars, en la saison que Bertrans ac laissada valor e largessa.
Mauret, Bertrans a laisada...
Valor don fo mout honratz
E l' anar d' autr' encontrada,
E sojorna a la Tor,
E ten faucon et austor,
E cre far pasca o nadal,
Quant son XX dinz son ostal.

Bertrans respondet al Dalfin en aquesta cobla:
Mauret, al Dalfin agrada
Qu' en digan qu' eu son malvatz,
E 'l reproiers es vertatz
Del cal seignor tal mainada;
Que fui bon tant quant aic bon seignor,
Que a lui plac ni so tenc ad honor,
Et aras, Mauret, pos el no val,
Si era bon, tenria so a mal.
Millot, I, 313.

Bierris de Romans. Cette dame adresse une pièce à une autre dame qu' elle nomme Marie.
E car beutatz e valor vos enansa
Sobre totas qu' una no us es denan,
Vos prec, si us plaz, per so que us es onransa,
Que non ametz entendidor truan.

Bella domna, cui pretz e joi enansa
E gent parlar, a vos mas coblas man;
Car e vos es gaess' et alegransa
E tot lo ben qu' om en domna deman.
Na Maria pretz.
P. Occ. 376.

Blacas, t. III et IV.

En Blancatz si fo de Proensa, gentil bars et autz e rics. E plac li dons e domneis e guerra e messios e cort e mazans e bruda e chanz e solatz, e tuich aquels faich per qu' om bons a pretz e valor. Et anc no fo hom a qui tant plagues prendre com a lui donar. El fo aquel que mantenc lo desmantengutz et anparet los desanparatz. Et on plus venc de temps, plus crec de larguessa, de cortezia e de valor, d' armas e de terra e de renda e d' onor, e plus l' ameren li amic, e li enemic lo tensen plus: e crec sos sens e sos sabers e sa gaillardia e sa drudaria.
Dans une tenson avec Peyrols, il dit:
Peirols, pois vengutz es vas nos
Vai tost, et er rics tos chaptals,
Vas la domna qu' es bella e pros,
Franch' e cortes' e leials,
Lai vas Trez, e don te per despendre
Un dels seus dons, e seras rics del mendre;
La parentat volgra donar o vendre
Sol que m pogues latz son bel cors estendre.
Peirols pois.
Dans une autre pièce, il parle ainsi de sa dame:
Per merce il prec c' en sa merce mi prenda
Liei cui om soi, per aital convinen
Si troba aman que m venza ni m contenda
Ab tan cor d' armas ni d' ardimen,
Ni tan larc sia ab tan pauc de renda,
Ni tan sotil en parlar avinen
A lui s' altrei e de mi se defenda,
Que ben es drec c' il am lo plus valen
Aissi com il es la gensor que port benda.
Per merce.
Nostrad. 175. Crescimbeni, 120. Millot, I, 447. Papon, II, 396. P. Occ.
119.



Blacasset, t. III et IV.
En Blacassetz fo fis d' En Blacatz, que fon meillor gentil hom de Proensa, el plus onratz baros, el plus adreitz, el plus larcs, el plus cortes, el plus gracios. Et el fon ben adreichamen sos fils en totas valors et en totas bontatz et en totas larguesas. E fon grant amador; et entendia se de trobar e fon bon trobador, e fes mantas bonas cansos.
Un troubadour appelé Guillaume ayant comparé sa dame à la lune, Blacasset l' en blâma par les vers suivants:

Amics Guillem, lauzan etz mal dissens,

Qu' en luna ven del soleill resplandors;

Donc, pos luna l' apellatz, ven d' aillors

En lieis beutatz et enluminamens;
E car clardatz de jorn tol resplandensa
A la luna, o negra noitz l' agensa,
Certz sui, Guillem, segon que dises vos,
Qu' en scur loc luz, per qu' el laus non es bos...

Amics Guillem, quan luna ha pres creissensa,
Pos ill merma, per qu' el laus no m' agensa;
Luna non es cil cui appellatz vos,
Pos, ses mermar, creis sos pretz cabalos.
Amics Guillem.

La pièce Be m play lo douz temps de pascor, imprimée tome II, page 210, sous le nom de Bertrand de Born, est attribuée par d' autres manuscrits à Guillaume de Saint-Gregori, Guillaume Auger, Lanfranc Cigala, et à Blacasset.
Le manuscrit de la Laurenziana, qui attribue ce sirvente à celui-ci, contient un envoi dont les vers suivants font partie:
Pros comtessa, per la meillor
Que hom puesca el mon chausir
Vos ten hom per la gensor
Qu' anc se miret ni anc se mir.


Beatrix d' aut paratge,
Bona domna en ditz e 'n fatz,
Fons on sorzon totas beutatz,
Bella ses maiestratge,
Vostre fin pretz es tan poiatz
Que sobre totz es enansatz...
Nostrad. 176. Crescimbeni, 120, 242. Bastero, 131. Millot I, 248. Papon, II, 413. P. Occ. 121.

Bonfils. Dans une tenson avec Giraut, il répond:
Guiraut, ieu chan per mon cors alegrar
E per amor de ley que m ten jauzen,
E car me platz pretz e joy e joven;
Mas ges no chan per aver acaptar,
Ni ges no quier, enans t' en donaria,
C' a mans ne do per amor de m' amia
Qu' es cuend' e pros e gay' e benestans,
E chan per lieys, car mi fa bels semblans.
Auzit ay dir.

Boniface Calvo, t. III et IV. Voyez Barthélemi Zorgi. Dix-sept pièces, parmi lesquelles on trouve plusieurs sirventes:
Una gran desmezura vei caber
Entre las gens, qu' ieu non puesc ges suffrir,
Que s' om mezave, fazen son dever,
Es encolpatz e repres de faillir;
Et autra 'n vei caber que plus grieu m' es,
Que s' om gazanh' aver ab faillimen
Dizon de lui qu' el es valens e pros,
E qu' el sap far sos faits saviamen.
Una gran.
Nostrad. 109. Crescimbeni, 76. Bastero, 80. Millot, II, 344. P. Occ. 206.

Boniface de Castelane, t. IV. Dans un sirvente, il dit du roi d' Angleterre et du roi d' Aragon:
Lo reis engles cug qu' a 'l sanglut,
Car tan lo ve hom estar mut
De demandar sas eretatz...
Degra si menar daus totz latz
Coredors e cavals armatz
Tro cobres sas possessios...

E 'l flacs reis cui es Aragos
Fa tot l' an plach a man gasos,
E fora ilh plus bel, so m' es vis,
Que demandes am sos baros
Son paire qu' era pros e fis
Qui fon morts entre sos vezis.
Era pueis.

Voici des passages d' un autre sirvente:
Un sirventes farai ab digz cozens
En cui diray contra totz recrezens
Als Proensals paubres e cossiros
Que non lur laysson braya
Esti frances a l' avol gen savaya...

Alqus tolon de lur possessios
E ges per so non es francx lur argens,
E 'ls tramet hom cavaliers e sirvens
Cum si eron trotiers o vils cussos,
En la tor dreg ves Blaya...

De trahidors, de fals e de glotos
Si son partitz de mi ab lurs fals gens,
E non o planc, qu' ieu non valray ja mens;
Et attendrai, qu' enquer ai fortz maizos
Et ai ma gent veraya,
E 'ls trahidors van s' en, dieus los deschaya...

L' evangelis dis aquesta razos
Que qui auci murir deu eyssamens,
E si 'l coms es d' avol balay sofrens
Alcunas vetz trobaran ocayzos...

S' ieu m' encontre un jorn ab sos bailos
Que m guerreyo, ieu los faray dolens;
Tant hi ferray que mos brans n' er sanglens
E ma lansa n' er per un pauc tronchos...
Sitot no m' es fort.
Nostrad. 136. Crescimbeni, 95. Bastero, 80. Millot, II, 344. Papon, II, 418. P. Occ. 144.
Bonnefoy. Deux tensons avec Blacas:
Seingn' En Blacatz, pois per tot faill barata
E si clam a deu de vos gentz hermitana,
Tant es la riquesa grantz qu' a vos s' aplata,
Qu' anc aiolz non sai mener maior ufana,
Tan vos guerrion guerer
Que ves Alms fuion li archer,
E non a ren al carner
On sol aver maint quartier.
Seingn' en Blacatz pois.

Seign' En Blacatz, de nuoitz a la lumeira
Es plus temsutz que laire ni lobeira,
Tan ric assaut fezes a la Cadeira
C' al Torronet sentiron la fumera,
Que il hermitan e 'l genz hospitaleira
Sabon ades vostra maior paubreira.

Seingn' en Blacatz talant ai.
Bastero, 80.