Mostrando entradas con la etiqueta duc. Mostrar todas las entradas
Mostrando entradas con la etiqueta duc. Mostrar todas las entradas

viernes, 24 de noviembre de 2023

Roman de Gerard de Rossillon.

Roman de Gerard de Rossillon.

L' auteur a pris pour sujet de ce roman la rivalité et les longues querelles d' un roi, qu' il nomme Charles-Martel, et du comte Gérard de Rossillon, que parfois il qualifie aussi du titre de duc.

Si l' on prétendait que cet ouvrage a été composé dans le but de consacrer le souvenir d' un fait historique, il faudrait du moins avouer que le poète n' avait qu'une connaissance imparfaite des événements qu' il a voulu retracer.

Je laisse à d' autres le soin de relever les erreurs de détail que le poëme contiendrait dans cette hypothèse; je me bornerai seulement à dire que les auteurs de deux romans français de Gérard de Rossillon, dont l' un est en prose et l' autre en vers, ont avancé, avec assez de vraisemblance, que le nom de Charles-Martel a été substitué à celui de Charles-le-Chauve 

(1: Voyez Sinner, Catal. cod. Mss. Bibl. Bernens., p. 184 à 220.). 

Voici comment le premier s' exprime:

“Combien que j'aie lu, dit-il, ung Rouman qui dit que Charles-Martel fu celi qui le chaça hors de ses terres... saulve la grâce de l' auteur, il me semble que ainsi faire ne se peut; car onques Charles-Martel ne fu roy de France, mais seulement régent... Encore dit le Roman moult d' aultres choses, que il baille et met pour notoires, lesquelles, selon le latin, je ne trouve point estre vraies.” (2: Ms. de la Bibl. du Roi, n° 7224. Fonds de Colbert, 1904. I vol. in-fol.) 

Le poète fait la même remarque en ces termes:

“Il est désormais temps d' entrer en ma matière, 

Et de vous raconter comment, par quel manière,

Girart de Rossillon fut sept ans charbonniers, 

Futif de son pays, n' en fut point parsoniers.

Challes, le filz Loys, tout ce ly pourchassa,

Son pays ly tollit et tout hors l' en chassa. 

Cil Challes fut nommé, sachiez, Challes le Chauvez

Petit avoit coleur, qui estoit ung pou fauves, 

La cronique en latin ainsi le me raconte.

Cilz qui fit le Romant en fait ung aultre conte,

Et dit: Challes Martraul... 

Ancor dit moult de chouses qu' il baille por notoires

Que, selon le latin, je ne trouve pas voires;

Et pour ce au latin me veulz du tout aordre,

Que en plusieurs moustiers (1) le lisent la gent d' ordre.” (2)

(1) L' auteur du roman provençal dit cependant aussi qu' il emprunte les faits de son récit à la chronique latine, qui se trouve dans les monastères:

Aisi cum ditz l' escrihs que es els mostiers. (Fol. 87.)

(2) Deux Mss. de la Bibl. de la Faculté de Médecine de Montpellier, cotés H: l' un grand in-4°, sous le n° 248; l' autre petit in-4°, sous le n° 349.

Bien que cette méprise puisse être attribuée à l' ignorance, il serait pourtant possible que ce ne fût qu'une erreur volontaire; et que le romancier, sacrifiant la vérité historique à l' effet dramatique, eût choisi de préférence le personnage de Charles-Martel, dont le caractère convenait mieux sans doute à la vigueur de son imagination et à la rudesse de son génie poétique.

C'est qu'en effet cette vigueur, cette rudesse, se révèlent partout dans le poëme, et le caractérisent fortement au fond comme dans la forme. La composition, le style, la langue, tout est vigoureux et rude, parfois même un peu dur, mais toujours énergique.

Ces qualités et ces défauts sont autant de présomptions en faveur de l' ancienneté de l' ouvrage, qui, sous ce rapport, est un des monuments importants de la littérature romane.

Je n' en donnerai toutefois qu'une analyse, me bornant à citer des fragments, attendu que les incorrections du texte ne me permettent pas de reproduire tout ce qui pourrait présenter de l' intérêt.

Le manuscrit du roman de Gérard de Rossillon est unique et incomplet, le commencement manque. Les trois premiers vers de ce qui reste paraissent être la fin d' un discours dans lequel le roi de France se plaint à ses barons, probablement de Gérard:

“Lo reierme de Fransa desfai e despersona,

E ieu no i ai plus de lhui que la corona.

More ieu lo cuh mermar tro aqua roina.” 


A ces plaintes Tiberts, l' un de ces barons, s' écrie:


“Mal aia, ditz Tiberstz, qui mot en sona,

Mas qui a fol talant, aquel respona

Entro siom a Sans, desobre Iona.”


La scène change tout à coup, après les six premiers vers. Le roi Charles et ses barons n' y sont plus. C'est une entrevue de Gérard avec la Reine: entrevue qu'on peut regarder comme la dernière partie de l' exposition dont le commencement n' existe pas.


Lendema se partiron engal lo jor.

G. trais la reina desotz un aubor;

Ab se i menet II comtes, lhui e sa sor.

“Que m daretz vos, molher d' emperador,

D'aques (1) camge c'ai fah de vos a lor, (1: (sic) il faut lire aquest.)

Be sai que m' en tenetz per sordeior?” 

- “Senher, mas de gran pretz e de valor.

Vos m' avetz fah reina, e ma seror

Avetz preza a molher per mi' amor.

Bertalai e Gervai, vos doi comtor, 

Vos m' en siastz ostatge e lhui auctor;

E vos, ma cara sor, ma confessor, 

E sobre tot Jhesu lo Redemtor, 

Que m do, ab aquest anel, al duc m' amor,

E lhi don de mon oscle l' auriaflor, 

Que mai l' am que mom paire ni mo senhor...” 

Aisi duret tostems l' amors d' amdos,

Ses nulha malvastat que hanc i fos, 

Mas bona volontatz e sens rescos.

Pero si en fo .K. tant eveios,

Tot per autra oucaison, que lhi me sos, 

E 'n fo al duc tant fers e tant iros, 

Qu'elh en feiro batalhas per plas erbos.


Charles, ainsi excité par la jalousie, saisit la première occasion de manifester sa haine. Il confère avec ses barons, et comme ils hésitent, il s' élance vers cent jeunes comtes qu' il aperçoit au loin:


E brochet lo caval, ab els s' aculh: 

“Cassa aurem en ribiera, erbatge o fulh; 

Mais val aissi anar qu' estar dins sulh.” 

- “Don, cavalgua abando e nos aculh,

E quer onor e terra e dona e tulh; 

No t guerisca tesaurs, tors ni capdulh.” 

- “Vos mi donatz coselh tal cum ieu vulh; 

No n' i a un tan paubre, s' am mi s' aculh,

No 'lh done quan volra de cor ni d' ulh.”


Pour mieux réussir, la ruse est mise en pratique; sous le prétexte d' une partie de chasse, Charles traverse les Ardennes, et va s' établir devant Rossillon.


Entro a Rosilho no tenc sa regna;

Defors les murs albergen desus l' arena,

E fan lor cavals corre per la varena; ... 

Vecvos comensada la guerra prumairana: 

A lonc temps durara aquesta pena...

Sus totz homes es .K. reis eveios,

Ni anc non vi nulhs hom tan orgolhos. 

Sotz Rosilho albergo els pratz erbos 

E fan tendre lor traps, seisanta e dos, 

E en cascu ac pom d' aur resplandos. 

Lo reis vi lo castel tan cobeitos,

E jura Damidrieu lo glorios:

“Si era lai desus, cum soi sa jos,

No seria .G. coms poderos!”

Aqui ac I donsel masip e tos,

Que lhi respon tres mot contrarios...

Quant au .K. Martels la contraria... 

Apelet I donsel de sa partia... 

Bernart, vai ma .G. si 'l me convia, 

Bernart lo filh Ponso de Tabaria; 

Renda mi del castel la senhoria,

Qu' ieu i volrai laissar la donselia. 

E si far non o vol, qu' el me desdia,

Ja no veira passar XXX et I dia...

S' ieu pendre no lo fatz, ja reis no sia.” 

Lo donsels es montatz e tec sa via, 

E .K. fetz orgulh e galaubia...

Ab tan vecvos Bernart lo filh Ponso,

E saludet lo gen en sa razo:

“Dieus te sal, .G. coms, cum ric baro.”

- “Amics, e Dieus vos gar, el lhi respo.

Vos me semblatz mesatge de par .K.”

- “Si Dieus m' ajut, ditz (1), e ieu si so.

Ieu vos dirai sempreras don vos somo;

Qe vo 'l redatz lo castel e la maiso; 

E si vos desdizetz I mot de no

Ja no veiretz la festa de Roazo!...” 

G. au lo mesatge tant airant (2)

Que es dressatz en pes i (3) a parlat:

“Bernart, tu t'en iras au .K. trap,

E digas mi al rei per que m debat,

Quar tenh de lui tot mon dugat;

Non irai a sa cort de tot estat.


(1) Il faudrait qu' il y eut ditz el. 

(2) (sic) Mais la rime prouve que c'est une erreur de copiste, et qu' il faut lire airat. 

(3) (sic) Très souvent pour et.


Mas no me sai de sen tant estragat

Que 'lh reda lo castel per tal foldat.

Ja Dieus non aia m' arma en poestat,

Si abans no so mil homo (1) en cam jutgat...

Abansas m' ausiria que loh gurpis.

El me metra l' asetge, si cum tu dis;

Mas el no me penra tan cum sia vis!

Molt fara gran vilatge, s' el m' evais.”

Al derier mot, .G. ditz so veiaire:

“Rosilhos fo tostemps al vil mon paire,

E si 'l m' a autreat nostre emperaire

E tota autra onor tro en Sanh Fraire:

No l' en fara servizi lo filhs ma maire.

Lo castels es be fahs e 'l murs de caire;

Ieu no lo tenh de lui ni de son paire...

Quatre nebotz ai pros que tuh so fraire:

Lo sordige l' en pot feunia faire...

B., so ditz .G., era t'en vai,

E dijas mi al rei que mot mal fai...

Non irai a sa cort tan quan viurai...” 


(1) (sic) Le copiste a mis ici un O pour un E. (N. E. En Mallorca aún se dice homo, singular, como en latín, por home, ome, omne)


En apprenant cette réponse, Charles devient tout noir de colère.

Il convoque aussitôt ses barons, et forme le siége de Rossillon. 

Le premier assaut est repoussé avec succès par le comte.


E .G. ac tal decha qu' anc no s garnit,

Ni om de sa mainada no 'lh defalhit.

Ab IIII C dels seus, qu' els son elit;

Armat d' ausberc e d' elme 'ls fors son issit,

E .K. e li seu son esvasit.

Aquesta prumiera vetz no s' en gausit:

Ausis lor a .G. manh franc donsel;

Son gonfaino enporta de sanc vermeilh,

E correc lhi per l' asta tro al arteilh: 

Non a nulh hom ab se no s meravilh.


Malgré cet avantage, prévoyant un long siége, Gérard mande ses auxiliaires; mais en même temps il commet une grande faute,


Que fai de sos borses los murs garnir (N. E. borses : burgués, burgueses)

E preia lor que velho...

“E si .K. vos vet sai asalhir,

Gitatz rocas e peiras de tal air

Que los fasatz areires lonh resortir...”

… Anc no lor en membret a sopartir.

Qui ac genta molher, vai i burdir; 

Cel qui ac s' amia, vai i dormir;

Van s' en per lo castel trastuh jazir.

No i auziratz parlar ni mot brugir,

Ni gacha frestelar, ni corn bondir.

Era son mout leugier a escarnir:

E lo gartz se levet que 'ls vai trair,

K. e sa mainada dedins culhir.

Ce traître, nommé Richier, était maréchal de Gérard.


A Deus! com mal esta a bon guerier,

Que de filh de vila fes cavalier

E fai en senescal o coselhier,

Cum fetz lo coms .G. d' aquel Richier, 

Cui el donet honor gran am molher...

K. pres Rossilho ses porta fracha... 

Lo coms .G. jasia en una tor...

E lo coms reisedet de la frior,

E entendet la nosa e la crior

Que fan la fors donsel e varvassor,

E estranh e privat, gran e menor;

E rechamo .G. lor dreh senhor.

E vest ausberc i elme, que ac fort cor,

E pres escut e lansa que ac melhor

Lai on sap son caval, sela part cor;

Ja l' en traio foras III lecaor;

A cascu fetz volar la testa por.

Puis es montatz lo coms de gran vigor.

Per una porta pauca que sap menor,

S' en es isslht lo coms de gran iror;

E apela lo rei prejur (1) trachor.

Quant la mainada .K. intra pel mur,

E la nuhs era negra, e fai escur;

E perprendo las ruas for e adur,

Si que no i remas om negus...

La mort .G. no parle o no la jur.

Per una pauca porta, pencha ab asur,

S'en eis lo coms .G. qui qu' el rancur;

E sos cavals l' enporta de tal argur,

Non cuh que milher bestia d' erba pastur...

Gérard, blessé en route par un damoisel du parti de Charles, arrive à Avignon. Il y est rejoint par Boson et Séguin, qui lui amènent, l' un mille chevaliers, l' autre huit cents; et par Foulques, qui conduit dix mille guerriers nourris dans les montagnes de la Lombardie.


Set comtes i avia e un marquei; (2)

B. parlet prumiers que far o dei:

“Coms, vecsi tas mainadas, veno a tei.”

A .G. fo tan bo que dresset sei...

Puis los fetz asezer totz entorn sei:

“Vos estes (3) miei amic, fe que vos dei,

Miei home e miei paren en cu (4) me crei.

Perdut ai Rossilho a gran deslei;

L' autre ser lo m tolc .K. per son bofei.”

- “Or, ditz cascus, de guerra! ie us i segrei.”...

- “Irem a Rossilho tener tornei,

Car ieu no pretz ma plaia mia I bolei.” 


(1) (sic) Lisez perjur. 

(2) Ici, comme dans quelques autres cas, les formes grammaticales des mots sont sacrifiées à la rime. 

(3) Ce mot est français, lisez etz. 

(4) (sic) Pour cui.


G. si pres don Folques et don Boso,

E segui lo vescomte de Bezanco;

A una part los tralhs a un rescos:

“Vos es tuh miei amic e miei baro,

Fazetz dire la fors a sels que i so

Que albergen els pratz, sotz Avinho;

Mas no i tendan trap ni pavalho.

Estanquen lor cavals, gen los somo.

Fazetz dire als borses per un garso

Que lor fassan la fors gran lhiuraso

Qu'elh trobaran de l' erba per lo cambo.”

Apelet don Fouchier lo marcanso:... 

Dijatz Gilbert al comte, garda s' en do

Del bosc de la forest de Montargo, 

Que, quant veira levar un fumanso, 

El trameta sembel a Rossilho.

Sio C chavalier ab un peno,

Que feiran al portal a dreh bando,

E tuh escriden: .K. trachor felo

E puis vos entornatz vas scorpio

E ilh vos segran sempres a espero

E nos vendrem detras per lo sablo.”

Aissi lh'o ditz .G. e lh'o despo:

“Aitan penrem de lor com nos er bo...”

Era auiatz de .G. la galaubia.

Non cuiet de sa plaia que re lh'en sia;

D'una faisa de pali se senh e s lhia,

Causet se e s vestit com far solia,

E monta en un caval de bona auria;

Non cor tant I cavals com amblaria,

E son XXV M en sa paria...

Al Leo del Roine l' aigua an passada

I a Masco Soana toh traversada. 

Cela nuh albergeron jos en la prada,

Entro lendeman a la jornada.

Per miei Calo s' en passo de gran diada;

Sotz Montagut albergen sotz l' encontrada,

D'aqui n' ac a Dijo regna tirada;

Defors los murs albergen lonc la talhada, 

E dero als cavals erba a sivada.

Guilelmes d' Estoun ac gen senada,

Gardo los pas del bos e la ramada,

Que res non pot passar que sia nada

Que a .K. non sia nova comtada.

Ans que sapcha lo rei ni sa mainada

En sera mout sa gens greu percolada.


Enfin apres avoir passé sous Châtillon, Gérard et son armée arrivent à Montargo.


Si fan a Montargo un fum bastir,

Gilbert de son esgart lo s pot causir. 

Comenset sa mainada a esbaudir:

“Irem a Rossilho per assalhir:

Armatz vos, chavalier, so vos vulh dir,

E denant a la porta sembel furnir.

De .G. farem novas .K. auzir,

E tal re li cuh far de que sospir.”

Ceilh no foron mas C que s van garnir.

Per una porta pauca s' en van issir.

Gilbertz guidet los seus per una val...

E van a Rossilho bastir assal,

E Gilbertz de sa lansa fier al portal

E escridet lo rei trachor e mal...

E lo reis totz prumiers salh al chaval,

E pres escut e lansa qu' anc no ques al.

Per la porta s' en iessen tot cominal;

No foro que X M aquelh reial.

E lo reis venc prumiers plus que de sal,

E escridet: “Gilbert, fugir que val!”


Pendant que Charles poursuit Gilbert, Gérard survient:


Lai escridet .G. e sa companha.

Aqui 'lh prumier non an asta no franha;

Aqui lor mostra 'l coms de sa barganha.

Ab espasas se moven dol e malanha;

K. escrida als seus: “L' encaus remanha!

Traitz nos a Gilbert, qui qu' i s' en planha.”

E cuiet s' en tornar per delatz Saina

Quan .G.. l' avent lonc la montanha

E correc lo ferir e la companha.


Après un combat opiniâtre, la victoire se décide en faveur de Gérard.


El tems que fulha e flors par en la rausa

Fo facha la batalha sot Peira Nausa.

La mainada al rei no se repausa;

K. si traish areires ab gen desclausa,

E .G. pren lo camp, que far o ausa...

Era s' en vai lo rei sotz Carbonel,

Gasso e lo coms Jaufres latz lo ramel;

E .G. e li seu fan lor masel.

Retegutz n' an detz vius que an castel,

Tres C e IIII vint en un tropel.

G. lor ditz paraula que lor fo bel:

“Pos Dieus o a volgutz e sanh Michel

Que nos aiam vencut .K. Martel,

Non devem enchausar oimai sembel;

Tornem nos en esems vas lo castel.”


Pendant que Gérard rentre dans Rossillon, Folques rencontre le traître qui fuit.


Lo tracher del castel s' en vai ganden,

E Folques fo 'lh denan a un penden.

A una pescadoira de Saina ven,

Lo nautoniers qu' el mena, lo mescreen,

Cui Richier ac batut e fah sanglen,

Quant el reconoc Folque, ac cor jauzen;

E traversa la nau son escien

De tal briu fier a terra que tota fen,

E Folques quant lo vi, lai venc pongen;

No lhi laissa que parle ni que conten,

Per los cabelhs lo pren iradamen,

Contra 'l caval lo mena amont al ven,

A unas autas forcas cuh qu' el presen

Aqui branlara mai, so crei, al ven;

E vecvos del trachor pres vengamen.


Cependant Gérard, sur le bruit que Charles rassemble de nouvelles troupes, tient conseil, et se décide à envoyer Folques en parlementaire. 


F. part del coselh, venc al ostal;

C. baro lo seguero, seu natural,

Vescomte e comtor e ric captal.

El los trais el arcvout d' un veirial:

“Senhor, franc chavalier, no vos dic al;

Per ver so mesatgiers de cort reial:

Era vulh qu' entendat lo be e 'l mal.

Cascus meint dos chavals, plus no lhi cal;

Ja non portarem mala, ni ren aital.

Latz nos iran en destre nostre chaval.

Ausbercs blancs, jaserans, elme a cristal,

Espazas d' aur antivas, escut leial,


Lansas trencans forbidas, peno cedal...” 


Folques joint le roi à Orléans:


Aimes intra el palaitz denan lo rei,

Que parlava ab Terric i ab Jaufrei;

Fo i Gaces de Drues, Ugues de Brei,

Galerans de Sanhlitz ab Godafrei,

E parlaven del comte Albert de Trei,

Que .G. pres l'autr'ier al gran tornei...

Aimes intra e saluda e ditz al rei:

“Senher, vecvos .F. que ven a tei,

El s' aconduh de mei e c ma fei,

E fara vas totz dreh senes mercei.”

E .K. respondet: “Mout mal o crei.”


Après bien des difficultés, Folques arrive jusqu'à Charles.


Ab tan vecvos .F. e Manasier,

Angerran e Ponso de Belvesier,

Volen la fi del plah amentavier.

“Senher, vecvos .F. que venc arser.”

- “Ieu hoc, so ditz coms .F., merce querer

De part .G. mon oncle, en cui m' esper,

Don per que vols al comte guerra mover?

Quar tals no s' en esclaira per son saber,

Qu'elh volra ajudar de son poder.

No nos fassatz vostra ira, reis, apparer...

Vos comenses la guerra, faitz la tazer,

E retenetz .G. e son aver.

Non creatz lauzengier per son saber,

Qar nuls om ta gran fah no pot mover.”

- “Si Dieus m' ajut, Don .F., trop parlatz ben:

Ieu en farai aquo que far coven;

Si .G. Rossilho en alluc ten...

Ieu li tolrai M mas de son terren,

N' aura ta fort castel que non esclen,

Alta tor que non bris e no pessien...”

Prumiers parlet Don Bec, lo filhs Baisen:

“Don reis, trop menassar non pretz nien...

Ja non perdra lo coms forn ni molen,

Erbatge de sa terra, forre ni fen;

E si guerra voletz, auretz la ben;

E batalha campal, s' o vos coven,

Que be rics hom en er nafratz pel sen...”

- “Senher, so ditz Don .F., vecvos lo dreh

De part .G. lo comte...

Si el vos a fah tort que far non deh,

D'aco vos farem dreh aqui meseih...”


Foulques, après lui avoir énuméré les droits respectifs de Charles et de Gérard, ajoute ensuite, en présentant un gant au roi:


“Senher, prendetz es (1) gan que ieu vos esten:

De part .G. mon oncle dreh vos prezen,

Que si el vos a fah tort son escien,

D'aquo vos fara dreh a causimen.

Serem a l' ostajar chavaler C 

Que I no 'n mentira per aur ni per argen,

Ni no dira bausia per re viven,

Abans en dira ver son ecien.”

- “Mal aia, ditz lo reis, qui est gan pren

Tro que fassa de guerra .G. tazen.”

- “So non er, respon .F., a so viven! ...

Jurero que penrias nuptialmen

Filha d' emperador del Grieu manen,

E .G. sa seror tot aisamen,

A son ops la jurero lhi seu paren;

Tornavan s' en areires alegramen;

Tu lor aniest encontra ab onimen.

Aquel es vers traire, son ecien,

Que laissa sa molher e l' altrui pren,

Cum tu fezist la toa, reis mescreen,

E tolguist a .G. sa bevolen...”


(1) (sic) Pour est. Cette absence du t est évidemmeut la faute du copiste.


Cette entrevue, toute de récrimination, se termine par une déclaration de guerre.


“Senher, so ditz Dons .F., nos en irem,

E so que sai ausim lai comtarem;

Plah ni dreh ni amor non portarem

A Don .G.; al comte o retrairem,

En sa pleniera cort o numtiarem.

Vos avetz ajostat, nos mandarem; 

Els plas de Valbero lai vos veirem;

E l' ombreira on cor l' aigua d' Arcen,

Si abans podem estre, si passarem.”

E .K. respondet: “Or plevirem:

Cel en cui remanra, ta lonh se s' estrem

Que pas la mar a nau e puis an s' en.”

E .F. respondet: “Nos o fassem.”


Au retour de Folques à Rossillon, Gérard se prépare à la guerre; et Charles marche vers les plaines de Valberon.

Molt fort son gran li plan de Valbero:

Grans IIII leguas duro en un rando;

No i a mal pas ni plancha, bos ni gaso...

K. Martels chavalia a Avalo; 

Cuiet lo castel penre, mas res no fo.

En un puh es Folchiers lo marcanço,

Ab lui M chavaler que mot so bo; 

Cuiet l' ost escachar, mas res no fo; 

Pero si 'l sap lo reis e siei baro,

E mandet lor en l' ost a cels que i so...

Davas l' un cap s' en intren dins Valbero.

Aqui viratz dressar tan pavalho,

Tanta seinha de guias e tan peno;

Mais de VII leguas dura la perpriso.

Diratz, s' els vesiatz per plan cambo,

Que anc pui (1) en est segle tals gens no fo.

Co fo a un dilus, quan l' alba par,

Que pratz pren a flurir, bos a folhar,

K. fetz XXX grailes esems sonar;


(1) (sic) Lisez puis. Ce mot se trouve plusieurs fois écrit sans s. 


Lhi corn foro d' evori gran e perclar...

L' ost pren a somonir i alenar;

Anc no vit (1) tan menut undas levar, (1) (sic) Lisez vist.

Cum viratz las ensenhatz al ven anar.

K. dins Valbero los fetz guidar,

Lai on feiro l' estorn fort i amar.

Cel que aqui caec non poc levar;

Ni puis a son alberc no poc tornar.

L' estorns fo fortz e fers, cum ausiretz...


La bataille s' engage:


Breto e lhi Gasco son per engansa:

Lor escalas van joindre senes doptansa.

Viratz tant escut franger e tanta lansa,

Tan vassal de caval faire voiansa...

Tan destrier milsoldor prendo quitansa,

Qu'anc pui de lor senhor n' agro cobransa...

Bigor et Proensal vengon essems,

E son davas .G. entre dos renxs.

Davas .K. Norman e Pohorenxs!... 

(2: Les Lorrains. Le copiste a mis évidemment un P pour un L.

Les Lorrains sont de nouveau nommés plus bas.)

Lor escalas van joindre, c'us non refrens.

Viratz escutz traucar e jazerens,

E tanta testa ab elme caer essems;

Mais de X M resten mort e sanglens

E per puis e per plas e per rodens,

Que dolens en fo .K., lo rei de Rems

E .G. en sospira, qu' es mout tenens,

E preiet Damidrieu que nos reens:

“Senher, hui me ajuda no i perda ren.”

Vecvos per miei l' estorn lo vilh Draugo,

Lo paire Don .G., l' oncle Folco,

E sis el chaval bai qu' ac de Maco;

Ac vestit un ausberc, gran fremilo...

I ac lassat I elme de barato,

Obrat ab aur i ab peiras tot d' eviro;

Plus resplan que estela que lhutz el tro.

E ac cencha la 'spasa de Marbio,

Escut portet e lansa de Marbio;

E venc los sautz menutz pel plan cambo...

Vecvos lo duc Terric denan .K.:

“Don reis, conoissetz vos est Bergonho?

So es Draugues, lo vilhs de Rossilho,

Lo paires don .G., l' oncle Folco.

El me tolc ja ma terra e ma reio;

Set ans n' estiei faiditz en un boisso.

Tenetz me per revit a volpilho,

Pos batailla demanda, s' ieu no lah do.”

E .K. respondet: “Ie us abando,

Trop n' avetz pretz lonc terme de vengaso.”

Vecvos lo duc Terric del renc partit,

E sis el alferan amoravit,

E ac de bonas armas son cors garnit; 

E venc los sautz menutz pel prat flurit...

Mances e Angevi e Toronjatz,

Celh foro davas .K. XX M armatz:

Vestit los blancs ausbercs, elmes lassatz,

Sos los elmes enclis e enbronchatz.

De gran batalha far van cossirat,

Cum veltres en cadena que es amorsatz.

Lo coms Jaufres, lor senher, los a guidat

Per mieh lo ga d' Arcen oltr'a passat; 

En apres passet .K. e sos barnatz... 

Adonc es e la sela .F. poiatz,

E sobre una asta nova s' es apoinatz;

Tornet s' en vas los seus e ditz lor: “Patz! 

Senhor franc chavalier, or m' escoltatz:

Quant seretz en l' estorn ab els mesclatz,

Feretz i aucietz e derocatz,

Tant que vos en siatz d' oltra passatz, 

E puis trastuh essems sobr'els tornatz;

Mais val assatz proesa que malvastatz.”

E siei home respondo: “Que predicatz?

Mas anem los ferir davas totz latz.”

Adoncas fo l' estorn fort abduratz.

Bos e .F. e Seguis e li melhor

Foro mais de XX M comensador.

Viratz d' aur e d' azur ta gran lugor,

D' asier e de vernitz tal resplandor,

Tanta lansa trencan ab auriflor,

E tan donsel adreh envaidor.

En apres so vengut lhi feridor,

Pons e Ricartz e Coines, bon ponhador...

D' aquesta reiregarda vos trai auctor

Que so seisanta M abdurador,

Que so be de sembel apropchador...

Or chavalgua .G. ab gran baudor

Contra .K. Martel l' emperador; 

E .K. venc vas lhui ab sa feror:

Vecvos una enguansa de gran dolor.

Lai on las oz s' encontren en un plan bel,

No i ac fossat ni barra, bos ni ramel;

Angevi van prumier e lhi Mancel,

Lo coms Jaffers d' Angieu e Torongel.

Ab .G. so XX M en un sembel;

No n' i a un trop vilh ni barbustel,

Bos e .F. e Seguis en so capdel...

D' iras que ac .G. son pres es tals:

No soparti dels seus ni bos ni mals.

Auiatz la reiregarda dels Proensals,

Que s' en passo latz lhui per us pradals;

E so seisanta M en bos cavals,

E Dons Odils los guida, lo rixs captals,

En l' estorn que fo fortz, fers e campals.

De lansas e d' espasas fan cobs mortals,

Si que lhi .K. n' an gurpitz estals,

Aitant cum pogra traire I arcs manals.

E Teris ditz a .K.: “Non em engals,

Bailatz mi trenta M dels plus cabals;

Ab els er departitz lo bes e 'l mals.”

El reis si fetz Baviers e Ties tals

Que non sab per ferir plus naturals.

Terris portet lor senha, us duxs reials,

E vengro tuh essems loncs unas vals;

Huimais non er eslitz lo plus vassals.

Desertan per lo cam, fan gran masil,

Aisi van per l' estorn cum estorbil...

Ab tan vecvos venir cels de Bergonha,

E .K. ab los seus, que ac de Tremonha; (1: On peut lire aussi Cremonha.)

Fan enforçar l' estorn e la fort ponha.

Er chavalgua .G. ab sos amics,

Ab companhas lonhdanas d' autres pais.

No porten en batalha ni var ni gris,

Mas bliautz de color talhatz, asis

Desus fer i acier que relhusis,

E asur e vernis que resplandis.

G., .F. e Bos l' amanavitz,

Pons e Richartz, e Coines e Otis; 

E so CCCC M., qu' el brieus o ditz,

Abdurat, de batalha voluntairis.

Sotz los elmes enbronc los caps enclis,

Atendero que .K. los esvais.

Si fara el semprera, ben en so fis.

D' amon, per miei un puh, latz un consis,

Dissen .K. Martels de Sanh Danis,

Lhi Bavier e lhi Saine e lhi Lectis,

Alaman, Loorenc, lhi esforcis.

Terris portat lor senha, us ducxs marques,

Lai los guidet el camp que es fluritz...

L' estors fo fort e fers, cum auzetz dir:

No podo las companhas gaire sofrir...

Comenso a lassar e a morir;

Lhi lassat a pauzar, e 'lh fresc venir;

E .G. lor escrida del evair,

E .K. pregua 'l seus del esbaudir.

A Dieus! cum son cochat ben del ferir; 

De terras alienas vengro morir!...

L' estorn, qu' avetz auzit amentavir, (1)

Els plus loncs jorns de mai fo fah per ver,

E duret tro la nuh mesclan au ser,

Que soleilh vai colgar...


(1) (sic) Lisez amentaver, pour la rime et pour l' exactitude grammaticale. 


Sans doute la bataille se serait prolongée;


Mas una aura levet, per Dieu voler,

Fortz e fera e mala; fetz atemer,

Que .K. vi sa senha a fuc arder,

E .G. de la soa carbos caer.

Per signes que lor fetz Dieus aparer,

La batalha e l' estorn fan remaner.


Les hostilités cessent, et la paix est conclue. (2: Ici se trouve une transposition: du fol. 31, il faut passer au fol. 41. La partie intercalée, qui comprend du fol. 32 au fol. 40, doit être placée immédiatement après le fol. 45.)


G. a Rossilho torna son aire;

En Proensa s' en van .F. e siei fraire,

K. lo reis en Fransa si s' en repaire.


A peine la bonne intelligence est-elle rétablie entre les deux adversaires, qu'on apprend que les Sarrasins viennent de passer les Pyrénées.


Prumiers (parlet) (1) Ernaus, que tenc Gironda:

“Senher reis, vostra onors no m' es aonda

De sai, davas Espanha m' as fah esponda; 

Assalhen me paia de tot lo monde...”

Ducs de Narbona parlec cum bar:

“Cuiatz vos per mal faire vos agan car?...

Quant aniest en Espanha ta ost guidar,

E ieu portiei ta senha, per capdelar,

En tot lo peior loc que potz trobar.

M' as laissat e Narbona que ieu tenh car; 

Assalho me paia d' oltra la mar...”

Aqui es montat .K. cors airos,

E tramet sos mesatges tost d' eviro,

E mandet sos baros e 'ls varvassors,

C' el en ac XV M en IIII jorns,

E foren ajustat a lhui a Tors...

Els prims jorns loncs de mai qu' el temps aonda,

Que .K. se combat, sobre Giranda,

Ab paias de Clavia; una gen blonda

I ac, i d' Africans vertz cum ironda.

Angelras de Suria, cui es mapmonda, 

Adutz aicela gen, cui Dieus cofunda!...

Quan .G. sors lo coms, per val preonda

Lansa portet trencan, targa reonda;

Sa 'scala sors prumiera, o la seonda.

Adonc fo la batalha aita preonda;

Del sanc qu'en vai e mar vermelha es l' onda.

Anc no vistes un rei que si rancur,

Quan .G. ajostet lo coms as lur;

Anc no vistes baro tan pros i dur,

Ni proesa de comte que tan melhur ... 

A la nuh escursen vencut son Turc.


(1) Parlet n' est pas dans le texte; il a été ajouté, entre deux parenthèses, pour completer la mesure du vers et faciliter l' intelligence du sens.


Ce succès contribua à lier d' amitié Charles et Gérard; mais une perfidie de Boson détruisit la paix.


So fo a un dilus, prim jorn setmana,

Que .K. tenc sa cort gran e 'sforsana

En sa sala a Paris, qu' es vilha anquana.

Quan lo reis ac mangat, dort meriana; 

Lhi donzel van burdir a la quintana,

Aval sot la ciptat, a la fontana...

Sotz Paris la ciptat, en un cambo,

Quintana i an bastida, per traiso;

Fetz la Bos e Seguis de Besanco...

Lhi filh Terric lai porten verguas peladas;

La mainada Boso targuas rodadas.

Sotz lor gonelas an brunhas safradas.

A Sanh Germa an fah lor receladas;

Aqui lor an las testas del brucs cebradas...

Lo duxs Terris d' Asquana s' en vol anar;

Non sab mot de la mescla quan l' ausi far,

Ni de sos petitz filhs que tenc tan char.

Lai n' es anatz lo dux per desmesclar; 

Bos e Seguis l' encontren, que 'l van cerquar,

E baisseren las lansas e van lhi dar...

Que la vida de lhui no pot durar

Tan c' us de sa mainada lhi pusca aidar...

K. auzit la mescla, issi au crit,

Demandet son ausberc i a 'l vestit; 

Trobet e mieh la via lo duc delit.

Bos e Seguis e 'lh seu s' en so fugit.


Thierry avait tué le père de Boson à la bataille de Valberon, et c'était pour venger cette mort que Boson venait de le frapper; mais outre que cette action était déloyale en elle-même, c'était un outrage pour Charles, dont Thierry était le beau-frère, et sur le territoire duquel le meurtre avait été commis. Il accusa Gérard de complicité, et voulait lui déclarer la guerre.


K. mandet les princeps totz e sa gen,

E vengro en a lui entro a C...

“Cosselhatz me, senhor, per Dieu amor,

Per .G. vos o dic mon bausador... 

Quar lo jorn que ac manjat e ma maiso,

S' i cossentit la mort de mon baro,

Del duc Terric a far la traicio,

Qu'en ma cort lo m' an mort las mas Boso.

Ieu no sai chavalier ni mal ni bo

Que, si 'l en desdizia un mot de no,

Que ieu no l' en preses mal e felo...”


Il finit par se décider à lui envoyer préalablement un message pour l' engager à venir s' expliquer devant lui. C'est Pierre, fils de Gauthier, qui en est chargé:


Lo gran cami tec Peires lo plus plenier...

Las jornadas que fai comtar non quier; 

Intret en Rossilho pel pon prumier,

E dissen al arcvout, sot lo clochier...

Sa 'spasa comanda son escudier,

E puis intret orar dins lo mostier...


Après avoir prié, il se présente devant Gérard.


G. dresset em pes quan Peiro vit,

E pres lo per lo ponh, lat si l' acit;

Demandet lhi de .K. quant en partit.

E si el sab tals novas que aia auzit...

A Paris lo laisset, so lhi dit:

“El te manda per mi que ieu te covit

Qu'el teus cors lai parlet e cossentit

Del duc Terric d' Asquana, quan el murit.

Anc uns non o parlet ni non o fit,

Si no 'l fas de ta terra trastot faidit,

Que lo reis t'en mourra guerra e destrit.”

E .G. quan l' auzit ac cor marrit...

“Peire, sabs autras novas de part lo rei?”

- “Aquelas que ieu sai celar no dei,

Quar mos senher te mande, e ieu dic tei,

Que lhi anes dreh far en sa mercei,

A Saissos o a Rems o a Sanh Romei,

E mena de tos omes melhors ab tei; 

E no cuietz vos mia que vos plaidei

Cum om deu faire comte de vostra lei.”

- “No fara, ditz .G., si no m' i vei:

Qui mal senhor mercega, greu pena trai.”


Le messager va prendre du repos.


Ab Aimeno vai Peires per alberjar,

Ab un ome que sab gen conrear.

Son chaval e son mul fetz establar,

Son ausberc e son elme ben estoiar; 

Quan tablas son garnidas, ilh van menjar.

Det lhi carn de cabrol e de cinglar

E manhta volatiria e peis de mar;

Det lhi pimen a beure e bon vin clar.

E Peires fon totz las de cavalgar;

Quan li lieh son garnit si van coljar.

Det lhi una donzela a tastonar.

Cela nuh se jac Peires tro au jorn clar

Que se vit ben vestir e gen causar;

Puis anet al mostier messa escoltar;

E .G. sos baros a fahs mandar.


Ou décide qu' il n' ira pas à la cour du roi pour lui faire réparation, attendu qu' il n' a approuvé ni conseillé la conduite de Boson.


“Peire, tu t'en iras a to senhor,

A .K., rei de Fransa, emperador...

E fai vas lhui de mi l' anseniador:

Quan Bos aucis Terric, so malfaitor,

Que non parlet ab mi, ni ieu ab lor;

Resieut no lhi doniei, castel ni tor,

Per que sia forfahs vas mo senhor...”

- “Si m' ajut Dieus, ditz Peires, er ai ieu gah

Quan dizet (1) que al rei n' avetz tort fah.

Pos tan ben o dizet anem al plah

Qu' aura lo reis de Fransa aquest mieh mah,

E seran i siei comte e siei abah

Que jutgaran lo tort, si tu l' as fah.”

Un propos de Pierre irrite Boson, qui veut le frapper, mais il est retenu par Foulques. Après beaucoup de menaces, Pierre s' éloigne. (2)


Peires part de .G. iradamen

Vas Sanh Danis te via, o 'l reis l' aten.

K. au las matinas, jorns esclarzis,

L' arciavesque Arnieus la messa ditz.

Quan .K. l' ac auzida, defors s' en ieis;

De sobre un fadestol se fo assis,

Entorn lhui lhi baro d' aquel pais...

Ab tan Peires dissen, e .K. ris.


(1) (sic) Plusieurs fois pour dizetz. Le z a été évidemment oublié par le copiste. 

(2) Autre transposition: du fol. 49 il faut passer au fol. 58 jusqu'au fol. 61; on 

revient ensuite au fol. 50 jusqu'au fol. 57; entre les fol. 60 et 61 se trouve une lacune qui paraît être de deux pages.


Le rapport de Pierre entendu, Charles se tourne vers sa suite, et dit:


“Donzel de ma mainada, tenetz vos char;

Qui volra d' esta guerra me ajudar,

No s pot en mon aver ges fadiar.”

Lhi chavalier s' en prendo a alegrar,

L' us l' autre a antir e a vantar;

A .K. fo mot bo qu' els au gabar.

E lo jorns fon tornatz al avesprar;

Huimai n' es temps ni ora de plaideiar.

Ilh demanden de l' aigua e van menjar,

E van per temps jazer, per man levar.

Cela nuh se jac .K. tro au jorn clar.

Quant ac la messa auzida, si va 'nmontar,

E fetz dire a cascu que s' an armar.

Qui ac son bon caval, fai l' encelar;

Qui a ausberc ni elme, no 'l vol laissar.


Il part; au quatrième jour, il se trouve devant Montmélis.


Sobre .G. ac .K. quart jorn jagut, 

E son a Montameli que lh'a tolgut. 

Al V jorn n' ac mes .G. agut 

Que 'lh ditz de Montameli que lh'a tolgut.

Vec lo vos tan dolen e irascut

Qu'el coms no ditz paraula a re nascut,

Entro que vi venir .F. son drut.


Gérard se concerte avec ses amis. Il est décidé qu'un message sera envoyé à Charles. Ce message part, et se rend auprès du roi. Pendant qu'on est en pourparlers, Bégue défie Pierre, qui paraît tout prêt à accepter le combat:


“Que pros faras, ditz Bec, si me entens,

E que fols de batalha si a tort la prens.

So soi pres a mostrar e combatens...

Quan Terrics fo els pratz mortz e sanglens,

Que .G. no 'l parlet ni fo cossens,

Ni am lui non fo pres nuls parlamens.”

- “No soi per so, ditz Peires, mos esciens; 

Ja per mi non er dihs fals sagramens.”

E .K. li a dih: “Don Bec, tu mens;

De la mort de Terric fon el jauzens,

E la parlet e volc e fo cossens,

E parti de ma cort cum mescreens, 

Que non pres comjat el ni sa gens.

Puis tenc aqui meseis mos malfazens, 

E lor donet recieut a Sanh Florens... 

Lai s' en anet Folchiers e mos argens.”


Le défi n' a pas de suite; le message retourne.


Bos e .F. e Gilbert van al cossellh,

E demanden que ditz .K. lo fel. 

“Ja non er be ab vos, ni vos ab el,

Si no 'lh retz Rossilho...” 

- “Ans, ditz .G., n' aura lo cap vermeil.”

Anc no vistes mais rei de tal orguelh...

 

De part et d' autre on se prépare à combattre, et bientôt


La batalha comensa en quatre partz

La batalha comensa lonc l' aigua al port,

No i ac gardat mezura agur ni sort;

Tot an mesclat essemps lo dreh e 'l tort.

Non creatz de ferir que uns s' en deport,

Qu'en totz engins s' en van cerchan la mort,

E cilh que tegro lo camp, tuh lhi plus fort,

No i gazanhero tant que I se conort;

Quar non i a ta gran dol no 'n port.

Lo pratz ac nom Sivax, la Veiana

La riviera, fon genta la terra plana;

Lo sols fon chautz e mai, la meriana.

Lai viratz tan donzel; cascus s' afana

De ferir e d' aucire, no d' autra ufana.

M. en viratz jazer ab color vana; 

Lo plus vilhs n' a XXX ans ni pel enquana. 

Aqui fo remembrada ben la quintana

E la mortz als dos filhs Terric d' Asquana,

Per que l' ira reforsa e lo mals grana... 

La bataille devient générale:


Esta batalha fo un lus mandada

Que lhi vassal s' encontren en una prada:

Lai viratz tan donzels gola badada, 

E tan riche baro mort en l' estrada.

A mal jorn comenset e fo passada 

Esta guerra maldicha, de Dieu irada;

Quar Fransa e Bergonha n' es aveuvada. 

Ai Dieus! qual dol i ac de la mainada

De .K. e de .G., que s fo jurada

De far dampnatge gran de mort presada.


La mêlée fut meurtrière, sans qu' il y eût rien de décidé: seulement Gérard se retire, et le roi couche sur le champ de bataille.


Receubut a .G. gran encombrier.

Or fai un dol lo coms aita plenier:

Era plora Guinhart e 'l comte Augier,

Arman, lo duc de Frisa, e Berenguier, 

E Bego, qu' el messatge portet l' autr'ier, 

E Landrix de Nivers son cosselhier, 

E sobre totz .B. e Don Folchier. 

“Per Dieu, so lhi ditz Bos, plorar non quier;

Quar tuh em nos noirit d' aital mestier,

Essenhat i apres i acoustumier,

Que anc non aguem a paren cavalier

Que moris e maiso ni e solier,

Mas en granda batalha ab freg acier.”


Cependant Charles a eu recours à des moyens insidieux; avec de l' argent il a corrompu une partie des amis de Gérard.

Molt es dolens .G. quan pert son regne...

G. cant au las novas tiret sa frena;

Quant vi venir .F. per la varena

Tot oblidet son dol, e joi demena.

Nulhs no i menget la nuh ni no i pres cena,

Ni chavals, tan fos cars, un gran d' avena:

Assatz son costumier de sufrir pena.


Gérard et Folques commencent une guerre de partisans qui dure cinq années; mais


En un mostier au pla, sotz Valcolor, 

Abat i ac e morgues e un prior; (monjos)

Mil chavalier lai entren per la paor,

G. los ars a fuc i a calor.

Venjat se fo de .K. l' emperador,

Gran tort i fetz a Dieu son redemptor.

No pot mudar Don .F. que adonc no plor:

“Que esdevendrem, ditz el, nos pechaor,

Qui fieltat no portam lo Redemptor!

No pot a lonc durar ses desonor.”


En effet, les malheurs ne tardèrent pas à arriver.


K. vi de .G., no 'l pot trobar... 

Mandet totas sas gens tro a la mar;

No i remas chavalier, ni nulhs rics bar,

Ni borses, ni sirvens que pusca anar:

Tuh van a Rossilho per asetgar.

Fan alberjas bastir e traps dressar,

E fan albres razir, vinhas trencar; 

E .G. e li seu s' en van armar,

E van los estornir e fors lansar.


Une nouvelle trahison livre encore le château de Rossillon à l' implacable ennemi de Gérard.


La molher .G. ac una enveiosa

Ancella de sa cambra, vilha diosa;

Pres las claus de la chambra la cobeitosa, 

E det las al portier l' avols persona;

Lo tracher fo culvert veios e clus.

La nuhs fo bruna e negra, clartatz no i lutz;

Cel issi del castel per un pertus

E venc al rei, e dihs: “No vos traus:

De la tor vos aport la clau del us.”

E .K. cant la vit si s' en estrus;

Pres lo comte d' Angieus e cel de Clus:

L' us ac M chavaliers e l' autre plus.

Auiatz d' aquel gloto cum los condus: 

Il van aita suau que re no i crus...

Tro los ac en la tor, el mur desus.

Quant foro en la tor crido: “Trait!” 

E .G. residet lai on durmit; 

Vi lo castel arder, i au lo crit;

Ab lui foro trei comte...

D'armas e de chavals se so garnit.

G. venc a la porta, si la ubrit... 

Lo coms .G. s' en eis per una porta:

Dol a de sa molher quar no la 'nporta, 

E Don Bos laisa al autre tenta gen morta!

Lhi vila van cridan: “Tuh la redorta!” 

Don Bos los vai ferir sencha retorta;

E no cuietz del comte qu' el se resorta 

Tro que vi la mainada del rei plus forta. 

Don Bos los vai ferir cant los conois;

El no fer chavalier que tot no frois.


Rossillon est livré aux flammes. Tandis que Gérard, qui s' est retrouvé avec Gilbert et Foulques dans le bois voisin, veut, malgré eux, retourner à la recherche de sa femme,


Esgardet sus el destre en un cambo,

Vi venir sa molher e Don Boso

Que la tenc denan se sobre l' arso,

I ac per miei l' escut d' asta un troso, 

E fors pendo las lenguas d' un gonfaino,

I autre per la testa del saur gasco,

E no s' ac de sa espaza mas cant lo pom.

“Fah m' avetz, ditz .G., servizi bo:

Dieus mi do que vos reda lo gaerdo!”


Gérard se retire à Dijon, et y rassemble une armée. Pendant qu' il s' apprête à se venger, il apprend que le roi conduit lui-même un convoi à Rossillon. Gérard l' attaque, bat l' escorte, et s' empare du convoi.


A Rossilho s' en fui .K. lo reis,

E .G. ab los seus el camp remeis; (1)

El pren sos melhors omes que el agueis:

“Senhors, cosselhats mei per totas feis...”

Prumiers respondet .F., que savis es,

“Vo'n prendetz un messatge pro e cortes, 

E si mandatz al rei moltas merces;

Tot li rendrem lo seu, quan que avem pres...

Per que l' ira e la guerra si remazes...”

G. creit lo cosselh que ac melhor,

E que'lh dero siei ome e siei comtor.

No i volc trametre ome de gran valor,

Que trop sap gran la guerra e la iror; 

Mas trames al mostier Sanh Salvador,

E fetz venir dels morgues tost lo prior:

“Morgues, vos m' en iretz a mossenhor...

E diatz li aisso per gran dolsor.” 


(1) (sic) Lisez remas. Ce mot est sacrifié à la rime comme aguis et feis qui terminent les deux vers suivants. Il faut lire agues et fes.


Charles n' écoute rien. Gérard alors veut surprendre Rossillon; mais; un troisième traître est encore là. Un combat s' engage, et Gérard est vaincu et blessé: 


Era s' en vai .G. molt solamen,

Quar i son remasut siei bon paren;

Tal dol en a al cor, per tot s' en cen.

Sobr'el cor del chaval blesma soen,

E ven a Besanco al jorn parven.

K. sotz Rossilho els pratz dissen;

De man riche priso lhi fan presen.

El apelet Artau, e ditz lhi gen:

“Vescoms es de Dijo: vai, si'l me ren;

Ieu te darai tant aur e tant argen,

Tuh tiei paubre amic seran manen...”

Artaus monta aqui eis, vai s' en pongen,

Dels borzes de la villa ab lhui V cen,

Qu'el reis sols de preiso per eis coven...

Lo castel lhi redero tot veramen.

D'aquels que lai intrero prumieramen,

En i ac un donzel, .G. paren:

Demanda la comtessa e vai queren,

Dedins un monestier la troba oren,

On preia Damedrieu omnipoten

Que guerisca .G., lhui e sa gen.

Lo donzels de bon aire pel bratz la pren:

“Vencut so en batalha nostre garen;

G. s' en es estortz, no sai comen;

A Besanco anet arcer fuen.”

E quant la dompna l' au, blasmada esten.


Après bien des périls, la comtesse parvient à rejoindre son époux. Ils s' éloignent ensemble.


G. es en Ardena ab lo seren;

Non es la chauza el mon don aia ben.

Vi son chaval nafrat, que pert l' alen,

Pres lo per miei la regna del daurat fren,

E issit fors dels bosc, al mostier ven.

Sos companhs es nafratz, no ten alen;

L' ermitas lhi a fah bon lieh de fen,

Colget se lo nafrat, si cum coven,

Vec lhi de vermelh sanc tot lo ple sen...

E l' arma s' en parti del chavalier.

G. en fai tal dol, mentir non quier,

Qu'en tira sos cabelhs e so vis fier.

Aqui non a candela ni encessier,

Mas la crotz e lo fuc e lo brasier:

La nuh vengro garso, lairo furtier,

Que lh' amblero sas armas e son destrier.


Après cette dernière mésaventure 


No sab que faire;

Mas clamet se dolens, chaitius, pechaire;

E l' ermitas lhi ditz: “No fassatz, fraire!

Mas preiatz Damedrieu, lhui e sa maire,

Que us ajut e us cosselh, que o pot faire.

Vecvos aisi la via dreh a Rancaire...

Trobaretz l' ermita ans que anet (1) gaire.” (1) (sic) Lisez anetz

- “Per Dieu! so ditz la dompna, lai vulh ieu traire;

Cel nos cosselhara que poiren faire...”

Venen a l' ermita gen de Maradena.

El non ac drap vestit, mas pel chabrena;

Trobero lo sanh home que per Dieu pena,

Nutz coides, a genolhs a plana terra,

E preget Maria la Magdalena...

Lo sanhs om, quant ac facha sa orazo,

Tronet (2) se vas .G. de Rossilho, (2) (sic) Lisez tornet.

E venc se apoinan sobre un basto:

“Don estes (3) vos, amic? de qual reio?” (3) Voyez la note de la page 181.

- “Senher, so ditz .G., de Rossilho...

Tot per una mesclanha de sa maiso,

Que Bos aucis Terric, perque 'l mals fo,

Sobre me en mes .K. sa ouchaiso;

E pero no sofri anc traicio.

K. me moc gran gerra e fort tenso;

Ieu lo gitai de camp...

El m' en a si redut lo gaerdo,

Que ma honor m' a tolta e ma reio;

En Ongria anam au rei Oto.

Mos chavals m' an amblatz anuh lairo,

Er nos cove anar coma peo.

D'esta dompna me pesa que mala fo;

Per Dieu, si vos requier cosselhazo.”

E l' ermitas lhi ditz: “Molt l' auretz bo, (1)

Mas que anuh prendatz alberjazo.”

Vec los vos alberjatz e remazutz

Entro a lendema que solels lutz,

Que 'lh donet penedensa lo sanhs canutz,

E lhi det tal cosselh, si 'l es creutz,

Jamai n' aura paor que sia perdutz.

G. pres sos cabelhs, si 'ls a tondutz,

E juret Damedrieu e sas vertutz

Que jamais no sera ras ni tondutz

De sai qu'en sa onor er revengutz,

E de Bergonha sia dux conogutz.

Est sacramens fo aitant atendutz,

Que fo XXII ans coms abatutz.

Quan la nuhs fon passada...

Lo sanhs om lhi a fah de ben trenpansa:

“Amics, si vos avetz drecha creansa?”

- “Senher, ieu ai en Dieu bona esperansa.”

- “S'e fezestes au rei onquas laiansa?”

- “Seiner, oc, per no cen e per enfansa.”

- “Era aiatz de bon cor la repentansa.”

(1) (sic) Il faudrait bona, mais l' exactitude est sacrifiée à la rime.

- “Seiner, ja non penrai jorn penitansa

Entro que lhi farai de mort trempansa;

Si jamais pus (1) aver escut ni lansa,

En qualque luc penrai de lhui vengansa...

- “Bos om, cum en te cuiatz jamais venjar,

Quan tu eras rics om, de que be par,

Si t'a .K. conquis, so t'auh nomnar?”

- “Senher, so ditz .G., non quier celar:

Si tro al rei Oto m' en pus anar,

E si chaval ni armas pus recobrar,

Ieu pessarai en Fransa del repairar,

E de nuhs e de jorns a chavalgar.

El reis .K. gran pas ira cassar,

E ieu sai ben las fossas on sol venar; 

Lai me cuh de son cors felo venjar.”

- “Pechatz, ditz l' ermitas, t'o fa parlar...

Angel foren el cel de gran vertut,

Per orgulh son diable tuh devengut:

De lai on eras reis de gran vertut,

Pechatz t'a e orgulhs si cofundut,

Que non potz aramir mas que as vestut.

Enqueras m' as tu dih e conogut

Si potz aver chaval, lansa e escut,

Que auciras to senhor el boi folhut:

Pechatz e l' enamics t'a deceubut...

Bos om, ditz l' ermitas...

Qu'en ton joven as fah tanta folor,

I as en mal usat tota ta flor,

Enquera vols ausire ton dreh senhor!

Ja puis non trobaras clerc ni sanctor,

Si asvesque (2), ni apostoli, ni nulh doctor, (2) (sic) Lisez avesque.

Que te do penitensa a negun jorn!...”

No pot mudar la dompna que adonc no plor:


(1) (sic) Pour pusc. On le trouve plusieurs fois. 


- “G., perque fazetz tan gran folor?

Perdonatz tota gen mala iror,

E .K., nostre rei emperador.”

- “Dompna, o ieu, si fauc, per Dieu amor.”

E l' ermitas respon: “Dieu en aor,

E de sa part me clam ton cofessor.

Que, si 'l fas de bon cor...

Enquer auras barnas, terra e onor.”

Era lh'a fah .G. quan que lhi quis;

Lo savis om n' ac joi, e si s' en ris.


Gérard et la comtesse s' éloignent à travers des sentiers difficiles. Ils rencontrent des marchands venant de Bavière et de Hongrie; la comtesse leur persuade que Gérard est mort.

Les marchands vont porter en France cette nouvelle, tandis que le comte et la comtesse, après de longues fatigues, arrivent enfin


A un repaire, 

Don so mort de la guerra lhi filh e 'lh paire.

Lai auzissatz maldire lo filh, la maire,

E maudire .G., cum si fos laire.

Entre lo dol e l' ira e lo maltraire,

Si no fos sa molher, no visques gaire.

Ela es savia e corteza e de bon aire,

E no paraula milhs nulhs predicaire:

“Senher, laissa lo dol, si t'en esclaire:

Tostemps fust orgolhos e gueregaire,

Batalhiers, e engres de mal a faire;

I as plus omes mortz no sabs retraire,

E los as paubrezitz e tot lor aire:

Era en pren Dieus justizia, lo drehs jutgaire.

Membre te del prodome del bos!...”


C'est ainsi que sa compagne le console; mais bientôt une circonstance fâcheuse redouble leurs inquiétudes.


Aqui es us messatges tres ier passat;

K. n' ac C trames davas totz latz.

Qui trobara .G., si l' a menatz,

D'aur e d' argen lhi er VII vetz pezatz.

“Senher, ditz la comtessa, qu' ar me creatz,

Esquivem los chastels e las ciptatz,

E totz los chavaliers e 'ls poestatz,

Que feunia es grans e cobeitatz.

Quar, senher, vostre nom, si lo camgatz.”

E el lhi respondet: “Si cum vos platz.”

Aqui mezeis s' apelet Jolcim malvatz.

Ab un lucrier felo es alberjatz; 


Gérard tombe malade chez cet hôte, qui, sans pitié, le relègue dans un coin de son habitation, où il demeure quatre-vingts jours sans se lever.


G. jac en l' arvolt, no i ac sirven,

Mas sa molher, qu' el sierve molt dossamen.


Réduit à la dernière misère, Gérard n' a pour vivre que le produit du travail de la comtesse. Un homme se présente:


Cel lhi portet un drap, denan lo 'lh ten:

“Domna, per amor Dieu omnipoten,

Que nasquet per tal nuh en Besleen,

Me talhasetz d' est drap un vestimen.”

Ela ditz: “Voluntiera.” Sempres lo pren;

Talhet lo e 'l coset demantenen.

Al oste o comtero ci 'lh seu sirven:

“La pautoniera cos mot justamen.”

El lhi trames vestir d' un seu sirven,

Mandet que 'l cozes tost e non jes len.

Ela ditz al messatge molt umilmen:

“Amics, ieu en cos a un plus manen,

E pui penrai lo seu, si tan m' aten.”

E cel o recomtet tot aisamen.

El s' en venc pels degras viassamen,

A lei de Satanas, iradamen,

E gitet los de tot son casamen.

Aita mal crestia no vistes anc,

Quar gitar los a fahs foras en fanh...

Lo coms non ac vertut ni carn ni sanc;

La comtessa lo pres per miei lo flanc...

Us prodom los gardet, que ac lo cor franc;

Fetz de costa son fuc ostar un banc,

E fetz lhi faire lieh molet e blanc,

Puis lhi det venazo e peish d' estanc.


La santé de Gérard se rétablit; mais pendant sa convalescence il se désole en songeant au passé. La comtesse le console, et tâche de lui donner la force de supporter les épreuves et les souffrances auxquelles il est soumis.

Mon récit ne finirait pas, dit le poète,


Vint e II ans fo si lo fortz gueriers,

Que non ac de sa terra IIII deniers.


Pendant ce temps-là il fut réduit à faire le charbonnier pour vivre.


Un jorn intra en us gas grans e pleniers,

E auzit una nau de charpentiers;

E seguet tant la via, per los ramiers,

Que trobet a un fuc dos charboniers.

Li us fo grans e lahs e tenhs e niers,

I ac nom Garis Bru, l' autre Rainiers; 

El apelet .G. e ditz prumiers:

“Amics digatz don es, penedensiers?

Qu'ar portatz est carbo, siatz coliers,

E siatz de gazanh drehs parceriers.”

E .G. respondet: “Don, voluntiers.” 

Ab .G. son lhi dui, trei companho;

Cascus a pres son faihs... 

E son issit del bosc per un cambo.

Veno a Orliac, sotz Troilo;

Cascus seten denier ven son carbo,

Cilh non an plus de lhui miga un bilho; 

G. vit lo gazanh e saub lhi bo.

Er lhi do Dieus ostal e tal maiso,

Per que pusca venir a gariso.

E las ruas d' Orliac, en la sobriera,

En una maiso pauca e estremiera,

Es albergatz .G....

G. saub ben d' Ardena la gran chariera,

El ac bona vertut, fort e pleniera,

E portet maior fais d' una saumiera,

E vai soen la via de la ostaliera.

Aqui fo la comtessa pui corduriera,

Que anc no vistes de mas ta fazendiera.

No i a tan richa dompna no la requiera,

De sas obras a far no lhi profiera;

Don dizo lhi donzel e gens lichiera,

Parlen tot son auzen e en dereira:

“Esgardatz qual beutat de carboniera!

Si 'l vilas del carbo no la fes niera,

N'agues ta genta dompna tro a Baviera;

E dona pros e savia e bona obriera...”

Lo gaanhs del carbo venc per talan: 

Ilh lo fan, cil lo porta... 


Cela dura ainsi vingt-deux ans, comme l' a déjà dit le poète. Un jour


Que om basti quintana gran, esforsan;

Fai la lo coms Goltelmes e 'l ducs d' Aiglan.


Gérard et la comtesse Berthe y vont avec tous les habitants d' alentour. La vue de ces exercices guerriers fait verser des larmes à la comtesse. Gérard croit qu' elle regrette le sacrifice qu' elle a fait pour lui; il n' en est pourtant rien: mais elle pense que le temps a dû apaiser la colère de Charles, et engage Gérard à se rendre en France,


“E si podetz trobar l' emperairitz,

A cui vos fustes (1) ja amics plevitz, 

Ja non er ta fels .K., lo seus maritz,

No vos en quiera plah don er garitz.”

E .G. respondet: “Ben avetz ditz,

E ieu lai m' en irai, totz soi garnitz.”

Lo coms .G. en pren son cosselh brieu.

El ac la messa auzida a sanh Andrieu,

I a preiat sancta Maria e Dieu:

“Reis del cel, met en cor al senhor mieu

Que m perdone sa ira, el e lhi sieu,

Per que m renda m' onor e tot mo fieu.”

(1) (sic) Ce mot est français: le roman fait fotz.


Gérard se met en route avec la comtesse: il arrive à Orléans, où était alors le roi Charles avec sa cour.


Al dijos, a la cena, semblan romieu

Albeget a Orlhes, al ost' Arvieu.

Arvius li ostaliers fon ben antis,

El apelet .G., e si lhi dis:

“Don estes (2) vos, amic? de qual païs? (2) Voyez la note de la page 181. 

Qu'ar anatz a la cort...

E preiatz la reina que vos vestis.”

- “Per Dieu! so ditz .G., soi mal apris.”

- “Senher, ditz la comtessa, siatz parvis,

E no vos esmaguetz, cars dos amis;

Parlatz ab la reina...”

Lai n' es anatz lo coms molt a envis,

Entr'els autres romieus .G. s' asis.

Ab tan vecvos Aimar, clerc de Paris,

E quant el vi .G., fet un fin ris:

“Vezetz aicel truan ab cel cap gris! 

Ben pogra gazanhar don el visques...”

Lo clercs si trais va lui, pel ponh lo pris:

“Don vila, pautonier, sai que quesis?...”

E levet lo del renc e lo partis.

Gran joi en ac .G., quan lo gurpis;

El venc a la comtessa, e si li dis:

“Pechat nos a menatz en cest païs.”


La comtesse le calme, el lui rend l' espérance en lui remettant l' anneau qu'on a vu la reine lui donner, dès le commencement du poëme. Avec cet anneau il s' en fera reconnaître.


Lo jorns es espasatz e 'l sers vengutz.

Quan la nuhs fo venguda, l' escurs cazutz,

Adonc fo grans la noisa e lo tabust

De monges, de canorgues e clercs menutz.

La reina au mostier en va, pes nutz;

E .G. se levet, lai n' es vengutz

A un altar, desotz us arcsvoltutz

Lai la trobet oran, ab pauc de lhutz;

Ben prop de lies si trais, no se fetz mutz:

“Dona, per amor Dieu que fai vertutz,

E per amor dels sanhs que avetz quesutz,

E per .G. lo coms, que fon tos drutz,

Dompna, te quier merce que tu m' ajutz!”

La reina respon: “Bos om barbutz,

Que sabetz de .G.? que es devengutz?”

- “Dompna, per totz los sanhs que vos preiatz,

E per amor de Dieu que adoratz,

E per aquela Verge don el fo natz,

Si vos .G. lo comte si teniatz,

Qu'ar me digatz, reina, qu'en fariatz?”

La reina respon: “Bos om barbatz,

Molt fazetz gran pechat que m conguratz:

Donat volgra aver quatre ciptatz,

Per que lo coms fos vius i agues patz,

E tota la honor don fo gitatz.”

Doncs s' es lo coms de lhies fahs plus privatz,

E bailet lhi l' anel, e ditz: “Veiatz!

Ieu son aquel .G. don vos parlatz.”

E quant ela lo tenc, conoc lo assatz.

Adonc no i fo venres sanhs redopdatz, 

En cel luc fo .G. C vetz baizatz.

I apelet Aimar, clergue letratz:

“Cest om es de ma terra noiritz e natz...

Queretz me Benacis, cil m' amenatz.”

Cel ditz: “Voluntiers, dompna.” Lai n' es anatz;

Fetz sas donzelas traire totas a un latz.

La reina pres .G. per lo col

E baiset lo soen, que amar lo sol.

Trais lo a una part, desotz l' arvol,

E demandet lhi tot que auzir vol,

E, cum el lh'o comtet, ac ne gran dol.

“Senher, on es ma sor?” - “Dompna, lai for,

En l' ostal de Arviu l' albergador,

Ancmais om no vi dompna de sa valor...

Mas ela m' a guerit per sa dolsor,

E per son bon cosselh e per s' onor,

E m' a sai fah venir ab gran paor.

- “Don no vos esmaguetz, qu' eu ai la flor

Del cosselh de la cort l' emperador...

Non queiratz ja vos autre mantenedor...”

Apelet Benacis lo cantador:

“Albejatz est romieu lhui e s' oisor;

De ma terra fo natz de la melhor,

E foro d' un lhinatge nostre ancessor.

E fazetz lo per mi tan celador,

Que no 'l sapchan la fors cilh gabador,

Chavalier ni sirven lauzenjador.”

E cel ditz: “Voluntiers.” De joi lai cor,

Dins sas cambras lo mes en la melhor.

Lai intret la reina ab sa seror,

E remairo defors siei menador.

No vos quier ja comtar lo dol ni 'l plor;

Non parti la reina tro vi lo jorn.


La reine s' occupe d' obtenir le pardon de Gérard et la restitution de ses domaines.


Adonc fo lo divendres que Dieus tramis;

La reina apelet lo bisbe Augis:

“Senhor, preiatz lo rei e sos amis,

Per Dieu, que aia merce d' aquels caitis,

Qu'el a deseretatz o fahs meschis

E perdone totz cels e mortz e vis.”

E l' avesques si fetz a son devis...

Lhi autreiet lo reis quan que lhi quis,

E perdonet aisi cum el lhi quis.

Er pot tornar .G. sos plors en ris:

Enquer er de sa honor poestadis.


La reine raconte à son époux un songe supposé, au moyen duquel elle parvient à émouvoir le roi, qui s' écrie:


“Ieu volria que fos e sas e saus;

E pero si me fetz guerras mortaus,

I a me i als meus M dols coraus.”


Cet aveu encourage la reine, qui, après lui avoir fait entendre que Gérard est auprès de l' empereur Othon, ajoute:


“Reis, laissa l' en venir en ta maiso,

E per Dieu e per mi fai lhi perdo.

El te servira be a espero; 

Quar tos oms es, lo mielher de ta reio.”

De son estan se mes a genolho,

E pres lo per lo pe e pel talo

E tochet i sa bocha e so meto;

E lo reis la 'n dresset, e no 'lh saub bo;

E de tot quan lhi quis no 'l dihs de no,

E per aitan lh'a fah l' autreiaso,

Qu'el cugava fos mortz sotz Rossilho,

On fo nafratz el pihtz, sotz lo mento...


Le lendemain, la cour s' assemble: le roi et la reine occupent deux siéges placés sur une estrade. Autour d' eux sont tous les grands.

Lo reis se dressa em pes, a totz lor dis:

“De .G., aquel comte que fon faidis,

Ben avetz toh auzit qu' el es fenis;

Senhor, perdonatz lhi...

Plus salva en sera s' arma en paradis.”

Toh lhi an autreiat quan que lor quis,

Estiers lo coms Aimars i Aimeris.


Aussitôt la reine introduit le comte, dont l' apparition inattendue fait regretter au roi d' avoir pardonné. Toutefois, il résiste aux instances de plusieurs de ses barons, qui s' efforcent de le faire revenir sur le pardon octroyé. Il leur permet seulement de se venger de Gérard, s' ils le jugent convenable, quand ils auront quitté la cour. Un parent du comte le prévient de ce qui se passe.

Instruite de tout, la reine fait partir, le soir même, Gérard déguisé pour Rossillon, où elle ira le rejoindre dès le lendemain. Le vieux Drogon précède son fils, et annonce son retour.


Quant auziro parlar de lor senhor,

No n' i a ta felo per lhui non plor:

“Senher, quan lo veirem? dis nos lo jor.”

- “Venha 'l vezer qui l' ama, qu' ieu vau a lor;

E vos canonge e clerc Sanh Salvador,

Fazetz processio en sa honor;

E vos venretz am mi, cavalgador.”

Aprop lhui son issit davas pontor,

I Auchiers totz prumiers a .G. cor

E comtet lhi qual joi fan per sa amor.

G. monta el chaval, vai contra lor:

Lhi domine lo baizen e 'lh varvassor,

E borzes e sirven, gran e menor,

No i ac paubre ni ric Dieu non aor.

Cels chavaliers baizet e los plus drutz

E donzels galaubiers e encregutz;

E quant los ac baizatz e conogutz,

Ab la processio fo receubutz,

E profers son aver a las vertutz.

E quant fo fors issitz dels arcsvoltutz,

A totz lor ret merces grans e salutz.

Cil lhi dizen: “Don, ben es vengutz;

Totz avem tos trachors mortz e vencutz,

Per que .K. vas vos fos irascutz:

Ja no seras per ome mais conquesutz.”

- “Bona gens, ditz .G., anc tals non fo,

Totz jorns m' avetz servit coma baro...

Un servizi vos quier per gaerdo,

Que trametatz viatz tro a Dijo,

Que venho chavalier e lhi peo

De Montargo e cilh de Castilho,

E vos, lhi meu amic de Rossilho.

Era me ajudatz...”

E cilh lhi respondero tuh a un so:

“Ja no trobaretz un que diga no.”

E lo reis sas comunas a fort somo,

Per anar metre setge ad Aurido.

E la bona reina a fah manh do.

E per .G. s' alegro lhi Bergonho,

Que Dieus lor a redut, molt lor sab bo.

Abans que lo reis parta de son cosselh,

On que sab la reina vassal donzel,

Si 'l trames bon argen i aur vermelh,

De donar son sas tors e siei dentelh...

Il preia a cascu que s' apareilh

Si cum d' anar ab lhies engal soleilh,

E comanda Bertran mati s' esveilh...

La reine part avec sa sœur pour Rossillon, malgré les menaces d' Odin, l' un des barons de Charles, qui exprime son mécontentement en ces termes:


“Si de mon enamic si fa guidaire, 

Quan poirai lhi serai contrariaire.” 

La reina respon: “Non digatz, fraire!”

Adonc parlet Pepis, sos fils l' amaire,

Us donzels de XV ans, am bo veiaire,

E savis e cortes e bos donaire:

“Cel qui vol aontir mi dons mi maire,

Si gar de mi son cors et son repaire!”

Ab aquest mot se tazen per l' emperaire.


Les barons de Charles cherchent en vain à le décider à la guerre: sur son refus réitéré, ils se mettent seuls en campagne. Une rencontre a lieu entre eux et Foulques, qui se rendait auprès de son oncle: les barons sont vaincus, et leur chef Odin est fait prisonnier. Cette affaire se termine par l' entremise de la reine: les prisonniers sont délivrés; Foulques épouse la sœur d' Odin; le roi lui-même, qui arrive à la tête d' une armée pour venger la défaite des barons, consent à une trève de sept ans.


Dedins aquels VII ans...

Quatre filhs lo coms .F. de Aupais,

E .G. en ac dos, don no s jauzis;

Quar l' us fo mortz petitz, e l' autre aucis.


Cependant Odin et les parents du duc Thierry s' opposent par tous les moyens à une paix définitive. Gérard, de son côte, ne néglige rien pour la conclure.


G. mandet Pepin privadamen;

La reina lo 'lh trames, pel rei cossen.

G. l' enmena a Roma, ab molt gran gen;

Lai fan de lhui tan ric coronamen

Que ancmais d' emperador non vis tan gen.

Roma l' an receubut per tal coven

Qu'elh lhi portaren (1) dreh senhoramen, (1) (sic) Lisez portaran. 

E 'l garda la onor ben e defen.

Pel cossel Andicas e Bedelo,

An mandat a .G. i a Folco

Que adugo l' apostoli en lor reio,

Per faire patz de lor e de .K.

El i venc voluntiers e saub lhi bo,

Quar parens fo de .G. de part Drogo,

E .K. en recep ben so sermo;

Mas non o vol Odins e lhi felo...

Non an cura del plah d' acordazo,

Ni negus no s' en mov de sa maiso.


Charles cède enfin aux désirs de ses barons: on s' arme de part et d' autre. Après avoir parcouru les rangs des troupes qu' il a réunies, Gérard, en rentrant dans son palais, rencontre un de ses enfants:


Non a mas que V ans enquer passat;

Anc om non vi tan bel de son etat;

Tot semblan de .G. del vis format.

Pres lo entre sos bratz, si l' a baizat.

A Dieus! perque 'l perdet? per qual pecat?

Esta lo coms .G. en son palatz,

E tenc son petit filh entre sos bratz,

E juret Damedrieu e sas bontatz

Que ja non er nulh dia deseretatz...

“Trop me so longamen humeliatz;

Mos enamics n' es mai per mi prezatz,

Ans cofundrai glotos oltracuiatz.”

Cest motz fo char tegutz e recomtatz,

E per joi de son filh s' es alegratz;

Mas el no sap lo dol que pres lhi jatz.

Aqui ac un baro, Gui de Risvel,

Que .G. plus tenia a son fiel;

Sos sers fo, senescals de manh castel;

Quant auzit la paraula, no lh' es jes bel,

Paor ac de la guerra que renoel,

E tem qu' el dux en fassa al rei revel; 

E promes al efan d' aur un aucel;

Pres lo entre sos bratz, sotz so mantel,

Portet lo el vergier, sotz un ramel;

Estendet lhi lo col cum ad anhel,

E trenchet lhi la gola ab un coltel.


Après ce meurtre, l' assassin prend la fuite, et se dirige vers le camp royal; mais, vaincu par les remords, il rentre dans le château, et avoue son crime à Gérard, qui se borne à le chasser. Pendant que la comtesse s' abandonne au désespoir avec son époux, arrive un message de la reine, qui annonce l' approche de l' armée ennemie. La bataille se livre le lendemain: Gérard est vainqueur, et Charles ne doit son salut qu'à la protection généreuse de Foulques, qui non seulement lui sauve la vie, mais lui laisse encore la liberté.

Le pape, qui n' a pas quitté Gérard depuis le couronnement de Pépin, essaie alors sa médiation, et réussit, non sans difficultés, à rétablir la concorde.


Detras venc l' apostolis engal lo jor,

Quar lo ser moc de Sans, ab la freidor;

Trais .K. dentr'els seus un pauc en por: 

“Reis, non creire cosselh guereiador, 

Orgolhos, bobancier ni bel fador, 

Que aisi non an mestier lausenjador.

Ieu te conjur de Dieu, ton creator,

Que m diguas ton cosselh, ton celador...”

E lo rei respondet: “En Dieu amor,

Ieu creirai ton cosselh cum mon doctor...”

Lai son mandat lhi princep e lhi comtor,

Lhi duc et lhi domine e 'lh varvassor... 

L' avesques del mostier Sanh Salvador

Ac fah escadafals al papa ausor...

E el parlet ben aut e de vigor:

“Escoltatz me, ditz el, gran e menor;

Nos em de sancta gliesa lhi dreh pastor...

Ostatz vos totz de guerra e de cramor...

E tornatz vos en patz e en dolsor.”


L' éloquence du pape, d' abord peu efficace, finit par l' emporter. La paix est conclue. Gérard et les siens rendent hommage à l' empereur:


E l' apostolis o a tot devisat;

Per nom de penedensa, a comandat,

Que las mas et los bratz an tuh levat;

Per nom de patz tener son acordat.

Pus a celui maldih e denedat,

E tot partit de Dieu e desurat,

Per cui sera jamais recomensat...

D'aqui son departit cela gran gen,

E 'l reis retenc los comtes privadamen,

E mena los, ab sel del parlamen,

A Rems, on la reina totz los aten,

Qu'els recep a gran joi alegramen.

E lo reis, per so filh, a Folco ren

Tot lo dugat d' Asquana, si cum apen.

A .G. volgr'en dar manh ric presen;

Mas lo dux non a sonh, ni re non pren,

Sinon aucel volan o cha corren...

Quant .G. fo anatz, lo coms, en Fransa,

E la comtessa part de sa pesansa;

Per l' arma de son filh, fai gran enpransa

De son aver donar e sa sustansa.


Cependant la comtesse, qui se rappelait les épreuves par où elle avait passé, faisait de grandes aumônes, et bâtissait des églises. Une de ses œuvres de charité faillit à lui coûter cher.

Elle avait remarqué un pélerin bien pauvre, mais trop fier pour accepter des secours sans les avoir mérités par son travail. Cet homme nourrissait en même temps sa femme, vieillie par la souffrance et infirme. La comtesse eut pitié de lui, et, n' ayant dans son secret que son chapelain, elle le faisait venir pendant la nuit, et, pour un léger labeur, lui accordait un bon salaire. Un soir qu' elle l' avait mandé, survint un envoyé de Gérard qui lui annonçait la conclusion de la paix. Cet envoyé, nommé Ataïs, était chambellan du comte. Il s' aperçut de la visite nocturne du pélerin, et, croyant en deviner le but, il résolut de partager avec lui les faveurs de la belle comtesse. Le matin, avant le jour, il s' introduit dans sa chambre, et tente d' exécuter, par violence, son coupable projet; mais, indignée de tant d' audace, la comtesse appelle du secours, et fait chasser l' insolent messager. Plein de colère, Ataïs se hâte de rejoindre le comte, et, par ses récits calomnieux, excite en lui un mouvement de jalousie, qui s' apaise bientôt au souvenir des vertus de sa compagne. Toutefois, Gérard se rend en secret auprès d' elle, et épie ses démarches sans en être vu. Il ne tarde pas à reconnaître la fausseté des rapports de son chambellan. Ce pélerin, en effet, n' était autre que son neveu Boson, qui, étant allé combattre en Terre Sainte, avait été fait prisonnier, et était revenu accablé de misère.

Gérard lui rendit tous ses domaines, et le combla de faveurs.

Enfin la paix règne partout, les amis de Gérard rentrent tous dans la possession de leurs domaines, et le bonheur succède à de longues années de combats, de détresses et de souffrances.


Era es finitz lo lhibres e la cansos

De .K. e de .G., los rixs baros,

E de .F. e de Bos, los Braimansos.

Lhi cop (1) si foro fer e engoissos, (1) (sic) Lisez colp. 

Que de sai que de lai remanen blos.

A la fi venquet .K. G. e 'ls sos,

XXII ans n' estet pels bos erbos,

Amassan lo carbo ab dols, ab plors; 

Puis cobret son dugat, fe que dei vos,

E fo molt om benignes, religios,

E basti ne mostiers sapchatz pluros:

Versalai l' abadia es us dels bos.

Plus de CCCC gliesas, ab orazos,

Fetz far .G., e Berta, la dona pros; 

E dotero las totas de fortz rix dos,

De chastels e de vilas, e de ricx maios;

Per totz meiro personas, abatz, priors.

Tant quant te la Bergonha, on es Dijos,

I a be pauchas gleias mas de lor dos.

Grans bes e grans almornas e grans perdos 

Fai om en sancta gliesa per ambedos;

Quar ilh l' an eretada, ben es razos...

Verselai en l' abadia son sebelit

Lo dux e la duguessa, si cum om dit;

Auian tuh la chanso, gai e marih:

Lhi gai per las proesas que an auzit,

Que de tota proesa sian plus ardit;

E lhi marrih en parlen plus issernit.