Mostrando las entradas para la consulta diebe ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta diebe ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas

martes, 5 de octubre de 2021

Glosario, Ramon Lull, D.

D.

D' AÇO. V. D' AYÇO.

D' AÇO 'T. De esto te.
D' AQUEYLS. De aquellos.
D' ALCÚ. De alguno, de alguien.

D' ALS. De otra cosa.

D' ALT. De arriba.
D' AQUEST. De este.

D' ALTA. De alta.

D' ALTRE. De otro.

D' ALTR‘ EN. De otro en.

D' ALTRUY. De otro.

D' ALTRUYL. V. D' ALTRUY.

DAM. V. DAN.

DAMDÓS. De ambos.

D‘ AMDÓS. V. DAMDÓS.

DAMÉS. Demás.

DAMNAR. v. modo inf. Condenar.

DAMNAT. part. pas. de “dampnar". Condenado.

DAMONT. adv. Encima, sobre.

DAMPNACIÓ, sust. c. Condenación.

DAMPNADA. part. pas. de "dampnar” term. fem. Dañada, perjudicada, destruida, condenada.
DAMPNAT. part. pas. de "dampnar". Condenado.
DAMPNATJE, sust. c. Daño, perjuicio.

DAMPNITATS. sust. c. pl. daños, perjuicios.
DAMPNOSA. adj. Dañosa, perjudicial.

DAN. sust. c. Daño, mal. (dany)

DAQUEST. V. D‘ AQUEST.
D‘ AQUEST. De este. (aqueste en castellano antiguo)
D' AQUI. De aquí.

DARAY. v. Daré. (daré : donaré)

DARETS. v. Daréis. (dareu : donareu, donaréu)

DARIATZME. v. Dariaisme. (me daríais; me donaríeu)

DARLOT. A galope. - Trotant e darlot: al trote y a galope.

DARMETS. Me habéis de dar. (dar me havets : me hau de donar)

D' ASO. V. D' AÇO.

DATS. v. Dad, dais. (doneu, donau, donéu, donáu)

DATSLOS. Dadles. (doneulos, donaulos)

DATSME. Dadme, daisme. (doneume, donaume)

DATZ. V. DATS.

DAVÍ. adj. Divino. (diví)

D' AXO. De esto.
D' AYÇO. De esto, de eso.
D' AYSO. V. D' AYÇO.
D' AYTALS. De tales.

D' AYTANT. De tanto. - A veces: de ello.
DE. prep. De. - A veces a, p. e: no es qui de Deus vuyla donar lausor: no hay quien a Dios quiera alabar (quien de Dios quiera dar laor).
DEÇEBUT. part. pas. de "deçebrer". Engañado. (decepcionado)

DECEPCIÓ. sust. c. Decepción, engaño.

DECH. v. Debió.

DECLARAMENT. adv. Claramente.
DECORARVOS. v. Honraros. (teneros decoro)

DECORAT. part. pas. de “decorar”. Decorado, honrado.
DECORRIMENT. sust. c. Corriente o curso de algún líquido.
DECORRIA. v. Corría. (decorrer : transcurrir : correr)
DEEN. Décimo. (deén, desén, desé; decena, diez)
DEENE. Décima. (diezmo, de diez, la décima parte)

DEENE 's. Décima es.

DEFAL. v. Falta, delinque, falla; falte, delinca, falle.
DEFALA. V. Falte.

DEFALIMENT. sust. c. Falta. culpa. (fallo; fallar)

DEFAYLEX. v. Falta, delinque.

DEFAYLIR. v. modo inf. Faltar, delinquir.

DEFEN. v. Defiende. (defén; defendre; defender)

DEFENAM. v. Defendamos. (como aquellos aragoneses de esfendemos as luengas)
DEFENCIÓ. sust. c. Defensa.
DEFENDRE. v. modo inf. Defender. - Úsase, a veces como recíproco. - En algunos casos significa librarse.
DEFENEN. v. Defienden.
DEFENIMENT. sust. c. Defensa.
DEFENS. v. Defiendes.
DEFENSADOR. sust. c. Defensor.
DEFENSA ‘S. v. Defendióse. (
se defendió)
DEFENSIÓ. V. DEFENCIÓ.
DEFENT. v. Defiende.
DEFES, DEFESA. adj. Defendido, defendida.
DEFFALLIMENT. V. 
DEFALIMENT.
DEFFAYLIMENT. V. DEFALLIMENT.
DEFFENDRE. V. DEFENDRE.
DEFFENENT. v. gerundio de “deffendrer”. Defendiendo.
DEFFES. V. DEFES.
DEFORA. adv. Fuera. - Defora se: fuera de sí.
DEFORAS. A fuera, de fuera, por de fuera, en el exterior.
DEFORES. V. DEFORAS.
DEGASTABLE. adj. Desierta, desolada, abandonada.
DEGRA. v. Debiera. (
deguera, deguere)
DEIFICAR. v. modo inf. Deificar.
DEIFICAT. part. pas. de “deificar”. Deificado.
DEIG. v. Debo. (
dec, dech; deure; deber)
DEITAT. sust. c. Deidad.
DEIXAM. v. Dejamos.
DEJA. v. Deba. 
(dega)
DEJAM. v. Debamos. (
degam, deguem)
DEJATS. v. Debáis. (degáu, degau, deguéu, degueu)

DEJUNIS. sust. c. pl. Ayunos.

DEJUNAMENT, sust. c. Ayuno.

DEJUS. adv. Debajo. (de jus, dejús; Noguera jussana VS sobirana)

DE ‘L. De él.

DE LÁ. V. DELAY.
D' ELA. De ella.

DELAY. adv. De allí, en la otra vida, allí. (de lá)

DELECTABLE. adj. Deleitable, delicioso.

DELEN. v. Borran, destruyen. (inglés delete)

DELEX. v. Borra, destruye. (he, she, it deletes en inglés)

DELGAT. adj. Delgado. (cullóns, Pompeyo Fabra no usaba esta palabra?)

DELÍ. Borró, destruyó.

DELICAMENT. sust. c. Deleite.

DELICATS. v. Deleitáis.

DELICT. V. DELIT.

DELIR. Borrar, destruir.

DELIT. sust. c. Deleite. (disfrute; no significa delito)

DELIT. part. pas. de "delir”. Borrado, destruido.

DELITABLE. V. DELECTABLE.

DELITAMENT. sust. c. Deleite.

DELITAR. v. modo inf. Deleitar.

DELITATS. v. Deleitáis.

DELITZ. sust. c. pl. deleites.

DELS. De los, de las. - Dels claus de Sent Pera: de las llaves de San Pedro.

D' ELS. De ellos.
DE 'LS. De los.

DELONGAMENT. adv. Largamente. (longa, llarga; larga, luenga)

D' ÉLL. De él.

DEMAN. sust. c. Petición, demanda, súplica.

DEMANA ‘L. v. Le pidió.

DEMANÁN. v. gerundio de “demanar”. Pidiendo. (demanant)

DEMANATS. V. DEMANDATS.
DEMANDA. sust. c. Súplica, petición.

DEMANDATS. v. Pedís, pedid; demandáis, demandad.
DEMANDAVA. v. Pedía, demandaba.
DEMANS. v. Pidas.
DEMENTRA. Mientras, mientras tanto, mientras que, entretanto.
DEMENTR‘ EU. Mientras yo.
DEMONI. sust. c. Demonio. (dimoni)

DEMONI ‘L. Demio le, demonio el.
DEMONI ‘T. Demonio te.

DE ‘N. De don. - De ‘n Jacques: de don Jaime.
DENEJAR. v. modo inf. Limpiar. (nedea; neteja; nedeja; net)
DENANT, adv. Delante, antes. (devant)

DENYEN. v. Dignan. - No ‘us denyen veser: no se dignan veros.
DEPARTIR. v. modo inf. Partir, dividir, separar, explicar.

DEPARTIT. part. pas. de "depertir". Partido, dividido, separado, explicado.
DEPENYER. v. modo inf. Representar, describir, pintar, designar.
DEPERTIMENT sust. c. Partición, separación, división.

DEPERTIR. V. DEPARTIR.

DEPERTIT. V. DEPARTIT.

DEPORT. sust. c. Recreación, placer, diversión, reposo, descanso (deporte; sport, esport)

DEPORTANT. v. gerundio de "deportar”. Descansando.
DEPORTAR. v. modo inf. Descansar.

DEPUIS. adv. Después.

DEPUYS. adv. Después, después que.
DERROCAR. v. Derrocar, derribar.

DERROCAVEN. v. Derrocaban, derribaban.

DERROCA ‘L. Le derrocó, le derribó.

DES. v. Diese. (donés; donare)
DESÁ. V. DESAY.
DESAGUALAR. v. modo inf. Desigualar. (agual, agualar, Agualada)

DESAGUALTAT. sust. c. Desigualdad.
DESAMAR. v. modo inf. Desamar, aborrecer. (no amar, pero no odiar)

DESAMAT. part. pas. de “desamar”. Desamado, aborrecido.
DESAUNIT. part. pas. de “desaunir”. Desunido. (desunir)

DESAY. adv. De aquí, en esta vida, aquí. (de sá)

DESÇEBUT. part. pas. de “desçebre”. Engañado. (decepcionado)

DESÇEBUTZ. part. pas. de “desçebre”. Engañados. (decepcionados)

DESCONEIX. v. Desconoce.
DESCONEXENT. sust. c. El que desconoce. (desconeixent)

DESCONFORTAT. part. pas. de “desconfortar”. Desanimado, debilitado, privado de fuerza. (CONFORT. sust. c. Aliento, fortaleza, fuerza, ánimo. // reconfortar)

DESCONORT. sust. c. Desconsuelo. (título de un poema conocido)

DESCONORTAR. v. modo inf. Desconsolar.

DESCONORTAT. part. pas. de "desconortar”. Desconsolado.

DESCONSELLAT. part. pas. de “desconsellar”. Malaconsejado, desaconsejado.

DESCONSOLACIÓ. sust. c. Desconsuelo.

DESCONSOLAMENT. sust. c. Desconsuelo.

DESCORRE. v. modo inf. Discurrir.

DESCORTÉS, adj. Descortés.

DESCOVÉ. v. Desconviene.

DESCREENT. adj. Descreído, incrédulo.

DESCRESENT. v. gerundio de "descreser". Descreyendo.

DESE. Décimo, diezmo. (desé)

DESESPER. sust. c. Desesperación. (desespero)

DESESPERAMENT. sust. c. Desconfianza, desesperación.

DESFORMAR. v. modo inf. Desfigurar.

DESFORMAT. part. pas. de "desformar”. Desfigurado.

DESGRAT. sust. c. Desagrado.

DESHONRADAMENT. adv. Deshonradamente.

DESHONRAMENT. sust. c. Deshonra.

DESIA. v. Decía. (díe, die, diebe; deya; deye; deia; deie; deciba)

DESIG. sust. c. Deseo. (desitg; desich)

DESIJAMENT. V. DESIG.

DESIR. v. Deseo. (jo desitjo)

DESIRÁN. v. gerundio de "desirar". Deseando. - Úsase alguna vez este gerundio como adjetivo p.e: en vils fayts d‘ hon es desirán: en viles hechos de que está deseoso.

DESIRANT. V. DESIRÁN. (desitjant)

DESIRAR. v. modo inf. Desear.

DESIRAT. part. pas. de "desirar". Deseado. (desitjat)

DESIRATS. v. Deseáis.

DESIREN. v. Desean. (desitgen)

DESIRER. V. DESIRAR.

DESIRON. V. DESIREN.

DESIRÓS. adj. Deseoso. (desitjòs, desitjós)

DESITJATS. V. DESIRATS.

DESLEYA. Deslíe, disuelve, diluye (dilue). (verbo desleír)

DESLEYAL. adj. Desleal.

DESLEYALTAT. sust. c. Deslealtad.

DESLIAR. v. modo inf. Desligar, desatar, librar, libertar. (deslligar)

DESLIGARALNOTS. v. Librárnoslo. (librar + nos + lo; que ens el lliurés)

DESLIURAR. v. modo inf. Libertar, librar.

DESLIURAT. part. pas. de "desliurar”. Libertado. (liberado)

DESLIYAR. v. Desligar, desatar, o diluir, desleír, disolver.

DESOBEENT. adj. Desobediente.

DESOLAMENT. sust. c. Desolación.

DESORDONAT. part. pas. de "desordonar”. Desordenado.

DESOTS. adv. Debajo. (de sots, sotz; de sota)

DESPAGAT. part. pas. de "despagar”. Poco satisfecho, descontento.

DESPEN. v. Gasta, espende, (expende, expensas) emplea. (despén; despendre)

DESPES. part. pas. de “despendrer”. Expendido (espendido), gastado. (despés)

DESPLAENT. adj. Desagradable. (que no es plaent; que no place)

DESPLAER. sust. c. Desplacer, desagrado.

DESPLASENT. v. DESPLAENT.

DESPLASER. sust. c. Desplacer, desagradar.
DESPLAU. v. Desplace, desagrada. (si no us plau : us desplau)

DESPULLAR. v. modo inf. Desnudar, despojar.
DESPUYLANT. v. gerundio de "despuylar". Despojando, desnudando.

DESRAHÓ. V. DESRAYSÓ. (raysó, rahó, raó; razón)

DESRAYSÓ. sust. c. Sinrazón.

DESSÁ. Aquí, por esta parte, en esta parte. (de sá, de sa VS de llá, dellá)

DESSEMBLANÇA. sust. c. Desemejanza. (sembla, pareix, semella; semeja, parece)

DESSEMBLANT. adj. Desemejante, contrario.

DESSUS. adv. Encima, sobre. (de sus, de sús, dessús)

D' EST. De este. (usa aquest, est, est‘ )

DESTREU. v. Quita, saca, arranca, extrae (estrae).

DESTRICH. Embarazo, obstáculo, desestimación, apuro, angustia.

DESTRUA. v. Destruya.

DESTRUYR. v. modo inf. Destruir.

DESUS. V. DESSUS.
DESVAL. v. No vale.

DESVERGONYATS. part. pas. de "desvergonyar". Desvergonzado. (desvergonzados)

DESVIAMENT. sust. c. Desvío.

DESVIAR. v. modo inf. Desviar.

DETERMEN. Variante de "dretamen". Derechamente, con justicia.

DETERMENAT. v. part. pas. de “determenar”. Determinado.

DETRAS, adv. Detrás,

DEUNE. Debe (de ello o por ello). (E deune ser a mòrt jutjat)

DEURIETS. v. Deberíais.

DEUS. v. Debes.

DEUS. sust. pr. Dios.

DEVALÁ. v. Bajó, descendió. (devallá)

DEVASTAR. v. modo inf. Devastar.

DEVAYLÁ. V. DEVALÁ.

DEVEN. v. Deben. (deuen)

DEVENIR. v. modo inf. Empezar a ser una cosa diversa de lo que era; hacerse, volverse diferente, convertirse.

DEVENSIMENT. sust. c. Quizás signifique el acto de vencer.

DEVENTERA. sust. c. Delantera, vanguardia.

DEVENTERS. adj. pl. delanteros, los que pertenecen a la vanguardia.

DEVESIT. part. pas. de "devesir”. Dividido. (dividit)

DEVETS. v. Debáis.

DEVINA. v. Adivina, acierta.

DEXASER. adj. Quizás equivalga a las palabras castellanas defectuoso, indolente, pecador, engañoso, vicioso.

DEXENT. V. Desciende.

DEXESA. sust. c. Diosa.

DEY. v. Debo. (dec, dech)

DEYA. v. Decía. (deia, deie, deye, die, díe, diebe)

D' EYL. De él.

DEYM. v. Decimos. (deiem; diém, diem es metátesis de deym; deym e manam)

DEYNETS. v. Dignaos.

DEYTAT. sust. c. Deidad.

D' HON. De donde, de que.

DIATS. v. Decid. (digats; diguéu o digueu, digáu, o digau)

DICMENGA. sust. c. Domingo. (se encuentran variantes en textos antiguos; dicmenge)
DICTAMÉN. V. DICTAT.

DICTAMENT. sust. c. Dictamo. (dictado)

DICTAR. v. modo inf. Dictar.

DICTAT. part. pas. de "dictar". Dictado.

DICTAT. sust. c. Lo que se ha dictado o lo que se ha dicho, escrito o hablado.
DIEN. v. Dicen. (diuen)

DIÉN. V. DIENT.

DIENT. v. gerundio de "dir". Diciendo.

DIETS. v. Decís. (dieu, diéu; deieu, deyeu)

DIFFERENCIAR. v. modo inf. Diferenciar, distinguir.

DIFFERENCIEJAR. V. DIFFERENCIAR.

DIFFERENT. adj. Diferente.

DIFFICULTAT. sust. c. Dificultad.

DIFFINENT. v. gerundio de "diffinir”. Definiendo.

DIFFINICIÓ. sust. c. Definición.

DIFFINIMENT. V. DIFFINICIÓ.
DIFFINIR. v. modo inf. Definir.

DIFFINIT. part. pas. de "diffinir". Definido.

DIGATS. v. Decid, digáis.

DIGATSME. Decidme.

DIGES. v. Di. (digues)

DIGNAT. Variante. V. DIGNITAT.

DIGNITAT. sust. c. Dignidad, mérito.

DIGUT. part. pas. de "dever”. Debido. (degut)

DILIGÉN. adj. Diligente. (diligent)

DINTRE. adv. Dentro.

DIRAY. v. Diré.

DIRETS. v. Diréis.

DIR T‘ HA. Te ha de decir. (escrito DIRT‘ HA)

DISCORRIMÉN. V. DISCORRIMENT.

DISCORRIMENT. sust. c. Discurso, reflexión, el acto de discurrir.

DISCORRENT. v. gerundio de "discorrer”. Discurriendo, reflexionando.

DISCURRIMENT. V. DISCORRIMENT.

DISEM. v. Decimos. (diém, diem; deiem, deyem)

DISEN. v. Dicen. (diuen)

DISETS. v. Decís. (diéu, dieu; deieu, deyeu)

DISFORMAT. part. pas. de "disformar”. Desfigurado.

DISJUNTIVA. adj. term. fem. Disyuntiva.

DISLUNGAMENT. sust. c. Dislocación.

DISON. V. DISEN.

DISPUTAMENT. sust. c. Disputa, argumentación, controversia.

DISTINCCIONAR. v. modo inf. Distinguir, hacer distinción.

DISTINCCIONAT. part. pas. de “distinccionar”. Distinguido.

DISTINCS. adj. pl. Distintos.

DIT. sust. c. Dicho, palabra.

DITS. part. pas. pl. de "dir". Dichos.

DIVINITAT. sust. c. Divinidad.

DIVISIBILITAT. sust. e. Divisibilidad.

DIX. v. Dijo. (va dir)

DIXEREN. v. Dijeron.

DIXÉS. v. Dijese. (digués; diguere)

DIXLI. v. Díjole. (le dijo)

DIXME. v. Díjome.

DIXQUÉ. v. Dijo.

DÓ, v. Doy, dé. (dono; que yo dona; que jo doni)

DÓ, sust. c. Don, donativo, presente, dádiva.

DOCTRINAT. part. pas. de "doctrinar". Adoctrinado. (corriente en la Cataluña de Pujol)

DOLÇOR. V. DOUÇOR.

DOLEM. v. Dolemos.

DOLENT. adj. Doliente, afligido.

DOLER. v. modo inf. Doler.

DOLRE. V. DOLER.

DOLRÓS. adj. Doloroso.

DÓ ‘M. Déme, doyme. (me doy)

DON. sust. c. Don, dádiva, presente.

D' ON. V. D' HON.

DONA. sust. c. Señora, dama. (domina, domna, doña)

DONADOR. sust. c. El que da, dadivoso, amigo de dar.

DONALI. Dale.

DONÁLI. Le dio.

DONÁN. V. DONANT.

DONANT. v. gerundio de "donar”. Dando.

DONASSETS. v. Dieseis.

DONATS. v. Dais, dad.

DONATS. part. pas. pl. de "donar”. Dados.

DONATSME. v. Dadme. (donaume, doneume)

DONATZ. V. DONATS.

DONAVETS. v. Dabais. (donabeu, donáeu)

DONÇELL. sust. c. Doncel.

DONÇEYL. V. DONÇELL.

DONCHS. adv. Pues, entonces.

DONE. v. Doy, da. (jo done, éyl, ela done; yo dono, ella done)

DONESSON. v. Diesen. (donaren; donessin)

DONETS. v. Deis. (donéu o doneu)

DONME. v. Dóyme, entrégome. (me doy, me entrego; me dono; “em donu”)

DONQUES. V. DONCHS.

DONS. v. Des. (que tú me donos; me dons)

DONS. sust. c. pl. Dones, presentes, donativos.

DONS. adv. V. DONCHS.

D‘ ONT. V. D' HON.

DORS. adv. Detrás.
DORS. sust. c. Dorso, espalda.

DOUÇ, DOUÇA. adj. Dulce. (dols, dolsa; dolç, dolça)

DOUÇOR. sust. c. Dulzura. (dolsor, dolçor)
DOUS, DOUSA. V. DOUÇ, DOUÇA.

DREÇALÍ. Le dirigió, le enderezó. (dreçali)

DREÇAR. V. modo inf. Enderezar, dirigir.

DRET. sust. c. Derecho, justicia. - Se pogren de Deus per dret clamar: pudieran con justicia clamar a Dios.

DRETAMENT. adv. Derechamente, justamente, con justicia.

DRETEMENT. V. DRETAMENT.

DRETS. adj. pl. Justos. - No está drets: no es justo.

DRETURA. sust. c. Derechura, rectitud, justicia.

DUALITAT. sust. c. La cualidad de ser una cosa dual. (dualidad)

DUCHS, sust. c. pl. duques. (DUCHduc : duquedux; el que dirige, conduce, ductor)

DUPTE. V. Dude.

DUPTETS. v. Dudéis. (dudéu o dudéu; dupteu)

DUPTÓS. adj. Dudoso, perplejo.

DURABILITAT. sust. c. La cualidad que hace una cosa durable. (durabilidad)

DURABLE. adj. term. fem. Duradera, durable.

DURAMENT. sust. c. Duración.

DUY. De hoy, desde hoy. (d‘ huy)

DUYL. v. Duelo. - No ‘m duyl: no me duelo.

DUYMAY. V. D' UY MAYS.

D‘ UY MAYS. De hoy más. (huy, uy, avui, avuy, vuy)

domingo, 14 de marzo de 2021

Lo mosen cisteller. La Pobleta.

Lo mosen cisteller.

A la pobleta ñavie un mosen que ere cisteller.
La Pobleta es un lloc prop d´aci que te moltes masades i los masoves tots los dumenges anaven a misa major.   
Va aplegar lo dumenge i a la hora d´anar a misa no tocaben. Los masoves se van esperar hasta que casi se va fer hora de brenar. Al no tocar van anar a vorem si lo mosen estabe mal.
Lo mosen, al veulos, se va extra
ñar i los va dir que agon anaben.
Los masoves li van dir que ere dumenge. Pero lo mosen diebe que no, per que cada día fie una cistella i sol ne teníe cinc i tenie que tinne sis; "Bueno a lo millor es que algun día se li va olvidar de fela", li van dir al Mosen. 
Bé, pero ja que au vengut anem a la Iglesia i vos fare unes vespretes pa que pugau aplegar a bremar a casa.
Van anar a la Iglesia i pa predicadora tenie un vanasto de vimens, se va calvar dintre i los va dir:
¡Tres portadores,
carrega i mija!
¿Me veeu?
¡Si!
¡Pues ja no me veeu!
Y se va amagar a dintre del vanasto.


mosen, Cisteller, mossen, La Pobleta


https://www.castelloninformacion.com/pobleta-fiestas-agosto/
 

domingo, 8 de marzo de 2020

Tuferol

Un atra palabra, ésta un poc rara: "TUFEROL". Se diebe de un adorno o algo un tan raro o estravagán que algú se habíe posat al moño o al vestit. "Mira que tuferol se ha ficat al cap o al vestit."

//


Si Luis " vaya tuferol que porte esta al cap"

Yo si que lay sentit, cuan part del pel nol pots domina del cap y tire per amun diem , pero quin tuferol portes


A Tamarit una TUFA...pero se referís al cabell. Bol di adeban puya lo cabello....cóma. Un. Moño pero adeban...una. Tufera

Si, yo tame lo hay sentit e inclus encara u dic, cuan te levantes de dormi y dus lo pial mol alborotat

Vaya tuferol de pial que duc


La meua mare die pentinat q se acacho lo tuferol...

Al meu poble tambe se die tuferol cuan algú se fotie un cop al cap y li aixie un chicho, "baya tuferol que te a aixit al cap".

A maelle dievem tufere o tuferon als tosolons y golpes que mos isie un bulto o moladure




lunes, 2 de marzo de 2020

La botica del llauradó

La “botica” del llauradó.
L’agüelo “Sebeta” es un puñetero; de cuan en cuan li agrade “maure lo niu de avespes” pa que no se endormisquen les avespes. Avui, en esta charrada, segú que ubriré la “caisa dels trons”, pero hu fach volén, pa que mol “sabé populá” isque a la llum y no se piárdegue.
Ñá que aclarí que la “botica” o botiga, según los pobles, es lo que en castellá se diu farmasia.
Mols camíns se ha parlat de que la chen de poble viu més añs que la de la capital; que deu de sé per la vida sana que porten y perque no tenen tanta contaminasió, al no tindre tantes fábriques y tans fums de les calefacsións y dels coches.
Yo afechisco que, a lo milló sense donamos cuenta, los que viuen als pobles tenen algo més: la “botica” del llauradó.
Ya sé que casi tots vatres tindreu més coses de les que vach a posá aquí, pero es que yo sol vull doná com un ejemplo, que los demés podreu completá, ficán més coses, que ne ñán, segú.
Y es que als pobles, ademés de minchá més sá y natural que a les capitals, mincháen algunes coses que no se aprofitáen a les siudats, en part perque no les teníen y en part perque tampoc sabíen pa qué servíen. Algunes voltes als pobles hasta sense sabé pa qué valíen tampoc; sol perque ere una costúm aprofitá tot lo que se podíe minchá, sense que fare mal. Ere una manera més de umplí la tripa.
Lo que vach a posá se fáe cuan yo era menut; se fáen moltes més coses pero ya no men enrecordo de com se díen les herbes que mos mincháem y no mos pasáe res. Encara milló, eises herbes segú que mos achudáen a está més sans, a viure més añs.
La machoría de les coses, avui les podeu veure a Internet y damún en més amplaria de la que yo poso aquí.
A casa, cuan ma mare o m’agüela fáen col o col de grumo com diuen algúns, lo troncho nol tiráe, lo peláe y pals chiquets: Aisina se anáe matán la fam.
Cuans camíns al inviarn ham minchat ensalada de col, qué bona. Y al estíu, cuan un meló de carn eisíe viart, se fae en ensalada com si fore pepino, perque, en realidat habíe eisit pepino.
Anán al campo, per algúns “trosos”, daball de les archilagues, dels romés o dels timós se criae una cosa que ere pareguda, en la forma, als panals de les abelles y que natres li diebem “mamelletes”, me pareis que eren rochetes; pos mos hu mincháem.
Ñabíe un atra planta, que no men enrecordo cóm se diebe, que fáe unes coses menudetes, redonetes, a les que natres los diebem “panets” y tamé pa dintre.
Cuan peláem les carchofes, poc, que entonses se aprofitáen més que ara, a lo milló perque ne ñabíe poques y teníen que cundí no pa aplená los plats, sino pa que ne ñaguere pa “embrutíls” tots y a sucá pa, que quedáen mes llimpios que ara al traurels del fregaplats. Dieba que les fulles de damún de la carchofa que se lleven, a la part de bais de dintre quede una rebarbeta, blanca, pos eisa mos la mincháem tamé.
Del caldo de bullí la carchofera se aprofitáe alguna tasa, ere bo pal feche, pa no tindre pedres a la vesícula.
Les fulles del pi, en tisana o jarabe, eren bones pals problemes de la respirasió.
Les de la olivera, en tisana, baisen la tensió.La botica del llauradó, fulles, olivera
Les de la figuera pals triglicéridos, pa la diabetes y la bronquitis.
Les figues pa la tensió y pa mantindre lo tipo o pa aprimás, si voleu.
Les infusións de fulles de chinebre son bones pals riñóns, la artritis reumatoide, pa la gripe, pals catarros, pa la pell, …
Les boletes del mateis chinebre, ben madures si no son mol amargues, tamé pals riñóns y pa achuda a pixá a qui tingue eise problema.
Les pepites (les llaós) de la carbasa, pelades; minchán un pesiguet cada día, tots los díes del añ, ma de san pa la próstata.
Unes “papatiarres”, ben rentades, frechides en bon oli a una paella; lo suc que quede, tot ben machacat; lo ungüen que is, untat, va de maravilla pa les cremadures.
Y ……. Podríem seguí en tots los albres y les plantes, pero per avui ya val, qui ne vullgue més que miro per Internet. Ademés allí pose que lo que yo tos hay dit servís pa més coses. Pero als nostres pobles ya se fáe mols añs, pero que mols añs abáns de que nasquere lo dichós Internet.
A tot asó, com regla cheneral, ñauríe que afechí lo nesesari que es aná sempre mol llimpio, sobre tot rentás les mans que son les que porten lo minchá a la boca, pero que, si no mo les rentém a subín, tamé poden portá infecsións y bichets que mos posarán malals.
Dispués de asó a ver quí es lo llisto que pregunte per qué la chen de poble está més sana y viu més que la de la siudat. De totes maneres asó sol son recuerdos de un vell, teníu cuidau y, abáns de pendre algo a lo que no esteu acostumbrats, consulteu al dotó, no sigue cosa que yo no hasca esplicat be la resiapta, la cantidat usada no sigue la nesesaria y no tos vasque be pa algún atra cosa o, Deu no vullgue, se enveneno algú.
Ara si voleu podeu afechí més resiaptes, que ne falten moltes, an esta “botica” del llauradó.
FIN

del apothecari (Apotheke en alemán es la farmássia).


// Algúns comentaris a https://www.facebook.com/groups/1661943157400028/permalink/2591486684445666/

A la Codoñera mos minchabem unes erbes que li diguebem esparbantalles y tamé unes piñetes que estaben al centro de uns carts, se pareisie a una carchofa pero punchaen, llevabem les fulletes y lo cor estae bonisim.Y cuan anaem pel riu minchabem la part blanqueta del final dels chuncs.


// Luis afegix:

An algúns restauráns de Fransa tenen com a un plat espesial la sopa de ortigues, diuen que va be pa la artrosis, próstata, pedres al riñó, mal de cap, pa los que sels cau lo pial, inflamasió de vías urinarias en fin pa tot.

jueves, 23 de mayo de 2019

JORNADA CUARTA. NOVELA QUINTA.

Los germáns de Isabetta maten al seu amán, éste se li apareix en somnis y li amostre aón está enterrat. Ella, de amagatóns li desenterre lo cap y lo fique a una maceta de aufádega y plorán sobre ell tots los díes durán mol tems, sons germáns lay prenen y ella se mor de doló poc después.

Los germáns de Isabetta maten al seu amán, aufádega, cap, Lorenzo

Acabada la história de Elisa y alabada per lo rey durán un rato, a Filomena li va sé ordenat que ne contare una. Ella, plena de compassió per lo pobre Gerbino y la seua Siñora, después de un piadós suspiro, va escomensá:
La meua história, grassioses siñores, no sirá sobre gen de tan alta condissió com van sé aquelles sobre les que Elisa ha parlat, pero no sirá menos digna de llástima; y al enrecordámen d´ella me porte a Mesina, fa poc recordada, aon va passá lo cas.
Ñabíe, pos, a Mesina tres joves hómens germáns, mercadés, que s´habíen quedat bastán rics después de la mort de son pare, que ere de San Gimigniano, y teníen una germana de nom Elisabetta, jove mol hermosa y cortés, a qui, fore quina fore la raó, encara no habíen casat. Y teníen ademés estos tres germáns, a un almassén seu, a un mosso paissano de nom Lorenzo, que tots los seus assuntos dirigíe y fáe. Este, sén mol hermós de persona y mol pito, habénlo vist moltes vegades Isabetta, va passá que va escomensá a agradáli extraordinariamén, de lo que Lorenzo sen va acatá y abandonán tots los seus atres amoríos, va escomensá a ficá en ella lo ánimo; y de tal modo va corre l´assunto que, agradánse la un al atre, no va passá mol tems hasta que se van atreví a fé lo que los dos mes dessichaben.
Y continuán en aixó y passán juns mols bons ratos plens de goch, no van sabé obrá prou en secreto, que una nit, anán Isabetta de amagatóns allí aon Lorenzo dormíe, lo germá gran, sense donássen cuenta ella, la va guipá. Este, com ere un jove prudén, encara que mol dolgut, mogut per un honesto propósit, sense fé cap soroll ni di res, va aná donánlos la volta a uns cuans pensaméns sobre aquell assunto, y va esperá al matí siguién. Después, vingut lo día, los va contá a sons germáns lo que la nit passada habíe vist entre Isabetta y Lorenzo, y los tres, después de discutíu, van deliberá que per a que sobre san germana no caiguere cap infamia, passaríen alló en silénsio y faríen vore (fingiríen) que no habíen vist ni sabíen res de alló hasta que arribare lo momén en que, sense mal ni deshonra seua, se pugueren rentá esta afrenta. Y quedán en tal dispossisió, charrán y enriénsen en Lorenzo tal com acostumbraben, va passá que fingín anássen fora de la siudat per a distráures se van emportá los tres a Lorenzo. Arribats a un puesto mol solitari y perdut, veénse en ventaja, a Lorenzo, que de alló res se barruntabe ni aulorabe, van matá y enterrá de manera que dingú puguere acatássen. Van torná a Mesina y van corre la veu de que lo habíen enviat an algún puesto, lo que fássilmen se va creure perque moltes vegades solíen enviál de viache. Com Lorenzo no tornáe, Isabetta mol a subín los preguntáe per nell a sons germáns, y un día que los preguntáe en molta insisténsia, un de sons germáns li va di:
- ¿Qué vol di aixó? ¿Qué tens que vore tú en Lorenzo que me preguntes tan per nell? Si tornes a preguntámos te donarém la contestassió que mereixes.
Per lo que la jove, dolguda y apocadeta, temerosa y no sabén per qué, va dixá de preguntáls, y moltes vegades per la nit lo quirdabe y li demanáe que vinguere, y algunes vegades en moltes llágrimes per la seua llarga aussénsia se queixabe y sense consolás estabe sempre esperánlo. Va passá una nit que, habén plorat mol a Lorenzo que no tornáe y habénse al remat quedat dormida, Lorenzo se li va apareixe mentres dormíe, blang y despelussat, y en la roba esgarrada y podrida, y li va pareixe que li diebe:
- Oh, Isabetta, no fas mes que cridám, y de la meua llarga tardansa te fiques trista, y en les teues llágrimes me acuses; y per naixó, que sápigues que no puc torná aon estás, perque lo radé día que me vas vore tons germáns me van assessiná.
Y describínli lo puesto aon lo habíen enterrat, li va di que no lo cridare mes ni lo esperare. La jove, despertánse y donán fe a la visió, va plorá amargamén; después, eixecánse, sense atrevís a di res a sons germáns, se va proposá aná al puesto que li habíe sigut dit y vore si ere verdat lo que en somnis li habíe paregut. Y obtenín llissénsia de sons germáns per a eixí un tems de la siudat a passejás en compañía de una que datres vegades en ells habíe estat y sabíe tots los seus assuntos, lo mes pronte que va pugué allá sen van aná, y apartán les fulles seques que ñabíe an terra, aon la terra li va pareixe mes blana allí va esgarrapá; y no habíe cavat mol cuan va trobá lo cos del seu pobre amán ben conservat, ni fet malbé ni corromput. Veén que no ere aquell puesto de ploreres, si haguere pogut tot lo cos se haguere emportat per a donáli sepultura mes convenién, pero com no podíe sé, en un gaviñet lo milló que va pugué li va separá lo cap del cos y, embolicánlo en una toalla y tirán terra damún del cos, se va ficá lo cap a la faldeta y sen van aná de allí cap a casa.
Allí, en este cap se va tancá a la seua alcoba, y damún d´ell va plorá llarga y amargamén hasta que lo va rentá en les seues llágrimes, donánli mil besos per tot arreu. Después va agarrá una maceta gran y maja, de aquelles a les que se plante la millorana o la aufádega, y la va ficá a dins embolicada en una tela hermosa, y después, ficán a damún la terra, va plantá algunes motes de aufádega salernitana (de Salerno), y la regabe en aigua de roses, o de azahar, o en les seues llágrimes; y habíe pres la costum de está sempre prop de esta maceta, y de cuidála en tot lo seu afán, com que teníe amagat al seu Lorenzo, y después de que la habíe cuidat mol, escomensabe a plorá durán mol tems, hasta que tota la aufádega chorrejabe. La alfábrega, tan per la llarga y continua solissitut com per la riquesa de la terra abonada pel cap de Lorenzo, se va ficá mol maja y fée mol bona auló.
Y continuán la jove sempre de esta manera, moltes vegades la van vore los seues veíns, y los van contá a son germáns que se extrañáen de vórela tan descuidada, afeada, arguellada, tan que los ulls pareixíe que se ni hagueren de eixí de la cara. Lo que sentín sons germáns y véenu ells tamé, habénla renegat alguna vegada y no valén de res, de amagatóns van fé que li prenguéren aquella maceta. Y com ella no la trobáe, en grandíssima insisténsia la va demaná moltes vegades a sons germáns, y com no lay tornáen, no paráe de plorá, se va ficá dolenta y al llit no demanáe datra cosa que la maceta. Los joves se van extrañá mol de que la demanare tan, y per naixó van volé vore lo que ñabíe a dins; van abocá la terra, van vore la tela y a dins lo cap, que encara no estáe tan desfigurat com per a no reconéixe hasta lo pel risat de Lorenzo. Per lo que se van extrañá mol y van tíndre temó de que alló se sapiguere, la van enterrá sense di res y van eixí de Mesina, fugín cap a Nápoles. Sense dixá de plorá la jove y sempre demanán la seua maceta de la aufádega, gañolán se va morí, y aixina se va acabá lo seu desventurat amor.
Después de sert tems, sén aixó sabut per mols, va ñabé algú que va compóndre aquella cansó que encara se cante avui y diu:
Quí seríe lo mal cristiano
que la aufádega me va robá, etc.


en italiá, la aufádega se diu basilico, Basilikum en alemán, albahaca en castellá

/ en italiá, la aufádega se diu basilico, Basilikum en alemán, albahaca en castellá /

https://dle.rae.es/?id=1UmZ3Ns

Del ár. hisp. alḥabáqa, y este del ár. clás. ḥabaqah.

1. f. Planta anual de la familia de las labiadas, con tallos ramosos y velludos de unos 30 cm de altura, hojas oblongas, lampiñas y muy verdes, flores blancas, algo purpúreas, que tiene un fuerte olor aromático y se cultiva en los jardines.

albahaca silvestre mayor

1. f. clinopodio.

albahaca silvestre menor


1. f. alcino.

jornada cuarta novela sexta


https://it.wikipedia.org/wiki/Ocimum_basilicum

Il basilico (Ocimum basilicum, Linneo, 1753) è una pianta erbacea annuale, appartenente alla famiglia delle Lamiaceae, normalmente coltivata come pianta aromatica.

Originario dell'India, il basilico è utilizzato tipicamente nella cucina italiana e nelle cucine asiatiche in Taiwan, Thailandia, Vietnam, Cambogia e Laos, per via del marcato profumo delle sue foglie, che a seconda della varietà può essere più o meno dolce o pungente.