Mostrando las entradas para la consulta fueros Aragón ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta fueros Aragón ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas

viernes, 6 de octubre de 2023

Alfonse II, Roi d' Aragon. Alfonso II, Rey de Aragón

Alfonse II, Roi d' Aragon.


Per mantas guizas m' es datz
Joys e deport e solatz;
Que per vergiers e per pratz,
E per fuelhas e per flors,
E pel temps qu' es refrescatz,
Vei alegrar chantadors:
Mas al meu chan neus ni glatz
No m' ajuda, ni estatz,
Ni res, mas dieus et amors.


E pero ges no m desplatz
Lo belh temps, ni la clardatz,
Ni 'l dous chans qu' aug pels playssatz
Dels auzelhs, ni la verdors;
Qu' aissi m suy ab joy lassatz
Ab una de las melhors,
Qu' en lieys es sens e beutatz;
Per qu' ieu li don tot quan fatz,
E joys e pretz et honors.


En trop ricas voluntatz
S' es mos cors ab joy mesclatz;
Mas no sai si s' es foudatz,
O ardimens, o paors,
O grans sens amezuratz,
O si s' es astres d' amors;
Qu' anc, de l' hora qu' ieu fuy natz,
Mais no m destreys amistatz,
Ni m senti mals ni dolors.


Tan mi destrenh sa bontatz,
Sa proeza e sa beutatz,
Qu' ieu n' am mais sofrir en patz
Penas e dans e dolors,
Que d' autra jauzens amatz:
Grans bes faitz e grans secors;
Sos homs plevitz e juratz
Serai ades, s' a lieys platz,
Denan totz autres senhors.


Quan mi membra dels comjatz
Que pres de lieys totz forsatz,
Alegres suy et iratz;
Qu' ab sospirs mesclatz de plors
Me dis: “Belhs amics, tornatz,
Per merce, vas me de cors.”
Per qu' ieu tornaray viatz
Vas lieys, quar autre baysatz
No m' es delietz ni sabors.

//

Alfonse II, Roi d' Aragon. Alfonso II, Rey de Aragón

Detalle de la portada del Liber feudorum maior (siglo XIII).

https://es.wikipedia.org/wiki/Alfonso_II_de_Arag%C3%B3n
(Hay que leer la wiki con cuidadico, que se manipula mucho.)

Alfonso II de Aragón apodado «el Casto» o «el Trovador» (Huesca, 1-25 de marzo de 1157-Perpiñán, 25 de abril de 1196),​ fue rey de Aragón y conde de Barcelona entre el 18 de julio de 1164​ y el 25 de abril de 1196 y marqués de Provenza desde 1166.​ Tras el fallecimiento de su padre Ramón Berenguer IV a comienzos de agosto de 1162, Alfonso II recibió la potestad regia, pero no fue hasta 1164 cuando su madre la reina Petronila hizo la donación del reino en su favor.

Hijo primogénito de Ramón Berenguer IV, el Santo, conde de Barcelona desde 1131, y desde 1137 también príncipe de Aragón, y de Petronila, reina titular de Aragón, reinó con el nombre de Alfonso en honor a Alfonso I el Batallador hermano de su abuelo.​ La documentación de la época confirma que desde su nacimiento fue designado por los nombres de Alfonso y Ramón indistintamente.

Tanto en el pacto de Haxama (1158) como en su testamento sacramental (1162), el conde de Barcelona Ramón Berenguer IV llamaba Ramón a su primogénito.​ A su vez, en el testamento de la reina Petronila I de Aragón, su madre llama a su heredero Alfonso y señala que su marido lo llamaba Ramón.​ En los dos diplomas que se conocen firmados personalmente por el futuro Alfonso II en vida de su padre Ramón Berenguer IV, usó «Alfonso» como su nombre; una vez que fue rey, todos los documentos los firmó con el nombre de Alfonso y no se documenta ningún caso en que firmara como Ramón.

Los nombres de los hijos del matrimonio eran ya los que utilizaría el linaje de la Casa de Aragón: Alfonso y Pedro.

En agosto de 1162 falleció Ramón Berenguer IV, y en su testamento confirió a su hijo primogénito la potestad regia, eso es, la capacidad de reinar y ejercer el mando​ en Aragón y Barcelona.​ De modo que el poder de gobernar le provino a Alfonso de su padre, que a su vez lo había recibido de Ramiro II.​ Tras la muerte de su padre, el primer acto que llevó a cabo Alfonso fue dar su confirmación a los fueros de Zaragoza​ ante notables aragoneses y catalanes.​ A continuación, al igual que hicieran su abuelo Ramiro II y su padre Ramón Berenguer, comenzó a viajar por el reino de Aragón para recibir el homenaje de fidelidad de los vasallos de dicho reino. En Calatayud se data su presencia el 1 de septiembre de 1162, junto con el arzobispo de Tarragona y los obispos de Barcelona, de Zaragoza y de Tarazona, además del conde de Pallars y otros magnates catalanes y aragoneses, como Guillermo Ramón de Moncada (senescal), Blasco Romeo (mayordomo), Guillermo de Cervera, Ponce de Mataplana y Guillermo de Castellvell, seguramente quienes iban a constituir el consejo de regencia que gobernaría durante su minoría de edad. En ese final de año también es reconocido en Tarazona, Alcañiz, Huesca y Jaca. El 27 de septiembre el rey Fernando II de León fue aceptado como tutor de Alfonso y de su reino por notables aragoneses y catalanes, y a su vez el rey leonés reconoció a Alfonso como rey de Aragón y conde de Barcelona.​ Pero en octubre, Petronila como reina propietaria convocó una Curia en Huesca​ donde se hicieron públicas las últimas voluntades de Ramón Berenguer. En ellas se puso de manifiesto que el rey Enrique II de Inglaterra había sido designado como tutor, lo que permitió una libertad de acción a los magnates para establecer una regencia.​ En enero de 1163 se le denomina rey de Aragón, marqués de Lérida y de Tortosa, pese a que el juramento de los tortosinos no se realizaría hasta finales de abril. Después obtuvo el juramento de los habitantes de Barcelona como sus súbditos el 24 de febrero;24​ a partir de entonces tuvo que recorrer toda la llamada «Cataluña vieja» obteniendo la fidelidad de sus vasallos en estas tierras. El 25 de abril de ese año son los habitantes de Tortosa quienes le juran homenaje vasallático.

No obstante, Petronila seguía siendo la reina, y Alfonso II no podía tener el dominio jurídico pleno del reino​ de su madre,​ hasta que el 18 de junio de 1164 la reina hizo la renuncia de la corona en su hijo.​ En dicho documento Petronila, que aparece como reina de Aragón y condesa de Barcelona, le hizo donación a su hijo, al que menciona como rey de Aragón y conde de Barcelona,c​ de todo el reino de Aragón, íntegramente tal y como lo poseyó Ramiro II.​ Tras la renuncia de Petronila, Alfonso II juró como rey de Aragón en Zaragoza el 1 de noviembre de ese mismo año.

Esto supuso la solución jurídica al problema sucesorio, y desde entonces Alfonso fue rey de pleno derecho y como tal fue reconocido por el papa.i​ Sus dominios, tras la incorporación posterior del Reino de Valencia, y desde la última década del siglo xiii, comenzarán a recibir la denominación de Corona de Aragón, si bien entre el siglo xii y el xiv la expresión más extendida para referirse a las tierras y pueblos del rey de Aragón fue la de «Casal d'Aragó».

Alfonso II gobernó como rey de Aragón, conde de Barcelona y marqués de Provenza; Iglesias Costa señala que ya se omitía el título correspondiente a Sobrarbe y Ribagorza.​ Estos eran antiguos condados unidos al Reino de Aragón en tiempos de Ramiro I. También se omitían ya los condados que llevaban varias generaciones unidos al condado de Barcelona, como los de Gerona, Osona y Besalú.

Se casó en Zaragoza con Sancha de Castilla (tía de Alfonso VIII de Castilla) el 18 de enero de 1174, a la edad de 16 años, a la que, según el Derecho Canónico, un hombre casado alcanzaba la mayoría de edad. Además, con ello fue armado caballero y pudo actuar al frente de su reino sin la tutoría de los magnates que la habían ejercido desde 1162.

Incorporó a su reino las tierras occitanas de Provenza, el Rosellón y el Pallars Jussá. Firmó con su sobrino, el rey castellano Alfonso VIII, el tratado de Cazola en 1179, pero años más tarde y mediante el tratado de Huesca (1191), se alió con los monarcas de León, Portugal y Navarra contra la hegemonía castellana. Su hijo Pedro II le sucede en las posesiones peninsulares.

Amparó las artes y las normas del amor cortés y él mismo se ejercitó en la poesía, intercambiando escritos con importantes trovadores de la época, como Giraut de Bornelh.

En 1166, Ramón Berenguer III de Provenza murió durante el sitio de la ciudad rebelde de Niza, dejando solo una hija, Dulce. La regencia aragonesa, alegando la falta de descendencia masculina, consiguió que el condado de Provenza fuera a parar a manos de Alfonso el Casto, primo hermano de Ramón Berenguer III. Para conservar Provenza se hizo necesario combatir los levantamientos en la zona de la Camarga por los partidarios de Ramón V de Tolosa. En 1167, contando con el apoyo de los vizcondes de Montpellier, del episcopado provenzal y de la Casa de Baux, los regentes lograron afianzar su dominio sobre la Provenza. A pesar de eso, la casa de Tolosa siguió actuando en la zona, hasta que en 1176 Alfonso el Casto concertó la Paz de Tarascón con Ramón V.

En este tratado se estableció que, a cambio del pago de treinta mil marcos de plata, el conde de Tolosa renunciaba a sus pretensiones sobre Provenza, así como de las regiones de Gavaldá y Carladés. Esta paz supuso el fortalecimiento en Occitania de la posición de Alfonso. Entre 1168 y 1173, Alfonso aprovechó el conflicto entre Ramón y Enrique II de Inglaterra para conseguir el vasallaje de numerosos señores occitanos, gracias a su condición de aliado de Enrique II.

Firmada la paz de Tarascón, Alfonso II se pudo dedicar a sofocar una nueva revuelta en Niza y a imponerse en la zona oriental de Provenza. Además, al darse cuenta de que el condado era una región alejada de Aragón y Cataluña, y rodeada de posesiones del conde de Tolosa, Alfonso II encargó el gobierno de Provenza a su hermano Pedro, en adelante Ramón Berenguer IV de Provenza, concediéndole el título de conde. Alfonso no renunció a sus derechos, ya que Ramón Berenguer IV de Provenza regía el condado únicamente como delegado de su hermano.

Una vez aseguradas sus posiciones en Occitania, Alfonso II tomó la decisión de anular el vasallaje de Provenza hacia el emperador Federico Barbarroja, admitido en 1162 por Ramón Berenguer III en la asamblea imperial de Turín. Así, en 1178, al acto de coronación de Federico como rey de Borgoña asistió Ramón V de Tolosa pero no Alfonso ni su hermano Ramón Berenguer IV de Provenza. Por otro lado, durante la crisis de la Santa Sede, el rey Alfonso apoyó de forma inequívoca al papa Alejandro III en contra de los antipapas promovidos por la facción imperial.

En 1181 la posición de la Casa de Aragón en Occitania entró en crisis: el conde de Tolosa invadió las tierras del vizconde de Narbona y Ramón Berenguer IV de Provenza fue asesinado cerca de Montpellier. Alfonso II nombró nuevo conde de Provenza a su hermano Sancho, pero tuvo que destituirlo en 1185 por haber realizado tratos ilegales con Tolosa y Génova. Sin embargo, la situación dio un giro favorable a los intereses de Alfonso. Por un lado, en 1189, el rey Ricardo Corazón de León, hijo y sucesor de Enrique II de Inglaterra, se había aliado con el conde de Tolosa; por otro, Ramón V no pudo vencer la revuelta comunal de Tolosa, que se convirtió en una república municipal gobernada por cónsules. En esta coyuntura, Alfonso II de Aragón logró concertar con Ramón V de Tolosa una paz en los mismos términos que la de 1176 y consolidar su dominio desde Niza hasta el Atlántico con posesiones propias (Provenza, Milhau, Gavaldá y Roerga), vasallajes sobre los marqueses de Busca en el Piamonte y los señores de Montpellier, así como el reconocimiento por parte de los condes de Rasez, Carlat, Foix, Bigorra y los vizcondes de Nimes, Beziers, Carcasona y Bearne de tener sus dominios en feudo del rey de Aragón.

En 1192, tras volver de la cruzada, Ricardo Corazón de León se alió con Ramón V de Tolosa contra Alfonso II. El rey Alfonso consiguió fortalecer sus posiciones en Languedoc, al concertar el matrimonio de su hijo Alfonso con Gersenda de Sabrán, hija de Guillermo VI de Forcalquier, antiguo aliado de Ramón V de Tolosa. La paz de 1195, firmada entre Alfonso y Ramón VI de Tolosa, hijo y sucesor de Ramón V, puso fin a este conflicto sin alterar la correlación de fuerzas entre los poderes constituidos en Occitania.

La península ibérica ocupó una posición política secundaria frente a Occitania durante el reinado de Alfonso II. El rey de Aragón se implicó en el juego político de los reinos cristianos con el fin de conseguir la reanexión de Navarra, separada de Aragón desde la muerte de Alfonso I de Aragón en 1134. Por otra parte, Alfonso II también dirigió ataques contra el Al-Ándalus, ya fuera para obtener tributos o ganancias territoriales.

En 1162 la regencia aragonesa concertó una alianza entre Alfonso II y Fernando II de León para repartirse Navarra. Sin embargo, en 1168, se estableció una tregua con Sancho VI de Navarra. Quedando entonces libre el frente navarro, se inició un ataque contra Castilla. El ataque fracasó y condujo a la Paz Perpetua de Sahagún en 1170, firmada por Alfonso VIII de Castilla y Alfonso el Casto. Además, poniendo en práctica un acuerdo estipulado por el Tratado de Lérida de 1157, el rey de Aragón tuvo que contraer matrimonio con Sancha, tía de Alfonso VIII.

El rey Ibn Mardanis de Murcia, que dominaba todo Xarq al-Ándalus o zona oriental de al-Andalus, asediado por los cristianos y por los Almohades, se había convertido en tributario de Aragón. A pesar de eso, en 1169 la regencia comenzó la conquista de la Matarraña seguida de la ocupación de los territorios al sur de Aragón en 1171. Se fundó Teruel, base para posibles ataques contra Valencia. En Cataluña, entre 1169 y 1170 se tuvo que reprimir seriamente una revuelta sarracena en la sierra de Prades.

En 1172, muerto ya Ibn Mardanis, Alfonso II asedió Valencia, donde concertó una alianza con el nuevo rey sarraceno a cambio de duplicar el tributo a pagar; así, el rey de Aragón, de acuerdo con el emir de Valencia, atacó Játiva y Murcia, de donde se tuvo que retirar a raíz de una incursión de Navarra en las fronteras de Aragón.

La paz de Sahagún de 1170, así como el mayor poder territorial de Castilla, supeditó la actuación peninsular de Alfonso II a los designios de Alfonso VIII; de esta forma, a cambio de haber colaborado en la conquista de Cuenca (1177), anexionada a Castilla, lo que bloqueaba las posibilidades expansivas de Aragón, Alfonso II solo obtuvo del rey de Castilla la renuncia del vasallaje aragonés para Zaragoza, impuesto por Alfonso VII de Castilla a Ramón Berenguer IV. Por otra parte, en la negociación de la futura expansión por el Ándalus al Tratado de Cazola (1179), Alfonso II cedió la conquista de Murcia a Castilla, a cambio de que Alfonso VIII suprimiera el vasallaje de los reyes de Aragón por Valencia, una vez la conquistaran.

Rollo genealógico de época de Martín I el Humano. En él aparece la reina Petronila («Peronella : reyna») con atributos reales (corona, cetro, al igual que el heredero del reino, Alfonso II de Aragón (Afons : rey)), unida al conde Ramón Berenguer IV que ofrece el anillo de desposado.

Alfonso II, Aragón, Petronila, Ramón Berenguer IV

En 1175, el valle de Arán pasa a formar parte de la Corona de Aragón, mediante el Tratado de Amparanza (de amparo o Emparança, en dialecto occitan catalan) firmado por el rey Alfonso II con los habitantes del valle, que se separaban del condado de Cominges.

En 1177 participó probablemente en el asedio de Cuenca, dirigiéndose posteriormente hacia Murcia con el fin de obligar a su rey taifa a que le pagase los tributos que le debía como vasallo.

Entre 1181 y 1186, Alfonso II concentró todos sus esfuerzos en la Provenza y en el Mediterráneo donde, además de negociar sin éxito con el rey de Sicilia la organización de una expedición contra Mallorca, ayudó a la Casa de Baus a adquirir en Cerdeña el dominio del juzgado de Arborea.

Cuando reanudó su participación en asuntos peninsulares, Alfonso II se distanció de Alfonso VIII; el rey de Castilla había abandonado una alianza pactada con el rey de Aragón de repartirse Navarra, una vez anexionada La Rioja. Además, mantenía pretensiones territoriales en las fronteras aragonesas y, finalmente, había realizado tratos con Federico Barbarroja.

Por eso, en 1190, Alfonso II llegó a un entendimiento con Navarra, León y Portugal, enemistados con Castilla. Tras la derrota de Alfonso VIII en la Batalla de Alarcos (1195), la consistencia del avance almohade como peligro común en todos los reinos cristianos peninsulares, así como las indicaciones del papa Celestino II, empujaron a Alfonso II a negociar una operación conjunta con Alfonso VIII de Castilla contra los musulmanes, operación que, sin embargo, nunca llegó a realizarse.

Dentro de la Corona de Aragón, durante el reinado de Alfonso II se consolidó la estructura jurídica y territorial de lo que sería Cataluña: se establecieron las veguerías como división comarcal, se definieron los límites del territorio en la asamblea de Paz y Tregua de 1173 como "de Salses a Tortosa y Lérida" (a Salsis usque ad Dertusam et Ilerda), y promovió la elaboración de los inventarios de los derechos condales (Liber Feudorum Maior, hacia 1194)

Teniendo que escoger ser enterrado en el mausoleo paterno en el Monasterio de Ripoll, o ser enterrado en el mausoleo conyugal del Monasterio de Sigena, escogió el Monasterio de Poblet para no levantar suspicacias.​ Su testamento especificaba que, en caso de haber conquistado Valencia en vida, debía ser enterrado en El Puig (Valencia), lugar que ya había donado al monasterio de Poblet en febrero de 1176,​ deseo expresado también por su hijo Pedro II de Aragón y muerto también sin cumplirlo.

Varios de los condes de Barcelona desde Wifredo el Velloso habían sido enterrados en Ripoll,37​ mientras que otros lo fueron en otros lugares, entre ellos el monasterio de San Pablo del Campo y las catedrales de Barcelona y Gerona.

El rey Alfonso II fue enterrado en la pared del presbiterio, en una caja. Tras la reforma de las sepulturas reales impulsada por Pedro el Ceremonioso, el sepulcro quedó instalado en el primer arco del conjunto escultórico.

El 18 de enero de 1174 se casó en la Catedral del Salvador de Zaragoza con Sancha de Castilla. De este matrimonio nacieron:

Pedro II de Aragón, el Católico (1178-1213), rey de Aragón, con el nombre de Pedro II y conde de Barcelona, con el nombre de Pedro I;

Constanza (1179-1222), casada en 1198 con Emerico I de Hungría y en 1210 con Federico II Hohenstaufen, Sacro Emperador Romano Germánico, rey de Sicilia y rey de Jerusalén;

Alfonso (1180-1209), conde de Provenza, con el nombre de Alfonso II;

Leonor (1182-1226), casada en 1202 con Ramón VI de Tolosa:

Sancha (1186-1241), casada en 1211 con Ramón VII de Tolosa;

Sancho, muerto joven.

Ramón Berenguer, muerto joven.

Fernando (1190-1249), entró como monje cisterciense en el Monasterio de Poblet y en 1205 fue sacado de Poblet para convertirse en abad de Montearagón.

Dulce (1192-¿?), entró como monja en el Monasterio de Sijena, llegando a ser comendadora de la Orden de San Juan.

En su testamento, Alfonso II dispuso que, a su muerte, ocurrida en abril de 1196, sus territorios se repartieran entre sus dos hijos: Pedro, rey de Aragón y conde de Barcelona (1196-1213), y Alfonso, conde de Provenza, Millau y Condado de Gévaudan (1196-1209).

Con esta disposición testamentaria, además de dotar de un dominio a su hijo menor, el rey sancionó la necesidad de Provenza de disponer de un gobernador propio. En 1185, Alfonso II había nombrado conde de Provenza a su hijo Alfonso, menor de edad; por eso, el rey encargó el gobierno provenzal a procuradores, como Roger Bernardo I de Foix (1185-1188), Barral de Marsella (1188-1192) y Lope Jiménez.

Notas:

Alfonso II tenía poco más de cinco años cuando sucedió a su padre, que en su testamento oral había dispuesto que fuese tutor Enrique II de Inglaterra (1154-1189). Esta disposición planteó problemas, pues Fernando II de León (1157-1188) se atribuyó tal tutela. Y las fuentes tardías catalanas presentan como tutor a Ramón Berenguer III, conde de Provenza (1162-1166). La cuestión, sin embargo, es compleja, y se resolvió mediante la transmisión del reino y la potestad hecha por la reina Petronila el 18 de junio de 1164, y la anterior constitución de una especie de consejo de regencia, donde alternaron algunos obispos, nobles y posiblemente representantes de las ciudades, que ya tenían conciencia de su propia personalidad. Precisamente con este motivo se reunían en Zaragoza el día 11 de noviembre de 1164 las primeras Cortes documentadas, donde el rey establecía paces y treguas con el consejo del arzobispo de Tarragona y demás obispos de la «Corona», con el de «los barones de mi reino» y con el de los representantes de las ciudades de Zaragoza, Daroca, Calatayud, Jaca y Huesca. La burguesía entraba por vez primera en la institución que conocemos con el nombre de Cortes.

 Alfonso II el Casto, hijo de Petronila y Ramón Berenguer IV, nació en Huesca en 1157.

 Petronila, reina de Aragón y condesa de Barcelona «aragonensis regina et barchinonensis comitissa» dona a su hijo Alfonso y a toda su descendencia —a quien en su testamento su marido llamaba Ramón— todo el reino íntegro «dono [...] tibi, dilecto filio meo Ildefonso, regi aragonensi et comiti barchinonensi, qui in testamento eiusdem viri mei vocaris Raimundus, et omni posteriotati tue omne regnum integriter», en documento fechado en Barcelona, a 18 de junio de 1164.​

 Ante las circunstancias de que Don Ramiro cediese la posesio y que Doña Petronila fuese hembra, se derivó que podían mantener la potestas, pero no la gestio. Consecuentemente la posición del Conde Ramón fue la de ser administrador de la Casa, regente del Reino. Del que seguía siendo señor, padre y rey, Ramiro II, hasta que murió el 16 de agosto de 1157. Luego su hija Doña Petronila sería la reina titular hasta que el 18 de junio de 1164 renunció en favor de su hijo Alfonso II, niño de siete años, nacido en Huesca en marzo de 1157; renuncia que se efectuó cuando ya hacía dos años que el Conde había muerto en el burgo de San Dalmacio, junto a Turín, el 7 de agosto de 1162.

 [...] a petición de la nobleza aragonesa y de todo el mundo, el único hermano de Alfonso, Ramiro el Monje, llamado así por haber entrado años atrás en un convento, tuvo que salir de este en 1134 y, contra los deseos del papado que no le otorgaba bula ni libertad, casarse con Inés de Poitiers, engendrando con ella una hija en 1136: doña Petronila. Y fue poco después, en 1137, cuando esa niña que no tenía siquiera un año fue dada en matrimonio al conde de Barcelona Ramón Berenguer IV, quien ya se había encontrado con Ramiro en la defensa de Zaragoza en 1134 y luego en tierras gerundenses en 1135 frente a grupos islámicos, pero que también podían ser castellanos o franceses.

Hasta ahora no estoy diciendo nada que no sea conocido, incluyendo las capitulaciones matrimoniales de Barbastro fechadas el 11 de agosto de 1137. No obstante, sí quisiera insistir aquí en que el rey aragonés sabía lo que hacía, pese a los veintitrés años de edad que el conde barcelonés le sacaba a su hija Petronila y posible niña-esposa del catalán. Lo sabía porque, fruto de las leyes del reino que impedían el poder a la mujer pero no la titularidad del derecho ni la transmisión del mismo a terceros, el «matrimonio en casa» aseguraba —pasara lo que pasara— el mantenimiento del reino. A fin de cuentas había muchas posibilidades de que la niña, con la muerte que revoloteaba tanto sobre la infancia, no llegara a ser mujer y, en ese supuesto, aquel acuerdo de 1137 otorgaba a Ramón Berenguer la transmisión del poder real aragonés casara con quien casara después.

Este supuesto no sucedió, pero en el caso de haber ocurrido estaba claro que el reino de Aragón y su titular buscaban una unión dinástica con uno de sus vecinos más fuertes: con ese conde de Barcelona que estaba aglomerando las tierras de lo que luego sería el principado de Cataluña, además de que se expansionaría hacia el sur, como señalaré. Con ese conde de Barcelona que jamás fue rey de Aragón porque Ramiro II mantuvo su privilegio de honor hasta su muerte, aunque cediera la potestad del mando. Ramón Berenguer IV fue príncipe de Aragón y como tal se le juró fidelidad por los aragoneses al tiempo que la mayoría de edad de Petronila y su paso a mujer facilitó la consumación del matrimonio. Y poco después, el nacimiento de Alfonso, quien fuera desde 1164 —muerto Ramiro II y Ramón Berenguer IV— rey de Aragón y conde de Barcelona, forjó una unión dinástica de posible futuro respetando, no obstante, a súbditos, leyes y costumbres de cada territorio. Si se quisiera ver un acta fundacional de la Corona de Aragón, parece ser que ésta podía apuntar a la consolidación como rey y conde de Alfonso II. De hecho esto se ha visto así por la historiografía que durante años, si no siglos, conoce el evento.

 [...] los patronímicos de los sucesores de Ramón Berenguer portaban ya los epónimos de la casa de los Aragón: Alfonso y Pedro, nombres que se iban a utilizar en sucesivas generaciones. [...] Pocos días después del repentino fallecimiento de su padre, Alfonso II, apenas un niño de cinco años de edad, se encuentra en Zaragoza rodeado de las más altas dignidades eclesiásticas (arzobispo de Tarragona, y obispos de Barcelona y de Zaragoza), y civiles, como el conde de Pallars y los más destacados magnates aragoneses y catalanes (el senescal Guillermo Ramón de Moncada, el mayordomo real Blasco Romeo, y los nobles Guillermo de Cervera, Ponce de Mataplana y Guillermo de Castelvell), que estarían gestando, sin duda, el consejo de regencia del monarca y su tutoría. En Zaragoza lo vemos confirmando los fueros de la ciudad, y un documento, de agosto de 1162, suscrito por todos aquellos nobles y eclesiásticos, lo intitula ya como «Dei gratia rex Aragonensi», recordando a su padre «conde de Barcelona y príncipe de Aragón», pero también a sus antecesores por línea materna, los reyes de Aragón, «el rey Alfonso, mi tío, el rey Ramiro, mi abuelo», aunque jurídicamente no podía obtener el pleno dominio del reino hasta la renuncia de su madre Petronila. [...] Alfonso II viajará sucesivamente por las ciudades del reino (Zaragoza, Calatayud, Tarazona, Alcañiz, Huesca y Jaca), con la finalidad de que le reconozcan y juren como nuevo rey de Aragón. En enero de 1163 la cancillería le denomina, además de rey de Aragón, como marqués de Lérida y Tortosa, y en febrero está celebrando su primera curia o cort en Barcelona, donde fue jurado como conde de Barcelona el 24 de febrero de 1163. La solución jurídica al problema sucesorio se alcanzó cuando el 18 de junio de 1164 la reina Petronila, a la vez que confirmaba las disposiciones testamentarias de su fallecido esposo, renunciaba a sus derechos sobre el reino [...]

Cuando muere Ramón Berenguer en 1162, su hijo (habido con Petronila) Alfonso II pasa a ser rey, ya ejercer el poder sin ninguna restricción, lo que indica que el poder de reinar lo hereda de su padre, al que se lo había concedido Ramiro.

 «[...] abdicación de la reina a favor de Alfonso el Casto en 1164»

Alfonso II recibió de su padre el reino de Aragón y el condado de Barcelona (1162), en concepto de honor, y de su madre el dominio de la tierra y el principado, es decir, el regnum (1164). Pudo titularse con pleno fundamento rey de Aragón, y así fue reconocido por la Curia romana.

Entre los siglos XII y XIV, la documentación poco habla de Corona de Aragón y más del Casal d'Aragó, si bien la expresión de Corona de Aragón ya se observa con Jaime el Justo, prevaleciendo así el título jerárquico del reino por delante del de condado y principado.

El título de rey lo asumieron su hijo, Alfonso el Casto (Alfonso II para los aragoneses y Alfonso I para los catalanes, como Conde de Barcelona), y sus sucesores, quienes al igual que sus antecesores se reconocen reyes de Aragón, Sobrarbe y Ribagorza, aunque se silencian los dos últimos al gusto de los escribas y notarios del momento. En los escatocolos de los documentos ajenos a la cancillería regia, como eran los monacales de Alaón, Obarra, Roda de Isábena…, siempre se nombraron por el reinado de Ramón Berenguer, Alfonso, Pedro, etc.

 En el siglo XII, las absorciones mencionadas de los condados de Cerdaña-Berga, Besalú, Rosellón y Pallars Jussá no alargan la titulación del conde, porque encajan en un sentido hiperbólico de la denominación del condado de Barcelona. Así se corrobora la obsolescencia del modelo condal, que ya solo se empleará para designar las unidades que mantienen su singularidad jurisdiccional respecto de la casa barcelonesa, es decir, Ampurias, Urgel y Pallars Sobirá, este mencionado a partir de ahora como Pallars.

Como señala Ubieto, el año 1157 incluye los meses enero-marzo del año 1158 a que hace referencia el documento.

Cuando surge Aragón - nación

  1.  Ubieto Arteta, Antonio
  2. Ubieto Arteta, Agustín
  1.  Cfr. «Alfonso II "el Casto"», en Gran Enciclopedia Aragonesa
  2.  Saltar a: Ubieto Arteta, 1987, pp. 177-184.
  3.  Mateu Ibars, Josefina (1980). Colectánea paleográfica de la Corona de Aragon: Siglo IX-XVIII 1. Publicacions de la Universidat de Barcelona. p. 546. ISBN 84-7528-694-1.
  4.  Miquel Rosell, Francisco (1945). Liber feudorum maior; cartulario real que se conserva en el Archivo de la Corona de Aragón 1. Escuela de Estudios Medievales (Consejo Superior de Investigaciones Científicas). p. documento 17.
  5. El atontado de Vicente de Cuéllar, Benito (1995). «Los "condes-reyes" de Barcelona y la "adquisición" del reino de Aragón por la dinastía bellónida»Hidalguía (Instituto Salazar y Castro) (252): 630-631. ISSN 0018-1285.
  6.  Belenguer, Ernest (2006). «Aproximación a la historia de la Corona de Aragón». En Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior (SEACEX), ed. La Corona de Aragón. El poder y la imagen de la Edad Media a la Edad Moderna (siglos XII–XVIII). Lunwerg. pp. 25-26. ISBN 84-9785-261-3. Archivado desde el original el 20 de marzo de 2012. Consultado el 28 de mayo de 2012.

  7.  Martínez Ferrando, Jesús Ernesto (1958). Archivo de la Corona de Aragón. Guía abreviada. Dirección General de Archivos y Bibliotecas. p. 8.
  8.  Suárez Fernández, Luis (1976). Historia de España Antigua y media. Rialp. p. 599. ISBN 9788432118821.
  9.  .
  10.  Jordi Ventura, Alfons el Cast, Editorial Aedos, Barcelona, 1961, pág. 84.
  11.  Rábade Obradó, María del Pilar; Ramírez Vaquero, Eloísa; Utrilla Utrilla, Juan F. (2005). La Dinámica Política. Akal. pp. 376-378. ISBN 9788470904332.
  12.  Segura Graió, Cristina (1989). «Derechos sucesorios al trono de las mujeres en la Corona de Aragón»Mayurqa (Edicions UIB) (22): 595. ISSN 0301-8296.
  13.  Ubieto Arteta, 1987, p. 193.
  14.  de Francisco Olmos, José María (2003). «La mujer en la Europa del románico: asalto al poder monárquico»Cuadernos de investigación histórica (Fundación Universitaria Española) (20): 171. ISSN 0210-6272.
  15.  García-Gallo de Diego, Alfonso (1966). «La sucesión al trono en la Corona de Aragón»Anuario de historia del derecho español (Instituto Nacional de Estudios Jurídicos) (36): 68. ISSN 0304-4319.

  16.  Beltrán Villagrasa, 1964, p. 114.
  17.  Caruana Gómez de Barrera, Jaime (1962). «Itinerario de Alfonso II de Aragón»Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón (Escuela de Estudios Medievales (Consejo Superior de Investigaciones Científicas)). p. 75.

    El atontado de Aragó, Antonio M.; y el más atontado Trenchs, José (1977). «Las escribanías reales catalano-aragonesas, de Ramón Berenguer IV a la minoría de Jaime I» (pdf)Revista de archivos, bibliotecas y museos 7 (3) (Servicio de publicaciones del Ministerio de Educación y Ciencia). p. 426. ISSN 0034-771X.
  18.  Álvarez Palenzuela, Vicente A.; Suárez Fernández, Luis (1988). La consolidación de los reinos hispánicos (1157-1369). Gredos. p. 13. ISBN 9788424912789.
  19.  Mateu Ibars, Josefina (1980). Colectánea paleográfica de la Corona de Aragon: Siglo IX-XVIII 1. Publicacions de la Universidat de Barcelona. p. 508. ISBN 978-84-7528-694-5.
  20.  Ubieto Arteta, 1987, p. 198.
  21.  García de Valdeavellano, Luis (1980). Historia de España: De los orígenes a la baja Edad Media 1. Alianza. p. 558. ISBN 9788420689937.
  22.  Cabestany, J. F. (1985). «Alfons el Cast». En Percy E. Schramm, Joan F. Cabestany y Enric Bagué, ed. Els primers comtes-reis. p. 66. ISBN 9788431618070.
  23.  Grassotti, Hilda (1992). Los reinos cristianos en los siglos XI y XII: economías, sociedades, instituciones. Espasa-Calpe. p. 421. ISBN 9788423948000.
  24.  Belenguer, Ernest (2006). «La expansión: el Casal d'Aragó (1213-1412)». En Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior (SEACEX), ed. La Corona de Aragón. El poder y la imagen de la Edad Media a la Edad Moderna (siglos XII - XVIII). Lunwerg. ISBN 84-9785-261-3. Archivado desde el original el 20 de julio de 2011. Consultado el 19 de julio de 2010.
  25.  Iglesias Costa, Manuel (2001). Historia del condado de Ribagorza. Instituto de Estudios Altoaragoneses. p. 215. ISBN 9788481271218. Archivado desde el original el 14 de septiembre de 2014.
  26.  Sabaté y Curull, Flocel (2006). Història de Catalunya: Catalunya medieval 2. 'esfera dels llibres. p. 264. ISBN 9788497344197.
  27.  Cabestany, J. F. (1985). «Alfons el Cast». En Percy E. Schramm, Joan F. Cabestany y Enric Bagué, ed. Els primers comtes-reis. p. 84. ISBN 9788431618070.
  28.  Ladero Quesada, M. A. (2001). «Sobre la evolución de las fronteras medievales hispánicas (siglos XI a XIV)». En Carlos de Ayala Martínez, Pascal Burcesi y Philippe Fosserand, ed. Identidad y representación de la frontera en la España medieval (siglos XI-XIV). Casa de Velázquez, Universidad Autónoma de Madrid. p. 24. ISBN 9788495555212.
  29.  Fernández-Ladreda, Clara (1988). Guía para visitar los santuarios marianos de Navarra. Ediciones Encuentro. p. 74. ISBN 9788474902129.
  30.  Pons i Marques, Joan (1938). Cartulari de Poblet : edició del manuscrit de Tarragona. Institut d'Estudis Cagalans. p. 19.
  31.  Morgades y Gili, José (1895). «El sepulcro de D. Ramón Berenguer IV, conde de Barcelona»Boletín de la Real Academia de la Historia 26. pp. 477-486. Archivado desde el original el 24 de septiembre de 2015. Consultado el 15 de diciembre de 2008.
  32.  El idiota de Sobrequés y Callicó, Jaimito (2001). Els reis catalans enterrats a Poblet. Publicaciones de la Abadía de Poblet. p. 17. ISBN 8430090282.
  33. Baptist Alzog, Johannes (1855). Vicente de la Fuente, ed. Historia eclesiástica o adiciones a la historia general de la Iglesia 2. Librería Religiosa. p. 289.


martes, 9 de mayo de 2023

TAVOLA DELL' ABBREVIATURE, La Crusca Provenzale

TAVOLA DELL' ABBREVIATURE,

PER ORDINE D' ALFABETO:

Dove si dà conto delle qualità degli Autori, o Libri d' Autori citati per entro l' Opera, e dove si ritrovino, o chi ne sieno i Padroni.

La Crusca Provenzale di Antonio Bastero

Avvertisca il Lettore:

I. Che avanti alla dichiarazione dell' abbreviature de' nomi, e cognomi de' Poeti dell' età d' oro, di cui abbiam ragionato nella Tavola antecedente, abbiamo quì posta la lettera V., che vuol dire, che si veda essa prima Tavola alla quale ci rimettiamo sì per quello che riguarda alle loro opere allegate, come per le notizie appartenenti alle loro Vite,

II. Che dopo l' abbreviature de' Poeti de' Codici Vaticani, cioè dal Cod. segnato num. 3204. al 3208., abbiamo anche poste per entro l' Opera l' abbreviature indicanti essi Codici, e alle volte abbiamo accennata la sorta, o spezie di poesia citata, particolarmente non essendo Canzone, poichè quando non s' accenna la spezie di componimento, s' intende, per lo più, che è Canzona, ancorchè talora questa pure abbiamo specificata. Tutto ciò si renderà chiaro con queste preliminari dichiarazioni, verbigrazia: Alfons. I. R. Arag. C. V. 4. 94. I. cioè Alfonso I. Re d' Aragona (N. E. Alfonso II) nella sua Canzone del Cod. Vatic. 3204. a car. 94. colonn. I. Alfons. I. R. Arag. Tenz. con Girald. Bornel. C. V. 4. 140. t. 2. Detto nella Tenzone con Giraldo di Bornello, Cod. Vat. 3204. a c. 140. tergo colonn. 2. Piet. Card. Serm. C. V. 4. 21. 2. Pietro Cardinale in un suo Sermone del Cod. Vat. 3204. a car. 21. colonn. 2. Girald. Bornell. Canz. C. V. 4. 15. Giraldo di Bornello in una Canzone del Cod. Vat. 3204. a c. 15. Ug. S. Sir. Servent. C. V. 4. 183. I. Ugo di San Siro in un Serventese del Cod. Vat. 3204. a c. 183. colonn. I. Arn. Dan. Sest. C. V. 5. 90. t. Arnaldo Daniello nella sua Sestina del Cod. Vat. 3205. a c. 90. tergo. Gugl. Fig. Canz. S. Sepolc. C. V. 5. 165. Guglielmo Figuera in una Canzone pel ricuperamento del S. Sepolcro, o di Terra Santa, nel detto Cod. 3205. a c. 165. Piet. Card. C. V. 5. 155. t. Pietro Cardinale in un suo Componimento del medesimo Cod. 3205. a car. 155. tergo. Folc. Marsig. C. V. 6, 27. t. Folchetto da Marsiglia in un suo Componimento del Cod. Vat. 3206. car. 27. a tergo. Arn. Dan. Canz. C. V. 7. II. t. 2. Arnaldo Daniello in una sua Canzone del Cod. Vat. 3207. c. II. terg. colonn. 2. Gugl. Fig. Cob. C. V. 7. 52. I. Guglielmo Figuera, in una Cobbola nel Cod. Vat. 3207. a c. 52. colonn. I. Gugl. S. Desid. Canz. C. V. 7. 27. t. 2. Guglielmo di San Desiderio in una Canzone del Cod. Vat. 3207. car. 27. a terg. Colonn. 2. Piet. Vid. Servent. C. V. 7. 26. I. Pietro Vidale in un Serventese del detto Cod. ec. Folc. Marsig. C. V. 8. 79. Folchetto da Marsiglia in una Canzone del Cod. Vat. 3208. a car. 79.


A.


Ach Simm. Pist. Volgarizzamento della Pistola di Achille Simmaco, e di Teodosio, scritta a Tolomeo Re d' Egitto, nella quale si discorre del nutrimento degli uccelli cacciatori, o vero di rapina; e della cura di tutte le loro malattie. Presso la Raccolta degli scrittori, o de' libri, che trattano di simili uccelli, fatta da Niccolò Rigalzi, stampata in Parigi 1612. Questo Volgarizzamento fu estratto dalla Real Biblioteca Medicea; e pare che fosse stato dettato nel secolo XII., avvegnachè la copia impressa sia scorretta, e forse da' copiatori ammodernata poco a proposito.

Adal. Porc. V. Adalasia di Porcaraga. 

Add. Addiettivo. 

Adim. Neg. V. Adimaro il Negro. 

Alb. Amiell. V. Alberto Amiello. 

Alb. Cail. V. Alberto Cailla. 

Alb. March. V. Alberto Marchese de' Malespini.

Alb. Pogg. V. Alberto di Poggibotto. 

Alb. Sist. V. Alberto di Sisterone.

Alf. I. R. Arag. V. Alfonso I. Re d' Aragona. (N. E. Alfonso II) 

Alf. IV. R. Arag. Alfonso IV. Re d' Aragona, e Conte di Barzellona. La Proposizione, che fece nella Dieta generale degli Stati di Catalogna l' anno 1431. Presso la Cronica di Pietro Michele Carbonelli a c. 255. 

Am. Belved. V. Amerigo di Belvedere. 

Am. Ping. V. Amerigo di Pingulano. 

Am. Sarl. V. Amerigo di Sarlacco. 

Ans. Agugl. V. Anselmo d' Aguglione. 

Ans. Faid. V. Anselmo Faidit. 

Ant. Mar. Salvin. Osserv. Il mio riveritissimo Signor Abate Anton Maria Salvini Gentiluomo Fiorentino. Le sue Osservazioni, e Note sparse per entro il margine della sua copia del Vocabolario della Crusca, delle quali mi favorì egli medesimo, raccolte in un quinterno, e trascritte di sua mano propria, con questo titolo: Vocaboli, e Maniere Provenzali.

Ant. Mar. Salvin. Postill. Il Sig. Ab. Salvini suddetto, nelle sue Postille marginali sparse per entro il suo Codice antico MS. titolato: Istorias, e Conquestas del Reyalme d' Aragò, e Principat de Catalunya, compiladas per lo honorable Mossen Pere Tomich Cavaller &c. Vedi alla lettera P. l' abbreviatura Piet. Tom. 

Ant. Riccard. Tratt. Conosc. Pols. Antonio Riccardo Dottor di Medicina, nel suo Trattato della conoscenza de' polsi. Testo a penna della Libreria Vaticana nel Codice 4797. Se ne segnan le carte. 

Ant. Riccard. Tratt. Orin. Detto nel suo Trattato di Orina. Pure nel predetto Cod. 4797. Il numero dice le carte.

Arn. Catal. V. Arnaldo Catalano.

Arn. Dan. V. Arnaldo Daniello.

Arn. Marav. V. Arnaldo di Maraviglia.

Arn. Plag. V. Arnaldo Plage. 

Arn. Tint. V. Arnaldo di Tintignacco. 

Arn. Villanu. Reggim. Pestil. Il Reverendo Maestro Arnaldo di Villanuova, nel suo Trattato del Reggimento, e modo di procedere in tempo di pestilenza. Testo a penna della Biblioteca Vaticana, nel predetto Cod. 4797. a car. 287. incominciando col seguente titolo: 

En nom de Deu sia, e de la umil Verge Madona Santa Maria, comença un petit tractat per lo Reverent Mestra Arnau de Vila nova sobre lo Regiment quis' deu tenir en temps de hepidemia ço es en temps de pestilenza. Fiorì questo Autore nel principio del secolo XIV., e ancora prima, come si ricava dal Libro di Cirugia di Monsignor Guido Cauliacense, o di Cauliacco (di cui si parlerà appresso alla lettera G. nell' abbreviatura Guid. Caul. Cirug.) a car. 5. con queste parole: 

En aquest temps mestra Arnau de Vilanova en cascuna facultat o siensia (intende della Medicina, e della Cirugia) ha florit e feu moltas belas Obras. Di lui fa menzione la nostra Proclamazion Cattolica nel S. 15. così: “Finalmente quando se perdieran todas las sciencias, artes, y facultades se restaurarian en aquellos tres famosos Filosofos Catalanes, Juan de Rupecisa, Arnaldo de Vilanova, y Raymundo Lulio... Los dos primeros Filosofos Catalanes fueron tan celebres en la consideracion de las causas naturales, que fueron tenidos por prodigiosos.”

Aus. M. A. 9. Ausias March nella Cantica d' Amore, capitolo 9. 

Aus. M. Moral. I. Detto nella Cantica Morale, capitolo I. 

Aus. M. Mort. 8. Detto nella Cantica di Morte, cap. 8. ec.


B.


Bartol. Giorg. V. Bartolommeo Giorgio.

Berlingh. Pal. V. Berlinghieri di Palazzuolo.

Berlingh. Poggiov. V. Berlinghieri di Poggioverde.

Bern. Bard. V. Bernardo della Barda. 

Bern. Vent. V. Bernardo di Ventadorno.

Bertr. Alam. I. Vedi Bertrando di Alamanone I.

Bertr. Alam. III. V. Bertrando d' Alamanone III.

Bertr. Born. 160. I. V. Bertrando del Bornio. Il primo numero indica le carte del Cod. Vat. 3204., e il secondo il colonnello. 

Bertr. Born. figl. V. Bertrando del Bornio il Giovene, cioè il figlio del suddetto Bertrando.

Bertr. Gord. V. Bertrando di Gordone.

Bertr. Marsig. V. Bertrando di Marsiglia.

Bertr. Pogg. V. Bertrando del Poggetto.

Blancas. V. Blancasso.

Blancasset. V. Blancassetto.

Bonif. Calv. V. Bonifazio Calvi. 

Bonif. Cast. V. Bonifazio di Castellana.

Buonaf. V. Buonafede. 



C.

Caden. V. Cadenetto.

Cant. funeb. Canto funebre. 

Cant. Mad. Canto in lode della Madonna.

Cant. Spirit. Canto spirituale.

Canz. Canzone.

Canz. S. Sepolc. Canzone pel ricuperamento del S. Sepolcro, o di Terra Santa.

Capit. G. II. R. Arag. Principat. Catal. Capitolazione tra D. Giovanni II. Re d' Aragona, e Conte di Barzellona, d' una banda, e il Principato di Catalogna, dell' altra banda, conchiusa, e sottoscritta a' 21. di Giugno dell' anno 1461. Presso la Cronica di Piermichele Carbonello, stampata in Barzellona nel 1547., fogl. 238. Si cita a carte, e a colonnelli.

Castell. V. Castellozza Gentildonna d' Alvernia.

Castigl. In Castigliano.

Cent' occhi II. Ordin. Cent' occhi Conte di Bigorra il II. di questo cognome detto Centolh (N. E. Céntulo). Un frammento del Proemio di una Ordinazione, che fece nel principio del secolo XII. pel buon governo, e quiete della sua Contea, e Valle di Bigorra. Appresso l' Arcivescovo Pietro della Marca, nella sua Istoria di Bearne lib. 9. cap. 7., esistente nella Libreria Casanattense. 

Cercam. V. Cercamondo. 

Cob. Cobbole, sorta di Poesia. 

Conquist. Minorc. Conquista dell' Isola di Minorca, o Minorica, inserita da Pietro Michele Carbonelli nella sua Cronica a cart. 83. con questo titolo: Aquesta es la Conquesta feta per lo molt alt Senyor Rey Namfos de la Ylla de Manorcha. Co i numeri se ne accennano le carte, e i colonnelli.

Constituz. Arag. Constituzioni del Regno d' Aragona, dette nel dialetto Aragonese: Fueros, y observancias del Reyno de Aragon. Si citano solamente quelle, che sono scritte in puro, e netto Linguaggio Provenzale, ovvero Catalano; tralasciandone molte, che sono piene di vocaboli nostrali, come sono comunemente quelle fatte prima dell' unione delle due Corone, Castigliana, ed Aragonese, nelle quali si legge: meytat, mateix, conexença, menestral, après, muller, fillo, dreyto, doncas, millor, entrò, devant, e avant; encara, iudge, agenollarse, dins, part, proveír, dito, susdito, e sobredito; absent, realme, periglo, consellar, jurament, instrument, impediment, senyaladament, primerament, semblantment, grandment, personalment, e cento più, che oggigiorno gli Aragonesi dicono alla Castigliana, mitad, mismo, conocimiento, e cognizion; oficial, o obrero; despuès, mujer, hijo, derecho, pues, mejor, hasta, delante, aun, juez, arrodillarse, dentro, parte, proveer, dicho, sobredicho, absente, reyno, peligro, aconsejar, juramento, instrumento, impedimento, particularmente, primeramente, semejantemente, grandemente, personalmente ec. Della impressione che delle suddette Constituzioni ne fu fatta in Zaragozza da Pietro Cabarte l' anno 1624. ve n' è un esemplare nella Biblioteca Casanattense. 

Constituz. Bearn. Costituzioni del Vescontado di Bearne fatte prima dell' anno 1080. Presso Monsignor Pietro della Marca suddetto nella sua mentovata Istoria di Bearne fogl. 545. ediz. Parigi 1640.

Constituz. Catal. Le Costituzioni di Catalogna. Si allegano solamente le antiche. Della compilazione, che ne fu fatta verso 'l fine del secolo XVI. ve n' è un' esemplare nella Libreria Barberina, e di questa edizione se ne citano talora i volumi, e le carte.

Constituz. Olor. Costituzioni di Olorone, Terra sotto la Contea di Bigorra, fatte nel 1080. Appo il suddetto della Marca nella sua citata Storia di Bearne.

Cont. Ang. V. Il Conte d' Angiò. 

Contes. Di. V. La Contessa di Dia. 

Cont. Fiand. V. Il Conte di Fiandra. 

Cont. Imp. V. Il Conte d' Impória, o Impúria.

Cont. Poet. V. Il Conte di Poetù. 

Cont. Provenz. V. Il Conte di Provenza

Cont. Rod. V. Il Conte di Rodes. 

Cont. Tolos. V. Il Conte di Tolosa. 

Costum. Sol. I Costumi della Viscontea di Sola. Stanno nel secondo tomo de i Costumi generali, e particolari del Regno di Francia, o della Gaule, compilati, ed illustrati dall' Avvocato Carlo del Molino, e da altri Giureconsulti, stampati in Parigi 1581. esistenti nella Casanattense

Si citano a libri, e a capitoli. 

C. V. 4. 2. t. I. Codice Vaticano 3204. a c. 2. tergo colonn. I. 

C. V. 5. I. t. Cod. Vat. 3205. a c. I. terg. 

C. V. 6. 8. Cod. Vat. 3206. a c. 8. 

C. V. 7. 7. Cod. Vat. 3207. a c. 7. 

C. V. 8. 2. 2. Cod. Vat. 3208. a c. 2. colonn. 2.


D.

Delf. Alv. V. Il Delfino d' Alvernia.

Deud. Pr. V. Deudo di Pradas. 

Diminut. Diminutivo. 

Docum. B. Viv. Documenti per ben vivere, e morire. MS. della Vaticana nel Cod. 4799. Se ne segnan le carte.

Durant. V. Durante Sarto di Paernas.


E.


EBL. Uz. V. Eble d' Uzez. 

El. Barg. V. Elia di Bargiuolo. 

El. Car. V. Elia Carello.

El. Font. V. Elia Fontesalata. 

El. Uz. V. Elia d' Uzez. 

Espos. Comand. D. Esposizione de' Comandamenti della Santissima Legge di N. S. Iddio. MS. Vaticano nel Codice 4799. Se ne segnano le carte. 

Esp. del Pat. nost. Esposizione del Paternostro. Testo a penna della Vaticana, nel citat. Cod. 4799. I numeri denotano le carte. Il Vocabolario della Crusca cita pure con queste medesime abbreviature Esp. del Pat. nost. un Trattato MS. della Libreria Strozzi.

Espos. Salm. Penit. Esposizione de' Salmi Penitenziali. MS. della Vaticana, nel predetto Cod. 4799. Se ne citan le carte.


F.

Feder. I. Imper. V. Federigo I. Imperadore.

Feder. III. R. Cic. V. Federigo III. Re di Cicilia.

Ferr. Nunn. Proverb. Ferrando Nunnez, o vero di Nugnez. La sua Compilazione di Proverbi delle più nobili lingue volgari, particolarmente della Castigliana, e della Catalana. Stampata in Salamanca da Giovanni Casanova 1555. in foglio, con questo titolo: Refranes, o Proverbios en Romance, que nuevamente colligiò, y glossò el Comendador Hernan Nuñez, Professor eminentissimo de Retorica, y Griego en la Universidad de Salamanca, puestos por la orden del A. b. c. 

Folc. Marsig. V. Folchetto da Marsiglia.

Folc. Rom. V. Folchetto di Romano. 

Franc. Fontan. Rim. Il Dottor Francesco Fontanella. Le sue Rime manoscritte.

Franz. In Franzese.

Fr. Jac. Casul. Fra Jacopo di Casules dell' Ordine de' Frati Predicatori. Il suo Libro intitolato degli Scacchi. Codice antico MS. della Libreria Vaticana, segnato numero 4801. Se ne dinotan le carte. L' Autore compose il Libro nell' idioma Latino, e poi il trasportò in Provenzale, come apparisce dal titolo, con queste parole: Comença lo prolec d' aquest Libre apellat Libre dels Escacs, ordenat per Fra Jaume de Casules del Orde dels Frares Prehicadors qui aquel componè, e trasladà segons se segueix: E feu ho en Lati ab molt bel original. 

cioè: Comincia il Prologo di questo Libro appellato Libro degli Scacchi, ordinato da Fr. Jacopo di Casules dell' Ordine de' Frati Predicatori, il quale lo compose, e traslatò nella maniera, che segue: E lo fece in Latino con bellissimo originale. - E dappoi fu anche trasportato in Toscano, ed allegato dagli Accademici della Crusca ne' loro Vocabolari coll' abbreviatura: Fr. Jac. Cess. cioè: Trattato degli Scacchi di Fra Jacopo da Cessole. MS. del già Francesco Venturi. Questo Codice Vaticano è in quarto, e il Libro è diviso in quattro trattati, contenenti fra tutti 113. carte.


G.


Gar. Br. V. Garino il Bruno. 

Gar. Dap. V. Garino Dapchier. 

Gast. M. Richiest. Gastone di Moncada Visconte di Bearne, e Signore di Moncada, e di Castel-Vecchio. Un' atto di Richiesta, che fece nel 1259. contra il nobile Barone Amaneo Lievretto, detto lo noble Barò Amaneu Lebret. Presso Monsignor della Marca nella sopraddetta sua Istoria di Bearne fogl. 607. 

Geneal. Cont. Tol. Genealogia de i Conti di Tolosa, cavata da un' antico MS. in pergamena, co' ritratti de' medesimi Conti. Presso Guglielmo Catel nella sua Storia degli stessi Conti Tolosani, stampata in Tolosa da Pietro Bosco l' anno 1623., esistente nella Libreria Casanattense. Il numero accenna le carte.

Gio. I. R. Arag. Ordin. Giovanni I. Re d' Aragona in una sua Ordinazione, che fece nel 1388., contenente: Que nengu de Casa del Seg. Rey gos tenir fembra en bordel, cioè: Che niuno della Corte, e Casa del Sig. Re ardisca di tener femmina in bordello. Presso la Cronica di Pietro Carbonello a cart. 206.


Gio. Alb. V. Giovanni d' Albuzone. 

Gio. Mart., e G. Mart. Il Cavalier Giovanni, o Giovannotto Martorelli, detto Mossen Joanot Martorell, Cavaller. Il suo eloquentissimo Libro intitolato Tirant lo Blanc (Tirante il Bianco) che incominciò di scrivere, o comporre a' 2. di Gennajo 1460., come dice nella Dedicatoria. Stampato in Valenza del 1490. in foglio, del quale se ne conserva un' esemplare nella Libreria della Sapienza, o dello Studio di Roma. Se ne citano i Capitoli. Avverto, che non avendo potuto l' Autore finire del tutto detto Libro, per esser uscito di vita nel tempo, che lo componeva, benchè non gli mancasse da fare, che la quarta, ed ultima parte; lo terminò poi il Cavalier Martin Giovanni di Gualba, siccome questi lasciò scritto sul fine della medesima Opera; onde sotto lo stesso nome del Martorelli, va compreso, ed allegato per li capitoli il supplimento, o il fine del Gualba, senza farne specificazione. Questo Libro, per quel che appartiene a purità, ed eloquenza di lingua, debbe avere il primo luogo tra i nostri Prosatori, nè più, nè meno, come il Decamerone fra i Toscani. 

Gio. Stef. V. Giovanni Stefano. 

Giord. Bon. V. Giordano Bonello. 

Gir. Bornel., e Girald. Bornell. V. Giraldo di Bornello. 

Gir. Calanz. V. Giraldo di Calanzone. 

Gir. Luc. V. Giraldo di Luco. 

Gir. Ricc. V. Giraldo Ricchieri. 

Gir. Ro. V. Giraldo il Rosso.

Gir. Salag. V. Giraldo di Salagnacco. 

Giuff. Pont. V. Giuffredo di Ponte. 

Giuff. Rud. V. Giuffredo Rudello. 

Gloss. P. L. Glossario Provenzale Latino. Testo a penna nella Libreria di S. Lorenzo, e nell' Archivio dell' Opera di S. Maria del Fiore, o della Chiesa Cattedrale di Firenze. 

Gloss. P. T. Glossario Provenzale Toscano. MS. della predetta Libreria di S. Lorenzo di Firenze, al Pluteo 41.

Gom. Pal. V. Gomiero, e Paladino. 

Gr. In Greco.

Gram. Provenz. Gramatica Provenzale. Testo a penna nella suddetta Biblioteca Laurenziana, e nell' accennato Archivio dell' Opera di S. Maria del Fiore. Di questa Gramatica, di cui si è fatta menzione sul

principio della Prefazione, abbiamo voluto darne al curioso Lettore in questo luogo il seguente faggio, o la prima pagina colla stessa ortografia de' suddetti testi.


Incipit Donatus Provincialis.


Las oit partz (le otto parti) que om troba en (a) gramatica (cioè nella Lingua Latina) troba om en uulgar (vulgar) prouenzal (provenzal). zo es nom. pronom. uerb. aduerbe. particip. coniunctioz. prepositios. interiectios. S. Nom es apelatz per ço que significa substantia ab propria qualitat o ab comuna. E largamen totas las causas (tutte le cose) a las quals Adams pauset noms poden esser noms apelladas. E a nom cinq causas (cinque cose) species. genus. nombre. figura. cas. S. Species o es primitiua. o es deriuatiua. primitiuus es apelatz lo nom que es per se. e no es uenguz dalqu (u con rayita encima) nom ni dalqu verb. si cum (siccome) es bontaz. Deriuatius nom es aquel que uen daltre loc si cum bos que uen de bontat que bos non pot om esser ses (senza) bontat. S. Genus es de cinq maneras. Masculis. Feminis. Neutris. Comus. Omnis. Masculis es aquel que aperte (leggi apertè, cioè appartiene) alas masclas causas solamen. si com boz. mals. fals. Feminis es aquel que perte (lo stesso, che apertè) alas causas feminils solamen, si cum bona. bela. mala. e falsa. Neutris es aquel que no perte al un ni al autre. sicum gauz (gaudio) e bes. Mas aici no sec lo uulgars la gramatica. (hic non sequitur uulgare gramaticam dice, e spiega la chiosa interlineale Latina, che si legge negli stessi testi MSS.) Els neutris substantius (E i neutri sustantivi) se diçen aici cum si fossen masculis. si cum aici. Grans es lo bes que aquest ma fait. 

E grans es lo mals que mes uengut de lui. Comun son aquelh que pertenen al mascle. e ala fembra ensems. si cum son li particip que fenissen in ans. uel in ens. queu posc dire (ch' io posso dire) Aquest caualers es prezans. Aquesta domna es presans (di pregio, pregiosa) Aquest cavalers es avinens (avvenente) Aquesta domna es avinens. Mas el nominatiu plural se camian (Ma nel primo caso del numero del più si cangiano, si mutano) daitant que conven adire. Aqelh caualer son auinen. Aquelas donas son avinens. Omnis es aquel que perte al mascle, e ala fembra. e al neutri ensems. qeu posc dire. Aquest caualiers es plasens. Aquesta dona es plazens. e aquest bes mes plaisens. S. Nombres es singulars o plurals. singulars quan parla duna causa solamen. plural quan parla de doas o de plusors. S. Feigura o es simpla, o composta. Simpla si cum. Coms. Composta si cum Vescoms. ques parz composta zo es apostiza de ves e de coms. § Li cas son seis. Nominatius. Genitius. Datius. Accusatius. Vocatius. Ablatius. 


(a) Per Gramatica intesero gli antichi la Lingua Latina, e questo luogo lo manifesta; non essendovi in quei tempi altra Gramatica se non di essa Latina Lingua, conforme osservano i Signori Conte Giovambatista Casotti Canonico Pratese, Abate Anton Maria Salvini, e Abate Salvino Salvini suo fratello Canonico Fiorentino, nelle loro dottissime, ed eruditissime Annotazioni sopra alcune voci, e maniere di dire della Cronica di Buonaccorso Pitti stampata in Firenze 1720., 2 car. 52. num. 6.


Lo No. se conois per lo. si cum. Lo reis es uenguts. Ge. per de si cum. Aquest destrers es del rei. Da. per a. si cum. Mena lo destrier al rei. &c. E in fondo all' ultima pagina si legge: Si quis invidorum in mei praesentia h. opus redarguere praesumpserit de scientia mea tantum confido, quod ipsum convincam coram omnibus, manifestè sciens, quod nullus ante me tractatum ita perfectè super his verò ad unguem ita singula declaravit. Cujus Ugo nominor, qui librum composui precibus Jacobi de Mota, & Domini Coram Zuchii de Sterleto, ad dandam doctrinam Vulgaris Provincialis, et ad discernendum verum à falso in dicto Vulgare. Questa nostra Gramatica credo, che sia la prima, che sia stata fatta tra le lingue volgari. 

Gram. P. Lo stesso, che Gram. Provenz. 

Gugl. Adim. V. Guglielmo Adimaro. 

Gugl. Ancl. V. Guglielmo Anclier. 

Gugl. Bala. V. Guglielmo di Balaone. 

Gugl. Balz. V. Guglielmo del Balzo. 

Gugl. Berg. V. Guglielmo di Berghedano.

Gugl. Cabest. V. Guglielmo di Cabestano.

Gugl. Fig. V. Guglielmo Figuiera.

Gugl. Magr. V. Guglielmo Magretto.

Gugl. Montagn. V. Guglielmo di Montagnagotto.

Gugl. Raim. V. Guglielmo Raimondo.

Gugl. Rann. V. Guglielmo Rannuolo.

Gugl. Ros. V. Guglielma de' Rosieri.

Gugl. S. Desid. V. Guglielmo di S. Desiderio.

Gugl. S. Greg. V. Guglielmo di S. Gregorio.

Gugl. Torr. V. Guglielmo della Torre.

Guid. Cavagl. V. Guido di Cavaglione.

Guid. Caul. Cirug. Monsignor Guido di Cauliacco, natio della contrada 

d' Alvernia del Vescovado di Menda, Professore di Cirugia, e Maestro,   e Dottor di Filosofia, e Medicina nel celebre Studio della Città di Monpellieri. La sua Opera di Cirugia. MS. della Biblioteca Vaticana, Codice 4804. in foglio, con vaghe miniature, e bellissimo carattere, col seguente Titolo: En nom de Deu comença lo enventari, o collectori en part de Cirurgia, (a) (signo 7, et, &) de Medecina compilat, 7 complit en lay (a con virgulilla : lany, lañ) de nostre Senyor M. CCC. LXIII. per Guido de Cauliac Cirurgià Mestra en arts, 7 en medecina en lo nobla estudi de Monpayler. I numeri indican le carte. Questo insigne Dottore fu Medico, e Cappellano commensale di Papa Urbano V., come egli stesso lasciò scritto nella Prefazione della medesima Opera con queste parole, a cart. 5. S. E jo guido de cauliac sirugia mestra en medecina deles partides dalvernia del bisbat de menda, metge 7 capella comensal de nostron senyor lo P. P.  7 vistas moltas operacions e molts escrits dels demont nomenats autors majorment de G* (cioè di Galeno) car he aùts aytants libres com eran trobats en cascuna tralacio (a con virgulilla : tranlacio) y aquels estodiats ab aquela diligenza que he pugut e per molt temps he obrat en moltas parts e fas encara ara en avinyo en lay (lany) de nostre senyor. MCCCLXIII. en lo premer any del pontificat de nostron senyor Urbanus P. P. quint en lo qual any dels dits dels devant nomnats e delles mies esperiencias ab lajuda de mos companyons he compilada aquesta obra ec. 

Guid. Uz. V. Guido d' Uzez.

(a) 7. Di questo carattere, che nelle scritture volgari rappresentava la copula, o particella e, e nelle Latine la &, vedi i Deputati del 73, e il Salviati Avvertim. Ling. volum. I. lib. 3. cap. 4. partic. 7.


I.


Jac. Grill. V. Jacopo Grillo.

Jac. Rogg. I. I. V. Jacopo Roggio. 

Il primo numero denota le carte del Cod. Vatic. 4806., e l' altro il colonnello.

Isab. V. Donna Isabella. 

Istor. Vit. Ram. VI. C. T. Un frammento d' Istoria della Vita di Ramondo VI. Conte di Tolosa scritta sul principio del secolo XIII. Appo il Consigliere Guglielmo Catel nella sua Storia de i Conti Tolosani a cart. 262. ediz. Tolosa 1623. Questo Conte per essere stato capo, e fautore degli Eretici di quei tempi, fu dalla Santa Sede scommunicato, e privato de' suoi Stati; onde nella sua sepoltura vi fu scolpito il seguente epitaffio in Provenzale, come riferiscono le Istorie.

No hi ha home en la terra

Per gran Senhor que fos, 

Quem' getès de ma terra,

Si la Gleisa no fos.

Non v' è uomo nel Mondo

Per gran Signor ch' ei fusse, 

Chi mi gettasse da mia terra,

Se la Chiesa non fosse. 




L.

L. Latinamente, in Latino. 

Lanfr. Cic. V. Lanfranco Cicala. 

Lett. Ben. Saf. Lettera di Benedetto Safabrega, Ministro della Tesoreria del Re d' Aragona, scritta al Computista del Re, in data del 1439. Presso la Cronica di Pietro Carbonello a cart. 215.

Lett. B. V. G. Lettere di Monsignor Beringhieri di Cruylas Vescovo di Girona, scritte l' anno 1360. Testo a penna dell' Archivio della Chiesa di Girona.

Lett. M. C. E. Lettera di Donna Marchesa Contessa d' Empurias, e Viscontessa di Cabrera, scritta a Monsignor Don Pietro de' Visconti di Roccaberti Vescovo di Girona nell' anno 1325. MS. della Cancelleria della Chiesa di Girona.

Lett. P. V. G. Lettere di Monsignor Don Pietro de' Visconti di Roccaberti Vescovo di Girona scritte l' anno 1325. Testo a penna della Cancelleria della Chiesa di Girona. 

Lett. Regin. Mar. Lettere di Maria di Blois Regina di Gerusalemme, e di Sicilia, e Contessa di Provenza, scritte alla Città di Marsiglia, nel 1385. Stampate presso l' Istoria di detta Città del Consigliere Antonio di Ruffi, esistente nella Biblioteca Casanattense.

Lib. Medic. Libro di Medicina. MS. della Vaticana, Codice 4797. Si cita

a carte.

Lib. Salm. Libro de' Salmi. MS. Regio Alessandrino Vaticano. 

Lomb. V. Donna Lombarda.



M.


Manten. Scienz. V. I sette Mantenitori del gajo Savere, o della gaja Scienza.

Marcabr. V. Marcabruno. 

Marcoat. V. Marcoatto. 

Mart. R. Arag. Martino Re d' Aragona. La sua Proposizione, che fece nell' Assemblea generale degli Stati del Principato di Catalogna convocati nella Città di Perpignano nell' anno 1405. Appresso la Cronica di Piermichele Carbonelli a c. 251. 

Mar. Vent. V. Maria di Ventadore. 

Metaf. Metafora.

M. Giorg. V. Giorgio, detto Mossen Jordi.

Mol. V. Mola.

Mon. Montaud. V. Il Monaco di Montaudone.

Niccol. Tur. V. Nicoletto di Turino.


O.


Ogg. V. Oggiero.

Onor. Bon. Istor. Cont. F. Onorato Bonet nella sua Istoria de' Conti di Foix, scritta verso l' fine del secolo XV. prodotta da Guglielmo Catel nel Libro 4. delle sue Memorie di Linguadoca esistenti nella Libreria Casanattense. Se ne accennano le carte.



P. 


P. In Provenzale.

Paol. Lanfr. V. Paolo Lanfranchi da Pistoja (Pistoia).

Perdig. V. Perdigone.

Per metaf. Per metafora. 

Per Similit. Per similitudine. 

Pieruol. V. Pieruolo d' Alvernia, detto Peirols. 

Piet. Alvern. V. Pietro d' Alvernia. 

Piet. Barg. V. Pietro di Bargiacco. 

Piet. Bl. V. Pietro di Blai. 

Piet. Bosig. V. Pietro di Bosignacco.

Piet. Brem. V. Pietro Bremone. 

Piet. Carav. V. Pietro della Caravana.

Piet. Carbonell. Piermichele Carbonelli, nella sua Cronica di Spagna, stampata in Barzellona 1547. esistente nella Libreria Casanattense. Si cita a carte, e a colonnelli. 

Piet. Card. V. Pietro Cardinale. 

Piet. Cas. V. Pietro di Casale. 

Piet. Corb. Tes. 126. I. V. Pietro di Corbiacco. L' abbreviatura Tes, o T. indica il suo Tesoro nel Cod. Vatic. 3206., e il primo numero ne accenna le carte; il secondo il colonnello.

Piet. Corb. T. Lo stesso, che Piet. Corb. Tes.

Piet. Gugl. V. Pietro Guglielmo.

Piet. Maens. V. Pietro di Maensacco. 

Piet. M. Carbonell. Lo stesso, che Piet. Carbonell. 

Piet. Migl. V. Pietro Miglione. 

Piet. Pell. V. Pietro Pellicciere.

Piet. Pogg. V. Pietro del Poggio.

Piet. Raim. V. Pietro Raimondo.

Piet. Rov. V. Pietro della Rovere.

Piet. Ruggier. V. Pietro Ruggiero.

Piet. III. R. Arag. Cron. Pietro III. Re d' Aragona, e Conte di Barzellona, nella sua Cronica intitolata dal medesimo Re: Libre en que s' contenen tots los grans fets qui son entrevenguts en nostra Casa dins lo temps de la nostra vida, començantlos a nostra nativitat: cioè, Libro in cui si contengono tutti i gran fatti, che sono intervenuti in nostra Casa nel tempo di nostra vita, cominciandoli insino dalla nostra natività. Data alla luce da Piermichele Carbonelli, insieme colla Cronica di Spagna di esso Carbonello, in Barzellona 1547., esistente nella Biblioteca Casanattense. Si cita a libri, e capitoli. 

Piet. III. R. Arag. Edit. Detto Re, nel suo Editto in data de' 15. delle calendi di Novembre 1344., contenente la pubblicazione delle Leggi, ed Ordinazioni, che fece pel buon governo, e reggimento di tutti gli ofiziali, e ministri della sua Corte. Inserito, ed illustrato da' Bollandisti in fronte del Tom. 3. del Mese di Giugno.

Piet. III. R. Arag. L. Propost. Detto in una sua Lettera scritta al Proposto di Terracona in data di 8. Marzo 1386. Apро la detta Cronica di Piermichele Carbonelli a cart. 203.

Piet. III. R. Arag. Proposiz. Il suddetto nelle sue proposizioni fatte nelle 

Assemblee generali de' suoi Stati, e Regni di Aragona, Valenza, e Catalogna. Pure appresso la sopraddetta Cronica del Carbonello a car. 98. 251., e 254. 

(N. E. Pere terç como conde de Barcelona, Pedro IV de Aragón, el Ceremonioso)

Piet. Tom. Pietro Tomic Cavaliere Catalano natio di Bagàno (Bagà, Terra nella Diocesi d' Urgelli). La sua Cronica del Regno d' Aragona, e Principato di Catalogna. Codice antico MS. della Libreria del Signor Abate Anton Maria Salvini, intitolato: Istories, e conquestes del Reyalme d' Aragò, e Principat de Catalunya, compilades per lo honorable Mossen Pere Thomich Cavaller, las quals tramès al Reverent Archabisbe de Zaragoça. L' Autore però l' intitola: Memorial de algunes istories de fets antics (Memoriale di alcune istorie di fatti antichi) e la finì di scrivere, o compilare nel 1438., come si legge sul principio nella lettera dedicatoria all' Arcivescovo di Zaragozza. Si cita a capitoli. Questo Codice è illustrato con molte note, e postille marginali dal predetto Sig. Abate Salvini, le quali note si citano coll' abbreviatura Ant. Mar. Salvin. Postill. come abbiamo registrato, e spiegato di sopra alla Lettera A.

Piet. Tom. Istor. Lo stesso, che Piet. Tom.

Piet. Vid. V. Pietro Vidale.

Piet. Uz. V. Pietro d' Uzez.

Pist. V. Pistoletta Gentiluomo di Corte del Conte di Poetù.

Poet. Incert. A. R. Un Poeta incerto, in un Poema fatto verso la metà del secolo XIII., contenente, come Sibilla figliuola di Giuffredo Rinforzato Signor di Tolone, fu diliberata, per intercessione di Sant' Onorato, da una calunnia, che l' era stata imposta. Presso la Storia della Città di Marsiglia del Consigliere Antonio Ruffi, a cart. 76. ediz. 1642., e in quella del 1696. accresciuta da Luigi Antonio Ruffi suo figliuolo, a cart. 487. tom. I. esistente nella Libreria Casanattense.

Poet. Incert. G. C. Altro Poeta Provenzal incerto, riferito da Guglielmo Catelli nella sua Istoria de i Conti di Tolosa fogl. 104.

Ponz. Barb. V. Ponzio Barba.

Ponz. Cap. V. Ponzio di Capodoglio.

Portogh. In Portoghese, in Lingua Portoghese.



R.


Raim. Avig. V. Raimondo d' Avignone. 

Raim. Durof. V. Raimondo di Duroforte.

Raim. Giord. V. Raimondo Giordano.

Raim. Lul. V. Raimondo Lullio. 

Raim. Mirav. V. Raimondo di Miravalle.

Raim. Mont. Raimondo Montaner, nella sua Cronica stampata in Barzellona, della quale ve n' è un esemplare nella Libreria Casanattense, e un altro in quella della Sapienza di Roma. E in un suo Componimento Poetico inserito in essa Cronica, di che vedi l' antecedente Tavola. Si cita a carte, e talora a capitoli. 

Raim. Rogg. Diplom. Raimondo Roggieri Conte di Belforte, e Visconte di Turena, in un suo Diploma prodotto da Cristoforo Juftel, già Segretario della Corona di Francia, nella sua Storia, e Genealogia della Casa di Turena, stampata in Parigi l' anno 1645., esistente nella Libreria Casanattense.

Raim. Rogg. Test. Il Testamento del detto Visconte di Turena Ramondo Roggieri fatto nell' anno 1399., riportato dal soprammentovato Cristoforo Juftel nella citata Istoria, e Genealogia della Casa di Turena. Raim. Sal. V. Raimondo di Sala. 

Raim. Torr. V. Raimondo della Torre.

Raim. Vid. Art. Poes. P. Raimondo Vidale nella sua Arte della Poesia Provenzale; o vero nel suo Libro, che incomincia: Per çò qar eu Raimonz Vidals ai vist, e conogut, que pauc d' omes sabon, ni an saubuda la dreita maniera de trobar, voill eu far aqest Libre per far conoisser, e saber, qals dels Trobadors an mielz trobat, e mielz ensenhat ad aqelz qe volran apenre ec. cioè: Conciossiacosa adunque, ch' io Ramondo Vidale abbia visto, e conosciuto, che pochi degli uomini sanno, nè anno saputa la diritta maniera di trovare, o poetare, voglio 

io comporre questo Libro, per far conoscere, e savere quali, e chenti de' Trovatori, o Poeti abbiano meglio poetato, e meglio insegnato a quelli, che vorranno apparare ec. MS. della Real Libreria Laurenziana al Pluteo 41. nel Codice in foglio delle Rime Provenzali.

Ramb. Bel. V. Rambaldo di Beliocco. 

Ramb. Or. V. Rambaldo d' Oranges.

Ramb. Vach. V. Rambaldo di Vachera.

R. Arn. Testim. Una testimonianza, che fece un monaco appellato Fra 

Ramondo Arnaldo di San Martino, nel 1280., appartenente a' confini, e limiti del Viscontado di Bearne. Appo l' Arcivescovo Pietro della Marca nella sua Istoria di Bearne fogl. 535. stamp. Parigi 1640.

R. B. B. Ragioni, o vero Argomenti de' Serventesi di Beltrando del Bornio. Stanno queste ragioni nel Cod. Vat. 3204., e se ne citano le carte. 

R. B. F. Ragione d' un Serventese del figlio del suddetto Bertrando del Bornio, nel medesimo Codice 3204. 

R. C. Ragioni, o Argomenti di alcune Cobbole, e Rime nel Cod. Vat. 3207. Se ne citano le carte.

Recul. V. Reculaire.

Relaz. Coron. R. Arag. Mart. Relazione dell' Incoronazione del Re d' Aragona Don Martino, e della Regina Donna Maria, fatta in Zaragoza nell' anno 1399. Presso la Cronica di Piermichele Carbonello a c. 216. Il primo numero denota le carte, il secondo la colonna.

Ricc. Foss. V. Riccardo del Fossato.

Ricc. Nov. V. Riccardo di Noves.

Ricc. R. Ingh. V. Riccardo Re d' Inghilterra.

Rim. 5. Rime senza nome d' Autore del Cod. Vat. 3205. Il secondo numero denota le carte.

Rim. 6. Rime senza nome d' Autore sparse per entro il Cod. Vat. 3206. Se ne citano le carte.

Rim. 7. Rime senza nome d' Autore del Cod. Vat. 3207. Il secondo numero indica le carte.

Rim. 8. Rime senza nome di Autore del Cod. Vat. 3208. Se ne citano ancora le carte.

Rim. S. Lorenz. Rime Provenzali senza titolo, o nome di Autore. MS. della Libreria di S. Lorenzo di Firenze, al Pluteo 41.

Rimar. P. Rimario Provenzale colla chiosa Latina. Testo a penna nella suddetta Biblioteca Laurenziana, e nell' Opera di S. Maria del Fiore in Firenze.

Rinf. Folc. V. Rinforzato di Folcachiero.

R. R. I. Ragioni, o Argomenti de' Serventesi di Riccardo Re d' Inghilterra, e del Delfino d' Alvernia. Sono pure nel citato Cod. Vat. 3204., e col numero se ne accennano le carte.


S.


Salv. Mall. V. Salvarico di Malleone.

Serm. Sermone, sorta di Poesia.

Serventes., e Servent. Serventese, sorta di Poesia.

Sestin., e Sest. Sestina, spezie di Poesia.

Signif. Significato.

Sim. Dor. V. Simone Doria. 

Sord. Mant. V. Sordello Mantovano. 

S. Scol. V. Saglio di Scuola. 

Stat. Provenz. Gli antichi Statuti di Provenza. Stampati, esistenti nella  Biblioteca Casanattense. 

Strument. Turen. Uno Strumento del 1178., estratto dall' Archivio della 

Casa di Turena. Prodotto da Cristoforo Juftel nelle sue Pruove della 

Storia geneologica della suddetta Casa, impressa in Parigi 1645. 

Sust. Sustantivo. 


T.


Tenz. Tenzone, spezie di Poesia. 

Torcaf. V. Torcafolle. 

Tratt. Art. Ben. Mor. Trattato dell' Arte di ben morire. Testo a penna della Libreria Vaticana nel Codice 4801. Se ne segnano le carte. 

Tratt. Leg. Trattato di Lega offensiva, e difensiva concluso nel 1253. tra Arnaldo Guglielmo d' Agramonte, e Gastone di Moncada Visconte di Bearne. Rapportato dall' Arcivescovo Pietro della Marca nella sua Istoria di Bearne a cart. 599.

Tratt. Pecc. Mort. Trattato de' Peccati Mortali. MS. Vatic. Cod. 4799. e se ne dinotan le carte. Questo Trattato è forse lo stesso, che viene

citato dagli Accademici della Crusca, colle medesime abbreviature: Tratt. Pecc. Mort., dico lo stesso, cioè trasportato in Toscano da questo nostro Provenzale.

Tratt. Simb. Apost. Trattato del Simbolo degli Apostoli, detto Tractat dels Articles de la Sancta Fe Catholica. MS. Vatic. nel predetto Codice 4799. Il numero accenna le carte. 

Tratt. Virt. Trattato delle Virtù, e de i Doni dello Spirito Santo. MS. Vaticano nel suddetto Codice 4799. Se ne citan le carte. Il Trattato, tra gli altri di Maestro Fra Domenico Cavalca dell' Ordine de' Predicatori, intitolato di Vizi, e Virtù, citato dal Vocabolario della Crusca, fu da esso Cavalca tradotto dal Provenzale, come avvertirono i Deputati del 73. nelle loro Annotazioni a cart. 6. in questa guisa. “Ma per tornare al nostro Ragionate, che vale chente, e quale sia la ragione, che è in noi, quando siamo insieme il Maestro Domenico Cavalca, che fu nell' età di Dante, e tradusse tra gli altri un Libretto di vizi, e virtù dal Provenzale, si legge: Che si dee andare al savio, e ragionato Confessore.” E il Provenzale credo, che sia questo medesimo da me allegato, imperocchè mi pare aver letto in esso, ques' deu anar, al savi, e rahonat Confessor; nel quale si tratta pure di Vizi. 

Trovator. Tolos. V. I sette Trovatori di Tolosa.

Trucc. Mal. V. Trucco Malecco.


V.


V. Vedi.

V. A. Voce antica.

Vesc. Alvern. V. Il Vescovo d' Alvernia.

Vesc. Chiarm. V. Il Vescovo di Chiarmonte.

Ug. Bacal. V. Ugo della Bacalaria. 

Ug. Brun. V. Ugo Brunetto. 

Ug. Matap. V. Ugo di Mataplana. 

Ug. Pen. V. Ugo di Pena. 

Ug. S. Sir. V. Ugo di San Siro. 

Vinc. Garz. Il Dottor Vincenzio Garzia nelle sue Rime stampate in Barzellona dal Figuerò. Se ne citano le carte. 

Vit. Alb. Cail. 175. Vita di Alberto Cailla. MS. Vatic. nel Cod. 3204. a car. 175.


Notisi, che quando in queste abbreviature delle Vite de' Poeti Provenzali della Libreria Vaticana non s' accenna il Codice, s' intende sempre il Codice 3204.

Vit. Alb. Pogg. 64. Vita di Alberto di Poggibotto, nel suddetto Cod. a cart. 64.

Vit. Am. Belved. MS. S. L. Vita di Amerigo di Belvedere del Testo della Real Libreria di S. Lorenzo di Firenze al Banco 41. 

Vit. Am. Ping. 37. Vita d' Amerigo di Pingulano, nel predetto Cod. Vatic. 3204. a cart. 37.

Vit. Ans. Faid. 21. Vita di Anselmo Faidit nel citato Cod. a cart. 21. 

Vit. Arn. Marav. 33. Vita di Arnaldo di Maraviglia a cart. 33. del citato Codice.

Vit. Bartol. Giorg. 82. Vita di Bartolommeo Giorgio a cart. 82. del suddetto Cod. 

Vit. Berlingh. Pal. 126. Vita di Berlinghieri di Palazzuolo a cart. 126. ec.

Vit. Bern. Vent. 15. Vita di Bernardo di Ventadorno a cart. 15. Codice citato. L' Autore di questa Vita è Ugo di S. Siro Poeta Provenzale anche egli, come è stato avvertito nell' antecedente Tavola.

Vit. Cercam. 119. Vita di Cercamondo a cart. 119. ec.

Vit. El. Barg. 116. Vita di Elia di Bargiuolo a cart. 116 Cod. citat.

Vit. El. Car. C. V. 7. 52. Vita di Elia Carello nel Cod. Vat. 3207. a c. 52.

Vit. Folc. Marsig. 46. Vita di Folchetto da Marsiglia, nel Cod. Vat. 3204. a cart. 46.

Vit. Folc. Rom. 175. Vita di Folchetto di Romano nel suddetto Cod. 3204. a 175.

Vit. Girald. Bornel. 4. Vita di Giraldo Bornello a cart. 4. Cod. citat.

Vit. Gugl. Bal. C. V. 7. 18. Vita di Guglielmo di Balaone del Cod. Vatic. 3207. a cart. 18.

Vit. Gugl. Berg. 178. Vita di Guglielmo di Bergadano, nel Cod. 3204. a cart. 178.

Vit. Gugl. Cabest. 89. Vita di Guglielmo di Cabestano, a c. 89. del Cod. 3204. suddetto.

Vit. Gugl. Cabest. 7. 21. Vita simile nel Cod. Vat. 3207. a car. 21.

Vit. Gugl. Cabest. MS. S. Lorenz. Un' altra Vita del suddetto Guglielmo nella Libreria di S. Lorenzo di Firenze al Pluteo 41.

Vit. Gugl. Fig. 94. Vita di Guglielmo Figuiera a cart. 94. del Codice Vaticano 3204.

Vit. Gugl. Rann. 129. Vita di Guglielmo Rannuolo a cart. 129.

Vit. Gugl. S. Desid. 62. Vita di Guglielmo di S. Desiderio a cart. 62.

Vit. Gugl. Torr. 117. Vita di Guglielmo della Torre a cart. 117.

Vit. Guid. Uz. 73. Vita di Guido d' Uzez. a cart. 73. 

Vit. Lomb. C. V. 7. 43. Vita di Donna Lombarda Gentildonna Tolosana, nel Cod. Vat. 3207. a cart. 43.

Vit. Mar. Vent. C. V. 7. 53. Vita di Maria di Ventadorno, nel detto Codice 3207. a cart. 53. 

Vit. Mon. Montau. 120. Vita del Monaco di Montaudone, nel Cod. Vatic. 3204. a cart. 120. 

Vit. Ogg. 175. Vita di Oggiero a c. 175. 

Vit. Perdig. 36. Vita di Perdigone a cart. 36.

Vit. Pieruol. 42. Vita di Pieruolo a cart. 42.

Vit. Piet. Alvern. I. Vita di Pietro d' Alvernia a cart. I.

Vit. Piet. Card. 149. Vita di Pietro Cardinale a cart. 149.

Vit. Piet. Gugl. 95. Vita di Pietro Guglielmo a cart. 95.

Vit. Piet. Pell. C. V. 7. 47. Vita di Pietro Pellicciere, nel Cod. Vat. 3207.  a cart. 47.

Vit. Piet. Raim. 68. Vita di Pietro Raimondo nel Cod. 3204. a cart. 68.

Vit. Piet. Rugg. 2. Vita di Pietro Ruggiero a cart. 2.

Vit. Piet. Vid. 27. Vita di Pietro Vidale a cart. 27. del Cod. 3204.

Vit. Piet. Vid. C. V. 7. 22. Vita simile nel Cod. 3207. a cart. 22. 

Vit. Pist. 123. Vita di Pistoletta a cart. 123. Cod. 3204.

Vit. Raim. Giord. 65. Vita di Raimondo Giordano Visconte di S. Antonino a cart. 65.

Vit. Raim. Mirav. 52. Vita di Ramondo di Miravalle a cart. 52. del Codice 3204.

Vit. Raim. Mirav. C. V. 7. Vita simile nel Cod. 3207.

Vit. Ram. Vach. 60. Vita di Rambaldo di Vachera a cart. 60.

Vit. Salv. Mall. 138. Vita di Salvarico di Malleone a cart. 138.

Vit. Sord. Mant. 109. Vita di Sordello Mantovano a cart. 109.

Vit. S. Scol. 93. Vita di Saglio di Scuola a cart. 93.

Vit. Ug. Brun. 86. Vita di Ugo Brunetto a cart. 86.

Vit. Ug. Pen. 126. Vita di Ugo di Pena a cart. 126.

Vit. Ug. S. Sir. 113. Vita di Ugo di S. Siro a cart. 113.

Usag. Barz. Usaggi di Barzellona. Copia a penna di Don Antonio Bastero.


Le Abbreviature degli Scrittori Italiani citati per entro l' Opera,  avvegnachè sieno ben cognite a' letterati, e si ritrovino per lo più dichiarate in fronte del Vocabolario della Crusca; contuttociò per comodo degli oltramontani ne spiegheremo quì brievemente le seguenti. 


Accaris., o Accarisio. Alberto Accarisio nel suo Vocabolario. 

Alun., o Alunno. Francesco Alunno da Ferrara nelle sue Opere sopra la Lingua Italiana. 

Aless. Tass. Consid. Petr. Alessandro Tassoni nelle sue Considerazioni sopra le Rime del Petrarca. 

Bemb. Pr. Il Cardinal Pietro Bembo nelle Prose, dove tratta della Lingua Fiorentina.

Benven. Imol. Comento sopra Dante, di Benvenuto da Imola.

Bocc. Nov. ec. Messer Giovanni Boccacci nelle sue Novelle, o vero nel Decamerone.

Borgh., o Borghini. Monsignor Vincenzio Borghini nella sua Dichiarazione di alcune voci delle Cento Novelle antiche.

But. Comento di Messer Francesco da Buti, sopra il Poema di Dante.

Com. Dan. ec. Comento sopra il detto Poema di Dante, da alcuni chiamato l' Ottimo.

Crescimb. Coment. Istor. Volg. Poes. L' Arciprete Gio. Mario Crescimbeni ne' suoi Comentari della sua Storia della Volgar Poesia.

Dan. ec. Dante Alighieri nella sua divina Commedia.

Deput. 73. Annotazioni sopra il Decamerone di M. G. Boccacci fatte da' Deputati sopra la correzione di quell' opera l' anno 1573.

Franc. Barb. Messer Francesco da Barberino ne' suoi Documenti.

Gio. Vill., e G. V. Storia di Giovanni Villani.

Leon. All. Racc. P. Ant. Monsignor Leone Allacci nella sua Raccolta di Poeti Antichi.

Menag., o Menagio Orig. Ling. Ital. Egidio Menagio nelle sue Origini della Lingua Italiana.

N. Ant. Cento Novelle antiche.

Pergam., o Pergamini. Giacomo Pergamini nel suo Memoriale della Lingua Italiana.

Petr. ec. Messer Francesco Petrarca. Le sue Rime.

Poet. Ant. Raccolta di Poeti Antichi.

Red. Annot. Ditir. Francesco Redi nelle Annotazioni al Ditirambo.   

Rim. Ant. Rime antiche di diversi Autori.

Ruscell., o Ruscelli Girolamo Ruscelli nelle sue Opere.

Varch. Ercol. Messer Benedetto Varchi nel Dialogo intitolato l' Ercolano.

Ubald. Tav. Docum. Barber. Il Conte Federigo Ubaldini nella sua Tavola sopra i Documenti d' Amore di Messer Francesco da Barberino.

Preliminari