Mostrando las entradas para la consulta Crescimbeni ordenadas por relevancia. Ordenar por fecha Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta Crescimbeni ordenadas por relevancia. Ordenar por fecha Mostrar todas las entradas

miércoles, 1 de noviembre de 2023

Cadenet, La comtesse de Provence

Cadenet, t. II, III et IV. Vingt-huit pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours.

Cadenetz si fo de Proensa, d' un castel que a nom Cadenet, qu' es en la riba de Durensa el comtat de Forcalquier. Fils fo d' un paubre cavallier; e quant el era enfans lo castels de Cadenet si fo destruitz e raubatz per la gent del comte de Toloza, e li home de la terra mort, et el pres e menat en Tolsan per un cavalier qu' avia nom Guillem del Lantar; et el lo noiric e 'l tenc en sa maison. Et el venc bos, bels e cortes, e si saup ben trobar e cantar e parlar; et apres a trobar coplas e sirventes. E parti se del seignor que l' avia noirit, et anet s' en per cortz; e fez se joglars e fazia se apellar Baguas. Lonc temps anet a pe, desastrucs per lo mon. E venc s' en en Proensa, e nuillz hom no lo conoissia; e fetz se clamar Cadenet; e comenset a far cansos e fetz las bonas e bellas. En Raimonz Leugier, de Dosfraires del evesquat de Nissa, lo mes en arnes et en honor.

En Blancatz l' onret e 'l fetz grans bens. Longa sazon ac gran ben e gran honor; e pois el se rendet a l' Ospital e lai definet. E tot lo sieu faig eu saubi auzir e per vezer.
Fragment d' une pièce:
S' ieu trobava mon compair' En Blacatz
Un bon conseill leial li donaria,
Mas per mon grat ses conseill o faria,
Qu' enanz qu' el fos del segle trespassatz
S' en departis, qu' el temps que n' es passatz
No il fara ges al maior obs secors,
Anz hai paor qu' inz en enfern no 'l pegna,
Si tan no fai qu' a Jesu Crist si vegna,
Que l' ufana d' aquest segl' e 'l lauzors
Es en l' autre marrimenz e dolors.
S' ieu trobava.
Crescimbeni, 108. Bastero, 80 et 121. Millot, I, 416. Papon, II, 385.
P. Occ. 113.

La dame Castelloze, t. III.
Na Castellosa si fo d' Alvergne, gentils domna, moiller del Truc de Mairona; et amet N Arman de Breon, e fetz de lui sas cansos. Et era una domna mout gaia e mout enseignada, e mout bela.
Crescimbeni, 179. Bastero, 81. Millot, II, 464. P. Occ. 245.

Cavaire. Réponse à un couplet qui lui est adressé par Bertran Folcon:
Cavaliers, cui joglars vest,
De cavalaria s devest,
C' us joglaretz del marques d' Est,
Falco, vos a vesti ab si,
Per que m demandatz que m feri,
Que noca us deman qui us vesti?

Cercamons. Cinq pièces.
Cercamons si fos uns joglars de Gascoingna, e trobet vers e pastoretas a la usanza antiga. E cerquet tot lo mon lai on poc anar, e per so fez se dire Cercamons.
Dans une de ses pièces, il adresse des reproches aux troubadours:
Ist trobador entre ver e mentir
Afollon druz e moilliers et espos,
E van dizen c' amors va en biais
Per que 'l marit en devenon gilos
E dompnas son intradas en pantais...
Pois nostre temps.

Et dans une autre il dit:
E cel que bon pretz oblida
Sembla fols que l' autrui abais;
Et es razos deschausida
Qu' om veia 'l pel en l' autrui oill
Et el sieu no conois lo trau.
Ges per lo temps.
Crescimbeni, 179. Bastero, 81. Millot, II, 474. P. Occ. 250.

Certan. Interlocuteur dans une tenson, il propose de la soumettre au jugement du roi d' Aragon:
N Ugo, lo rei valentz e fis
D' Aragon, en cui pres s' aizis,
El entendra ben lausor;
Sa s que dira, tan sap d' amor...
Millot, III, 396.

Le chevalier du Temple t. IV.
Millot, II, 467.

Claire d' Anduze, t. III.
Millot, II, 477. P. Occ. 252.

Cominal, t. IV.

Le comte d' Empurias. Une seule pièce, dont le texte est altéré dans le manuscrit; c' est une réponse à Frédéric III, Roi De Sicile:
A l' onrat rei Frederic terz vai dir...
Que dels parenz qu' aten de vas Espagna
Secors ogan non creia qu' a lui venia...

Ni no s cug ges qu' el seus parenz desir
Qu' el perda tan qu' el regne no il remagna,
N' el bais d' onor per Franzeis enrechir
Qu' en laiseron lo plan e la montagna...

Del joven rei me platz car non s' esmaia
Per paraulas, sol qu' a bona fin traia
So qu' el paire conquis a lei de sert,
E si 'l reten, tenrem l' en per espert.
A l' onrat rei.
Bastero, 81. Crescimbeni, 180. Millot, III, 23.

Le comte de Flandre. Un couplet adressé à Folquet de Roman; en voici la fin:
Pero conseill li darai gen,
Et er fols s' el no l' enten,
C' ades tegna son viatge
Dreit lai vas son estage;
Que sai van las genz dizen
Que per Cinc cenz marcs d' argen
No il calria metre gatge.
Bastero, 81. Crescimbeni, 180.

Le comte de Foix.
Mas qui a flor se vol mesclar
Ben deu gardar lo sieu baston,
Car frances sabon grans colps dar
Et albirar ab lor bordon.
E no us fizes en Carcasses
Ni en Genes
Ni en Gascon, quar no l' amon de res
De pos vas mi ai faita la falhensa.
En breu de temps veirem mos Brogoignon
Cridar Montjoi, e 'l criden Aragon.
Mas qui a.
Voici le commencement d' une autre pièce:
frances, c' al mon de gran cor non a par
E de saber, de fortz', e Bergoingnon
Los Patarin a Roma auzan menar;
E qui clamar se fara d' Aragon
A lo gran foc seran menatz apres,
Com rason es,
E tuit bruisat seran
E lor cenes gitad' al vent.
frances c' al mon.
Millot, II, 470. P. Occ. 291.

Le Comte de Poitiers, t. III et IV.
Lo Coms de Peitieus si fo uns dels maiors cortes del mon, e dels maiors trichadors de dompnas; e bons cavalliers d' armas, e larcs de dompneiar.

E saup ben trobar e cantar: et anet lonc temps per lo mon per enganar las domnas. Et ac un fill que ac per moiller la duquessa de Normandia, don ac una filla que fo moiller del rei Enric d' Engleterra, maire del rei jove, e d' En Richart e del comte Jaufre de Bretaingna.
Ce troubadour étant le plus ancien de tous ceux dont les ouvrages sont parvenus jusqu'à nous, il a paru convenable d' en extraire les divers fragments qui peuvent donner une idée de l' état de la langue et de la poésie de l' époque où il a écrit.
Companho farai un vers covinen,
Et aura i mais de foudatz no y a de sen;
Et er totz mesclatz d' amor e de joi e de joven.


E tenguatz lo per vilan qui no l' enten
O dins son cor voluntiers no l' apren;
Greu partir si fai d' amor qui l' atrob a son talen.


Dos cavals ai a ma selha ben e gen;
Bos son et ardit per armas e valen
E no 'ls puesc amdos tener, que l' us l' autre no cossen.

Si 'ls pogues adomesgar a mon talen,
Ja no volgr' alhors mudar mon garnimen,
Que miels foren cavalguatz de nul home viven.

L' uns fon dels montaniers lo plus corren,
Mas tan fera estranheza ha longuamen,
Et es tan fers e salvatges que del ballar se defen.

L' autre fon noyritz sa jos pres Cofolen
Et anc no vis bellazor, mon escien;
Aquest non er ja camjatz per aur ni per argen...

Cavalliers, datz mi cosselh d' un pessamen;
Ancmais no fui issarratz de cauzimen (N. E. issaratz más arriba)
E no sai ab qual mi tengua de N' Agnes o de N' Arsen...
Companho farai.

Ben vuelh que sapchon li plusor
D' est vers, si 's de bona color,
Qu' ieu ai trag de mon obrador,
Qu' ieu port d' ayselh mestier la flor
Et es vertatz,
E puesc en trair lo vers auctor,
Quant er laissatz.

Ieu conosc ben sen e folhor
E conosc ardimen e paor
E, si m partetz un juec d' amor,
No suy tan fatz
Non sapcha triar lo melhor
Entr' els malvatz.

Ieu conosc ben selh qui be m di
E selh qui m vol mal atressi,
E conosc ben selhuy qui m ri
E s' ill pro s' azauton de mi,
Conosc assatz,
Qu' atressi dey voler lor fi
E lor solatz.


Mas ben aia cel qui m noiri,
Que tan bon mestier m' eschari,
Que anc a negun no falhi,
Qu' ieu sai jogar sobre coysi
A totz tocatz;
Mais en sai que nulh mon vezi,
Qual qu' emveiatz.

Dieu en laus e sanh Jolia;
Tant ai apres del juec doussa
Que sobre totz n' ai bona ma;
E selh qui cosselh mi querra
No l' er vedatz,
Ni nuils de mi non tornara
Descossellatz.

Qu' ieu ai nom maiestre certa;
Ja m' amigu' a nueg no m' aura
Que no m vuelh' aver lendema,
Qu' ieu sui be d' est mestier sobra
Tant ensenhatz
Que ben sai guazanhar mon pa
En totz mercatz...
Ben vuelh que.

Pus vezem de novelh florir
Pratz, e vergiers reverdezir
Rius e fontanas esclarzir,
Auras e vens,
Ben deu quascus lo joy jauzir
Don es jauzens.

D' amor non dei dire mas be,
Quar non ai ni petit ni re,
Quar ben leu plus no m' en cove;
Pero leumens
Dona gran joi qui be mante
Los aizimens...

Per tal n' ai meins de bon saber,
Quar vuelh so que no puesc aver
Aicel reproviers me ditz ver
Certanamens:
A bon coratg' e bon poder
Qui 's ben sufrens...

Obediensa deu portar
A mantas gens qui vol amar,
E coven li que sapcha far
Faigz avinens,
E que s guart en cort de parlar
Vilanamens.
Pus vezem de.

En Alvernhe, part Lemozi,
M' en aniey totz sols a tapi;
Trobey la moler d' En Guari
E d' En Bernart:
Saluderon me francamen
Per sant Launart.

Una mi dis en son latin:
Deus te salve, dom pelegrin,
Molt me pareis de bel eisin,
Meu esient,
Mais trop en vai per est camin
De folla gent.

Auiatz ieu que lur respozi,
Anc fer ni fust no y mentaugui
Mas que lur dis aital lati:
Tarrababart
Marta babelio riben
Sara ma hart.

So dis N' Agnes e N' Ermessen:
Trobat avem qu' anam queren,
Alberguem lo tot plan e gen,
Que ben es mutz;
E ja per el nostre secret
Non er saubutz.

La una m pres sotz so mantelh;
Meneron m' en a lur fornell,
Et a mi fon mout bon e belh;
Lo foc fo m bo
Et ieu calfei me voluntiers
Al gros carbo.

A manjar me deron capos;
El pan fon cautz, e 'l vin fon bos;
Et ieu dirney me volentos
Fors et espes,
Et anc sol no y ac coguastros
Mas que nos tres.

“Sors, aquest hom es enginhos
E laissa son parlar per nos:

Aportatz lo nostre cat ros
Tost e corren,
Que li 'n fara dir veritat,
Si de res men.”

Quant ieu vi vengut l' enuios
Qui a grant onglas e lonc grignos,
Ges son solatz no mi fon bos;
Totz m' espaven;
Ab pauc no 'n perdi mas amors
E l' ardimen.

Quan aguem begut e manjat
Despulley m' a lur voluntat;
Derreire m' aportero 'l cat
Mal e fello;
Et escorgeron me del cap
Tro al talo.

Per la coa 'l pres N' Ermessen
E tira el cat escoyssen;
Plaguas me feyron mays de cen
Aquella ves;
Coc me, mas ieu per tot aquo
No m mogui ges.

Après avoir exagéré ses prouesses dans un récit que la décence ne permet pas de transcrire, et auquel il serait difficile de croire, quand même, selon un couplet qui se trouve seulement dans le manuscrit de Mac-Carti, on admettrait qu' il passa huit jours avec ces deux dames, le Comte de Poitiers termine la pièce par ces vers adressés à son jongleur:
Monet, tu m' iras al mati,
Mo vers portaras el Borssi
Dreg a la molher d' En Gari
E d' En Bernat;
E diguas lor que per m' amor
Aucizo 'l cat.
En Alvernhe.
Dans une pièce licencieuse, il fait la comparaison suivante:
E cels qui no volran creire mos casteis
Anho vezer pres lo bosc en un deveis;
Per un albre c' om hi tailla, n' y naison dos o treis;
E quan lo bosc es taillatz, nais plus espes;
E 'l senher no 'n pert son comte ni sos ses.
Companho tant ai.
Crescimbeni, 190. Bastero, 81. Millot, I, 1. Hist. Litt. XI, 37; XIII, 42. Papon, II, 422. P. Occ. 1.

Le comte de Provence. Une pièce en forme de tenson, avec Carn et Ongla:
Carn et Ongla, de vos no m voill partir
Tan vos trob ferm en plan et en montagna,
E poira m' en, qui s volra escarnir,
Qu' eu vos partrai ogan de ma compaigna,
Ni negun temps, mentre que guerra aia,
Pro sabra d' art toz homs que us me sostraia;
Tan bon caval no sai ni tant espert,
Per que m' er mal si ses armas vos pert.
                            Carn et ongla.

Une tenson avec Arnaud:
Amics, N Arnaut, cent domnas d' aut paratge
Van outra mar e son en mieja via,
E non podon ges complir lo viatge
Ni sai tornar per nulla res que sia,
Si non o fan per aital convinen
Q' un pet fassatz, de que mova tal ven
Per que la naus venga s a salvamen:
Faretz l' o no, que saber o volria?
Amics N Arnaut.
Nostrad. 103. Bastero, 81 et 92. Crescimbeni, 180. Millot, II, 212. Papon, II, 417. P. Occ. 166.

Le comte de Rodez.
Lo coms de Rodes si era mout adreitz e mout valens, e si era trobaire; e 'N Uc de Sain Sir fetz aquesta cobla:
Seigner coms, no us cal esmeiar, etc.
E lo coms si respondet aquesta cobla:
N Uc de San Cir, be m deu grevar
Que us veia que ojan sai fos
Paubres e nutz e d' aver blos,
Et eu vos fi manent anar;
Mais me costes que dui arquier
No feiron o dui cavallier;
Pero ben sai, si us dava un palafre,
Dieus que m' en gar, vos lo prendriatz be.

Le comte de Rodez a une autre tenson avec Hugues de Saint-Cyr, dans laquelle il lui dit:
E vostr' ais me farai vezer,
N Uc de San Cir, anz del pascor,
Si que i farai de roca tor
Et aut mur e fossatz chazer;
Que trop menon gran bobansa
N Uc et Arnautz, si deus mi gar;
Mas eu la lor farai baissar,
E no voill aver honransa
Ni portar escut ni lansa.
E vostr' ais me.
Bastero, 81. Crescimbeni, 180. Millot, II, 174.

Le comte de Toulouse. Couplet en réponse à Gui de Cavaillon:
Lo coms de Tolosa li respondet:
Per deu, Gui, mais ameria
Conquerre prez e valor
Que nuill' autra manentia
Que m tornes a desonor;
Non o dic contra clerzia
Ni m' en esdic per paor,
Q' eu no voill castel ni tor
S' eu eis no la m conquerria;
E mei honrat valedor
Sapchan qu' el gazainz er lor.
Seigner coms.
Bastero, 81. Crescimbeni, 180. P. Occ. 271.

La Comtesse de Die, t. III.
La comtessa de Dia si fo moiller d' En Guillem de Peitieus, bella dompna e bona; et enamoret se d' En Raembaut d' Aurenga, e fetz de lui mains bons vers. Et aqui sont escriutas de las soas chansos.
Nostrad. 47. Crescimbeni, 30. Bastero, 81. Millot, I, 161. Papon, II, 381. P. Occ. 54. Hist. Litt. XV, 446.

La comtesse de Provence. Un couplet:
Vos que m semblatz d' els corals amadors,
Ja no volgra que fosses tan doptans;
E platz mi molt car vos destreing amors,
Qu' atressi sui eu per vos malananz.
Et avetz dan en vostre vulpilhage,
Quar no us ausas de preiar enhardir,
E faitz a vos et a mi gran damnage;
Que ges dompna non ausa descobrir
Tot so q' il vol per paor de faillir.
Vos que m semblatz.
Millot, II, 222. P. Occ. 167.
dalfinet. Une pièce.
Del mieg sirventes ai legor
E voill lo far a toz auzir,
E penrai ivern per pascor
E trauchar per pro dormir
Et estar el boscage,
Et irai sovenet armatz,
E pren per flor la neu e 'l glaz,
C' ab honrat vasalatge
Menarai si las mans e 'ls braz
Tro paus tot mon afar en paz.

Elle a trois couplets et cet envoi:
Domna, d' onrat lignatge
Per vos sui al Dalfin cazaz,
E tenc totas mas eretaz.
Del mieg sirventes.

Jacme Grill - Jutge

Jacme Grill. Un couplet en réponse à Simon Doria:

Cobeitatz, qu' es vengud' avan,
Nos ha tot bastit aquest dan,
En Simon, que las dompnas han
Amor e domnei gen tengutz,
Mas per los cobes recrezutz
Ricx drutz bes es abatutz.
Seigne' 'N Jacme.

Bastero, 88. Crescimbeni, 198.

Jean d' Anguilen. Une pièce dans laquelle il s' adresse ainsi à l' Amour:
Amors, vostra mantenensa
Perdetz a guiza d' enfan,
Qu' ieu, car fas vostre coman,
N' ay l' afan e 'l marrimen,
E 'n trac mi dons a guirensa,
Car no li m defen;
Mas ben pauc fai d' ardimen
Qui contra 'l vencut s' en pren
A cui degra far valensa.
S' ieu anc.
Millot, III, 415.

Jean d' Aubusson. Une tenson avec Nicolet:
En Nicolet, d' un songe qu' ieu sognava
Maravillios, una noit quan mi dormia,
Voill m' esplanez, que molt m' espaventava;
Tot los eigles d' un' aigla que venia
Devers Salern sa per l' aire volan,
E tot quant es fugia li denan.


Il répond aux explications que lui donne Nicolet:
En Nicolet, tan gran aura menava
Aquest' aigla que tot quant es brugia,
Et una nau de Cologna arivava
Maiers asaz que dir non o porria,
Plena de foc, l' aigla ab aura gran,
Si que lo focs ardea et alumnava
Vas totas parz lai on l' aigla volava...

En Nicolet, tot lo foc amorzava
Aquest' aigla, et un gran lum metia
En Monferrat, que tan fort esclarava
Que lo segles per tut s' en esbaudia;
E metia d' autre lum per locs tan
Que tot quant es s' en anava allegran,
Pueis l' aigla sus en l' aire s' asedia
En tant alt luoc que tot lo mon vezia.

L' un et l' autre finissent par un envoi. Voici celui de Jean d' Aubusson:
A l' onrac ric emperador presan,
En Nicolet, don dieus forsa e talan
Que restaure valors e cortesia,
Si cum li creis lo poder chascun dia.
En Nicolet.
Bastero, 84. Crescimbeni, 188. Millot, II, 205.

Jean Esteve, t. IV. Les pièces de ce troubadour sont au nombre de douze, et datées. Les vers suivants paraissent se rapporter à une calamité publique:
Quossi moria
Sui trebalhatz,
No say que m dia
Pus qu' enrabiatz,
Tan me laguia
La mortaldatz
Que s fetz lo dia
De caritatz;
Quar plors
Peiors
No foron vistz,
Dolors
Maiors
Ni cors pus tristz;
Per qu' ieu sui dolens
E mans d' autras gens;
Dieus lur es guirens
Cum als ignoscens;
Verges Maria,
Si quo venc en vos,
Preiatz lo 'n pia
Qu' els salve e nos.
Quossi moria.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, III, 397. P. Occ. 344.

Jean Lag. Une tenson avec Ebles.
Be us esforsatz com siatz bon doblaire
Pus auzi dir, N Ebles, que l' emperaire
Vos vol vezer, e cre us ben, si us vezia,
Per vos donaria;
Mais, per dieu, si us auzia,
Auzir no us volria,
Car mal e lag parlatz;
Mon joi parlaria
E vos chantariatz;
Anatz on que sia
Ja respieg non prendatz.
Qui vos dara.
Millot, III, 415.

Jean Miralhas. Une tenson avec Raimond Gaucelm, auquel il répond:
Ramon, si vos cazetz de la carreta

Obs y auran tug vostre companho
Ans que us levetz, e la vostra penseta
Esclatara si avetz manjat pro.
Joan Miralhas si dieu.

Jeoffre. Une tenson avec Giraud Riquier, auquel il demande:
Guiraut Riquier, diatz me
Per cals gens es pus grazitz
Domneys, segon vostr' essien;
Car say es mal aculhitz
C' a penas truep qu' el mantenha,
Ans a de contraris tans
Que dels destricx cascus pessa,
Per que notz als fis amans.
Guiraut Riquier.

Jordan. Un couplet:
Lombards volgr' eu esser per Na Lombarda,
Qu' Alamanda no m platz tan ni Giscarda,
Quar ab sos oillz plasenz tan jen mi garda
Que par que m don s' amor, mas trop me tarda,
Quar bel vezer
E mon plaser
Ten e bel ris en garda.
Lombards volgr' eu.

Jordan de Bonels ou de Borneil. Deux pièces.
Jordan de Bonels si fo de Saintonge, de la marqua de Peitieu; e fes mantas bonas cansos de Na Tibors de Montausier, que fo moiller del comte de Gollena, e pois moiller del signor de Montausier e de Berbesiu e de Cales.
Longa promessa m' es esmays
Tan que no tem coven ni plays,
Ni so qu' ieu tenc no cug tener,
E ges per aisso no m biays
Ni de totas no m desesper.
Non estarai.
Bastero, 84. Crescimbeni, 187. Millot, III, 415. P. Occ. 202.

Jordan de Cofolen. Quatre pièces attribuées à d' autres troubadours; en voici quelques vers:
Ancmais aissi finamen non amey,
Mas ar hi ai pauzat lo cor e 'l sen,
Pus ni mi dons no m puesc partir de ley
Ni o farai jamais a mon viven,
Ni negun' autra non envey
Mas lieys cuy azor e sopley.
Ancmais aissi.

Si cum l' aigua suefre la nau corren
Que es tan greu que mil homes soste,
Per un clavelh pert son afortimen,
Pogr' ieu sofrir mal de tot' autra re
Mai quant de lieys que m defug a merce;
Et on plus l' am, ai en cor que m' azire;
On plus en pens, plus doblon miey cossire,
E 'l dous esgars es cum la bella flors
Que pueys del frug amarzis la sabors.
S' ira d' amor.
Millot, II, 325.

Joris ou Jauris. Une tenson avec Guigo, auquel il répond:
Vostra razo, Gigo, er leumenz preza;
Donc per que m vol mi dons qu' es gen apresa
Colgar ab se mas per tal qu' eu li fasa...
Com home aperceubutz
Baisan oills e faza
Ab segnas conogutz...
Joris cil.
Crescimbeni, 198.

Josbert ou Gousbert. Une tenson avec Pierre Bremon:
Peire Bermon, maint fin entendedor
Preion de cor una dona plazen,
Mas li dui son tan bel e tan valen
Per c' a leis plai c' a amdos fass' amor;
L' uns a de lei lo semblans amoros
E gaps e ris e l' esgart e 'l solatz,
Per c' om cuia qu' el n' aia mais assatz;
L' autre, ses plus, un baizar en rescos;
L' us ha de lei honor e l' autre pro.
Diguatz a qual vai meils segon razo.
Peire Bermon.
Millot, III, 416.

Joyeux de Toulouse. Une pastourelle, dont voici des fragments:
L' autr' ier el dous temps de pascor
En una ribeira
Aniey cercan novella flor
Cost' una cendieyra,
E per delieg de la verdor...
Et, a la primeira flor
Qu' ieu trobiey, torney en plor
Tro qu' en una ombrieira
Reviriey mos huelhs alhor,
Et una bergeira
Lai vi ab fresca color
Blanca cum neuieyra...

Et ieu quan vi son gay cors gen
D' avinent estatge,
E sa fresca cara rizen
E lo sieu clar vizatge,
Oblidiey tot mon pessamen,
Quar de gran paratge
Mi semblet al benfait plazen,
Cors de gran barnatge...
Ves lieys m' en aniey humilmen;
Et en la ferratge
Gardet tres anhels solamen;
Et en mon coratge
Ieu maldis qui primeiramen
Baysset son linhatge...
L' autr' ier el.
Millot, III, 416.


Jutge. Tenson avec Elias:
Ara m digatz vostre semblan,
N Elias, d' un fin amador
C' ama ses cor gualiador,
Et es amatz ses tot enjan,
De qual deu pus aver talan,
Segon dreyta razon d' amor,
Que de si dons sia drutz o maritz,
Can s' esdeve que 'l n' es datz lo chauzitz.
Ara m digatz.

Dans une autre tenson que lui adresse Jean Estève, il lui répond:
Ieu prezi mais, N Esteve, per mo sen,
Home coytos, plazen et amoros,
Sitot no s pot fayre grans messios,
Que no fay ric home desconoisen;
E dona deu lo cortes retener,
Car en lui es joys e chans e deportz...
Dui cavayer.

Taurel - Vinzens (Fin du tome V)

Taurel. Une tenson avec Falconet, auquel il dit:

Falconet, de Guillalmona
Vos vei enamorat,
E 'l marques de Montferat
Fai pechat que non la us dona.
Falconet de.
Millot, III, 436.

Le Templier, ou le Chevalier du Temple, t. IV.


Thibaud de Blizon. La pastourelle imprimée t. II, p. 230, est sous son nom dans un des manuscrits.
Millot, III, 275.
Thomas. Une tenson avec Bernado.
Bernado, la genser dona que s mir
En tot lo mon ni anc fos ni er mais
Dieu prec que gar de mal e de falhir,
E m do s' amor e m tragua d' est pantais
E dels peccatz c' a faitz mortals e lais,
Me do, s' il play, de tot be far ayzina,
Car dels peccatz ben es hora que lais,
E prec ne lui a cui lo mon s' aclina.
Bernado la.
Millot, III, 436.

La Dame Tiberge. Un fragment lacéré.
Na Tibors si era una dompna de Proensa, d' un castel d' En Blacatz que a nom Sarrenom. Cortesa fo et enseignada, avinens e fort maistra, e saup trobar; e fo enamorada e fort amada per amor; e per totz los bons homes d' aquela encontrada fort honrada; e per totas las valens dompnas mout tensuda e mout obedida. E fetz aquestas coblas, e mandet las al seu amador:
Bels dous amics, ben vos puesc en ver dir
Que anc no fo q' eu estes ses desir
Pos vos conven e... per fin aman;
Ni anc no fu q' eu non agues talan,
Bel douz amics, q' eu soven no us vezes,
Ni anc no fos sasons que m' en pentis,
Ni anc no fos, si vos n' anes iratz,
Q' eu agues joi tro que fosetz tornatz.
Bels dous amics.
Crescimbeni, 202. Millot, III, 321. Papon, II, 415. P. Occ. 328.
Tomiers. Voyez Palazis. Fragments d' une pièce:
De chantar farai
Una esdemessa,
Que temps ven e vai,
E reman promessa,
E de gran esmai
Fai deus tost esdessa.
Segur estem, seignors,
E ferms de ric socors.


Ric socors aurem,
En deu n' ai fianza,
Don gazagnarem
Sobre sels de Fransa.
D' ost que deu non tem
Pren deus tost venjanza.
Segur estem, etc.

Tals cuia venir
Ab falsa croisada
Qe 'l n' er a fozir
Sens fog d' albergada,
Car ab ben ferir
Venz hom leu mainada.
Segur estem, etc.

E si Fredericz
Qu' es reis d' Alamaigna
Soffre que Loics
Son emperi fraigna,
Ben sera enics
Lo reis part Bretaigna.
Segur estem, etc.

L' evesque culvert
Non o preson gaire
S' el sainz vas se pert
O fo nostre paire,
Quan moc del desert,
Mas amon Belcaire.
Segur estem, etc.

Nostre cardenals
Sojorna e barata,
E pren bels ostals,
De que deus l' abata,
Mas pauc sent los mals
Quant a Damiata.
Segur estem, seignors,
E ferm de ric socors...
De chantar farai.
Bastero, 94. Crescimbeni, 219. Hist. gén. du Languedoc III, 98. Millot, III, 45. P. Occ. 273. Hist. Litt. XV, 462.

Torcafols. Deux pièces; en voici quelques vers:
Comunal, en rima clausa
On ja no m respondres, so m cuich,
Farai sirventes aora,
E dirai vostra semblansa,
C' ab armas es soven vencutz;
Et hom vielz pois desclavella
Ni ses de totz pretz abatutz,
Be m meravill com se feing drutz.
Comunal en.

Ben viu a gran honor
Qui pert son mal seignor,
Qu' eu perdei lo peior
Qu' anc mortz pogues aucir,
Mas ieu non pois morir,
Ni no voill que m' aucia
Per ma vida gandir...
Comunal veill.
Bastero, 94. Crescimbeni, 210. Millot, III, 436.

Le Troubadour de Villarnaud. Deux sirventes, dont l' un est à la manière des troubadours qui se permettaient de changer les terminaisons de plusieurs mots pour produire des rimes extraordinaires:
Mal mon grat fatz serventula
Dels ricx malvatz cor mortula,
Quar il no temon vergula,
Quar ses cor han lur corsul;
Per qu' ieu n' ai men de raubula;
E man joglar de cortula
Qu' en fan tot jorn gran rancul
Dels malvatz trenca linhula.
Mal mon grat.
Voici des fragments du second, qui est dans le style ordinaire du temps:
Un serventes nou qu' om chan
Farai en est leugier so,
Que coratge e talan
N' ai e mout bona razo,
Quar mant dizon veiramen
Qu' el Dalfins pert per non sen
Gapenses;
Et er grans merces,
Si 'l ven meschasensa,
Quar pretz no l' agensa...


Si 'l Dalfins sai ven ugan
Ni l' aduzon siei baro,
Mant elm, mant escut, mant bran,
Mant ausberg, mant gonfano,
E man bell cavall corren
Veirem, mant cairell bruien
Trais espes,
Mant colp demanes
Ferir, si no i tensa
Lo coms de Proensa.

Quar si 'l coms si fai enan
Per intrar en teneso,
Cobrar pot, senes tot dan
E ses mass' e ses basto,
So qu' an perdut lonjamen
Siei amic e siei paren...
N Agoutz, ab bon pretz valen,
Creis quec dia e non deisen

Nullas ves
Vostra valors que es
Aussors, e que gensa
Quec jorn a presensa.

Serventes,
Vai tost, e no t pes,
Fai m' en sovinensa
Al comte de Proensa.
Un serventes.
Crescimbeni, 210. Millot, III, 436.

Vinzens. Tenson avec Giraud et un marquis:
De so don yeu soy doptos
Me diatz vostr' entendensa,
Guiraut, pus es amoros;
A razon ni conoisensa
L' amor don vos aug parlar,
Car mon senhor n' aug clamar
Que ditz c' un an l' a o dos
Servida que non l' es pros.
De so don.

Anonymes, t. II.
Voyez Millot, tome III, page 439, jusqu'à la page 449; et le Parnasse occitanien, depuis la page 387, jusqu'à la page 393.

Dans un Domneiaire anonyme se trouvent ces vers:
Mas cel non poc en ren faillir
Que vos fetz e volc que siatz,
Quar meillor es de las meillors
E genser es de las gensors,
E plus haut sobre las haussors,
E bella de totas beutatz;
Far sabetz tals cinc cent honors
Que senz una de las menors
Non voill haver los Mans ni 'ls Tors
Ni esser coms d' Angeus clamatz.
Domna Vos.
Millot, III, 439.

(N. E. Le Mans, Tours, Comte d' Anjou ?)


Fin du tome V.


Variantes et corrections.

Les manuscrits des poésies des troubadours, de même que tous ceux du moyen âge, n' offrant pas les signes de ponctuation, ni ceux de l' apostrophe et de l' aphérèse, les personnes qui étudieront les pièces que je publie, pourront changer ou rétablir la ponctuation qui a été adoptée dans cet ouvrage, quand le sens leur semblera l' exiger, et ainsi lire No 'n pour Non, etc., et vice versa, etc.
Quand deux mots paraîtront devoir être réunis, ou un seul mot paraîtra devoir être divisé, on le fera si l' on trouve un meilleur sens, parce que, malgré le soin extrême que je me suis donné, je puis n' avoir pas pris constamment le parti le plus convenable.
Dans les passages épars des pièces, on trouvera quelquefois des citations qui ne s' accordent pas avec la table précédente ou avec les indications des noms des troubadours; cette différence vient de ce que les manuscrits attribuent les mêmes pièces à différents troubadours. J' ai cru pouvoir en donner des exemples frappants, en rapportant quelquefois sous des noms divers quelques fragments, et en n' y laissant d' autre différence que les variantes des manuscrits, ainsi qu' on peut le voir tome V, pages 55 et 198, 219 et 298.
Après ces renseignements je me borne à proposer les variantes et les corrections suivantes:

t. Ier, p. 280. Am placé après As à la deuxième personne du présent au singulier, doit être placé à la ligne suivante après A, troisième personne.

t. III, p. 69. Contra 'l mon, - contra mon.
81. Lai, s' il no m' asegura, - que i an anz no.
99. L' amor que m, - l' onor.
147. Mesclat ab eyssens, - ascens.
162. Adrechurers, - adrechures.
187. Qui non a cor als, - acora 'ls.
200. Après ce vers: L' ensenhamentz et la valors, ajoutez:
E 'l gens cors e la fresca colors.
203. N' auia ni bruit, - noia.
239. E la fresca, - sa fresca.
259. Que m don, - det.
317. Cui sui amans, - comans.
318. Quel mon, - qu' el.
346. S' abranda, - s' arranda.
353. Ges no m' es, - me son.
356. A pensatz, - apensatz.
394. No m tengua dan, - tengu' a.
404. En pastre, - enpastre.

t. IV,

7. Semena arena, - en arena

30. Dos colps, - bos.
58. Lo cor fendre, - cor s.
68. Molt mes, - m' es.
85. Com A, - coma.
95. En bonia, - bouia.
164. Greu m' es deisendre carcol, - defendre
167. Tornar en paus, - Paus.
178. Qu' era floris, - on mielhs.
180. E tant auvan, - anvan.
212. Quan d' armas, - d' armatz.
217. Prec asselhs, - a selhs.

230. No us fait, - fail.
272. Pessaran descarnir, - d' escarnir.
280. De tot avol, - tot' avol.
286. Can veian, - mueian.
291. D' els, - dels.
299. Valria 'ls agues, - 'l s' agues.
Ibid. Qu' en joglaritz, - qu' enjoglaritz.
311. Geratz a, - metetz.
314. E 'ls pen e en fai, - e 'n fa planca e.
317. De mal cor, - malcor.
318. Capel, - capdel.
325. Ab falces trudetz, - fals estrudetz.
424. Daniel dins, - d' ins.
426. Oblidetz ges, - gens.
327. Cum heretiers, - heretjes.
430. Li larcx senes, - ni.
433. Chanso o vers aquest chan, - chansos... chans.
Ibid. Demandan, demandam.
443. Don lo dieus, - tieus.
456. Non tardas, - t' ardas.
460. Sembla l' encomenzansa, - sembl' a
Ibid. Segur, - seguir.

T. V, p. 98. Traitz al canz, - alcanz.
Ibid. En Peitius, - en.
102. E qui s tos temps aventura s, - quis... aventuras.
133. Sobr' una post, - sobr' un apost.
134. Raitz David, - David.
170. Nil, - Nil.
264. So auzes, - s' o.
273. Que diga totz, - dig' a.
290. Alur, - a lur.
320. Dels joglars, - d' els.
342. Sa part, - par.
363. Ad honor, - ab.
380. Desfors, - d' esfors.
389. Ar vau, - van.
393. Per guerre, - guerra.
394. Que a ma, que ma.


Garins d' Apchier - Guionet

Raynouard, choix, poésies, troubadours, kindle

Garins d' Apchier, t. IV. Six pièces.

Garins d' Apchier si fo un gentils castellans de Javaudan, de l' evesquat de Meinde, q' es en la marqua d' Alverne e de Rosergue, e de l' evesquat del Puoi Santa Maria. Valens fo e bons guerrers, e larcs, e bon trobaire, e bels cavaliers; e sap d' amor e de domnei, e tot so qu' en era. E fetz lo premier descort que anc fos fais, lo qual comenset:

Quan foill' e flor reverdis
Et aug lo cant del rossignol.
Une de ses pièces se termine par ce couplet:
Eu no m' apel ges Olivier
Ni Rothlan, que qu' el s' en dises,
Mas valer los cre maintas ves,
Quan cossir de leis qu' eu enquier;
E non sai el mon cavalier
Qu' eu adoncs no 'l crezes valer;
E volria, tal sieu, aver
A partir regisme o empier.
L' autr' ier.


On trouve dans une autre:
Veillz Comunal, plaides...
E ill malvaz serventes
Que vos aug far e dir
Me tornon en azir;
E ill vostra janglosia,
Don vos faiz escarnir,
Me desplaz chascun dia;
E m n' es vos enoios...
Gals e sems e falcos
Am mais auzir que vos...

Membrari' us del jornal,
Quan perdes vostres cuissos
A Monfort, e messes vos
Dins en la boissera;
Granz esmais
Vos veng e granz esglais,
Qu' els draps vos traisses denan;
Be us gari deus per semblan
Car no us torques en carn nuda...
Veillz Comunal.
Bastero, 83. Crescimbeni, 146. Hist. gén. de Languedoc II, 519. Millot, I, 39. Hist. Litt. XIV, 565. P. Occ. 10.


Garins le Brun, t. IV.
Garins lo bruns si fo un gentils castellans de Neillac de l' evesquat de Puoi Sainta Maria; e fo bons trobaire; e fo a maltraire de las dompnas com deguesson captener. Non fo trobaire de vers ni de chansos, mas de tempsos.
La pièce qui reste de cet auteur, et qui a été imprimée tome IV, page 436, est attribuée par d' autres manuscrits à Rambaud d' Orange et à Gui d' Uisel.
Bastero, 83. Crescimbeni, 186. Hist. gén. de Languedoc II, 519, et III, 98. P. Occ. 367. Hist. Litt. XV, 463.

Gaubert Amiels.
Gaubertz Amiels si fo de Gascoingna, paubres cavalliers e cortes e bons d' armas; e sap trobar; e non entendet mais en domna plus gentil de se; e fes los sieus vers plus mezuratz de hom que ancmais trobes.
Voici un couplet de la seule pièce que les manuscrits ont conservée de ce troubadour:
Mas dei donc amar e mon poing
Un bel auzelet qu' eu tengues
Qu' al cel doas gruas o tres
Qu' eu no prengues; ni no somoing
Domna d' amar, s' afar no fai;
Ja 'l fol cabrier no semblarai
Qu' enques la reina que l' ames.
Breu vers per tal.
Bastero, 71. Crescimbeni, 187. Millot, III, 21. P. Occ. 268.

Gaucelm Estuca. Une seule pièce dont voici deux passages:
Tant es fina sa beutatz
Qu' en lieys ai m' amor
Meza, e fatz gran follor,
Quar sui tant auzatz
Qu' ieu dezir tant autamen...
Tant es sos fis pretz prezatz
Per qu' ieu m laus d' amor,
E dey lauzar la follor
Don ieu sui senatz,
Que foudatz mesclad' ab sen
Val en amar coralmen
Mais que sen non fai,
Er o dic per so qu' ieu sai
Qu' en amar fatz oltra poder
E no m rancur per lonc esper.
Quor qu' ieu.
Millot, III, 401.

Gaucelm Faidit, t. II, III et IV. Plus de soixante pièces.
Gaucelms Faidit si fo d' un borc que a nom Uzercha, qu' es en l' avescat de Lemozi. Fils fo d' un borzes: e cantava piegz d' ome del mon, e fes mot bos sos e bonas cansos. E fes se joglar per ochaison qu' el perdet tot son aver a joc de datz. Hom fo mot larcs e mot glotz de manjar e de beure, per que en devenc gros otra mesura. Mot fon lonc temps desastrucs de dos e d' onor a penre, que plus de XX. ans anet per lo mon qu' el ni sas cansos no foro grazitz ni volgutz. E pres per molher una soudadeira que menet ab si lonc temps per cortz, que avia nom Guilhelma Monja. Fort fo bella et ensenhada; et esdevenc si grossa e grassa com era el. Ella fo d' un ric borc que a nom Alest, de la marca de Proensa, de la seingnoria d' En Bernart d' Anduza.

E messier Bonifassi, marques de Monferrat, mes lo en aver et en raubas et en arnes et en gran pres lui e sas cansos.
Vos avetz auzit qui fon Gaucelms Faidit, ni com venc ni estet. Mas el ac tan de cor que se enamoret de ma dona Maria de Ventadorn, de la meillor domna e de la plus avinens que fos en aquela sazo, e d' ela fazia sas cansos. E la pregava en cantan, et en cantan prezicava e lauzava sa gran valor: et ela lo sufria per lo pretz que li donava. Et en aissi duret lur amor be sept ans, que anc non ac plazer en dreg d' amor. E si venc un dia En Gaucelm denan sa dona, e dis li o ela 'l faria plazer en dreg d' amor, o ela lo perdria, e serquaria dona don li venria gran be d' amor.

E pres comjat d' ela iradamen.
E ma dona Na Maria mandet per una dona que avia nom ma dona Audiart de Malamort, que era bela e gentil, e dis li tot lo fag d' En Gaucelm e de si; e que la degues cosselhar co respondera a 'N Gaucelm, ni col poiria retener ses far amor a lui. Et ela dis que no la cosselharia del laisar ni del retener; mas ela 'l faria partir de s' amor que no s' en rancuraria ni seria sos enemicx. E ma dona Na Maria fo molt alegra cant auzi aisso, e preguet li mot que o complis. Ma dona n' Audiartz s' en anet; e pres un messatge cortes, e mandet dizen a 'N Gaucelm que ames may un petit auzel el punh que una grua volan el cel.

Gaucelm, cant auzi aquel man, montet a caval et anet s' en a ma dona N' Audiart; et ela 'l receup mot amorozamen. Et el li demandet per que ela li avia mandat del pauc auzel e de la grua. Et ela 'l dis que mot avia gran piatat de lui, car savia que el amava e non era amat: “Mas car l' avetz montat son pretz, e sapiatz qu' ela es la grua; et ieu soi lo petit auzel que vos tenetz el punh, per far e per dir totz vostres comans.

E sabes be que ieu soi gentils et auta de riqueza, e jove d' ans, e si dis hom que ieu soi fort bela. Et ancmais no dei ni promis, ni enganiei ni fui enganada; et ai gran voluntat de valer e de esser amada, per tal que ieu gazanh pretz e lauzor. E sai que vos etz cel per cui o puesc tot aver; et ieu sui cela que o puesc tot gazardonar. E vuelh vos per amador; e fas vos don de mi e de m' amor, ab tals covens que vos prengas comjat de ma dona Maria; e que fassatz una canso rancuran d' ela cortezamen, e digas, que pus no vol segre autra via, que vos aves trobada autra dona, franca e gentil, que vos amara.” E can Gaucelms auzi los plazers plazens que 'l dizia, e ves los amoros semblans que 'l mostrava e 'ls precs que 'l fazia, e car era tan bela, fo sobrepres d' amor que no saup on se fon.

E can fo reconogut, et el li redet grans gracias aitan com poc ni saup, com fera tot so qu' ela li comandaria, e s partiria de s' amor de ma dona Maria e metria tot son cor en ela. Es aquesta promessios fes la us a l' autre.
Gaucelms s' en anet ples de joia; e penset de far canso que fos entenduda que partit se era de ma dona Maria, e que autra ne avia atrobada que l' avia retengut; e la canso dis:
Tant ai sufert longamen greu afan.
Aquesta canso saup Na Maria, et alegret s' en mot; e ma dona N' Audiart atressi, car conoc qu' el avia partit son cor e son chant de ma dona Maria, car avia crezudas las falsas promessas de lieis per aquesta canso. Et a cap d' una sazo Gaucelms Faidit anet vezer ma dona N' Audiart ab gran alegrier, com sel que esperava intrar en cambra mantenen: et ela 'l receup fort. Ex Gaucelms fo a sos pes e dis qu' el avia fag son comandamen, e com el avia mudat son cor en ela; e qu' ela li fazes los plazers qu' ela li avia promes, e que fos meritz de so que avia fag per ela. Ma dona n' Audiart li dis: que vos es trop valens e trop prezatz, e que non es dona el mon que no s degues tener per pagada de sa amor; car vos es paire de valor, et ayso que vos promezi non o fi per voluntat de vos amar per amor, mas per vos traire de preso on vos eras, e de aquela fola esperansa que vos a tengut pus de VII ans; e car sabia la voluntat de ma dona Na Maria, car ieu sabia que res de vostres volers no vos atendera, car ieu serai vos amiga e bevolens e tot can comandares ses mal estar. Gaucelms auzi ayso e fo tristz e marritz; e comensa clamar merce a la dona, qu' ela no l' aucizes ni 'l trais, ni l' enganes.

Ela 'l dis qu' ela no lo aussiria ni enganaria, ans vos ay trag d' enguan e de mort. Can vi que no valia clamar merce, anet s' en com hom marritz, car vi qu' en aissi era enganatz; car se era partitz de ma dona Maria, e so que l' avia promes o avia fag per engan. E pesset que tornes merce clamar a ma dona Maria, e fes aquesta canso que dis:
No m' alegra chans ni critz
D' auzelh mon felh cor engres.
Mas per chansos ni per res del mon non poc trobar perdo, ni foro auzit sos precs. Can Gaucelms fo partitz de ma dona Maria per ma dona Audiart, aysi com avetz auzit, el estet lonc tems marritz per lo engan que ac pres. Mas ma dona Maria Garida d' Albusso, molher d' En Raynaut, vescoms d' Albusso, lo fey alegrar e chantar; que 'l dis tans de plazers e ill mostret tant d' amoros semblans, per qu' el s' enamoret d' ela la preguet d' amor. Et ela, per so qu' el la mezes en pretz et en valor, si receup sos precs, e ill promes de far plazer d' amor. Longamen durero los precs d' En Gaucelm, mot la lauzet a son poder: et ela, com se fos cauza qu' ela no s' alegres de las lauzors qu' el fazia d' ela, no l' avia nulh' amor ni nulh semblan no li fez; mas una vez, can prenia comjat d' ela, el li bayset lo col; et ela luy sofri amorozamen, don el visquet ab gran alegrier per aquel plazer. Mas ela amava 'N Uc de la Signa, qu' era fill d' En Uc lo Brun, coms de la Marcha, et era mot amic de Gaucelm.

La dona si estava al castel del Busso, on ela no podia vezer N Uc de la Signa ni far negun plazer, per que ela se fes malauta de mort, et vodet se ad anar a Nostra Dona de Rocamador. E mandet dire a 'N Ugo de la Signa que vengues a Uzercha, en un borc on estava En Gaucelm Faidit, e que vengues a furt, e que descavalgues a l' alberc d' En Gaucelm; et ela venria aqui e 'l faria plazer d' amor: et assignet li lo jorn que vengues. Can N Ugo o auzi fo molt alegres, e venc s' en lai al dia mandat; e desmontet en l' alberc d' En Gaucelm: e la molher d' En Gaucelm can lo vi lo receup ab gran alegrier. E la dona venc e desmontet en l' alberc, e trobet N Uc rescost en la cambra on ela devia jazer. Et ela can l' ac trobat fo molt alegra et estec dos jorns aqui; e pueys s' en anet a Rocamador. Et el atendet la aqui tro que venc; e pueys estero aqui autres dos jorns, can fo venguda; e cada nueg jazian ensems ab gran joi. E non tardet gayre, can s' en foro tornat, qu' En Gaucelm venc, e sa molher contet li tot lo fag. Can Gaucelm o auzit per pauc no mori de dol, car crezia que non ames autre may lui; e car l' avia colgat en son lieg, fo ne plus dolens. Don fe per aquesta razo una mala canso que di:
S' anc negus hom per aver fin coratge.
Ayso es la derreira qu' el fe.
Nostrad. 62. Crescimbeni, 43, 232. Bastero, 132, 141. Hist. gén. du Languedoc II, 518. Millot, I, 354. Papon, II, 246. P. Occ. 99.

Gausseran de Saint-Leidier. Une pièce.
Gauserans de Saint Leidier si fo de l' evescat de Velaic, gentils castellans, fills de la filla d' En Guillems de Saint Leidier; et enamoret se de la comtessa de Vianes, filla del marques Guillem de Monferrat.
Puois fin' amors me torn en alegrier,
Ben dei pensar de far gaia chanso,
Qu' en tal domna ai mes mon cossirier
Qu' anc hom non vi tan bella ni tan pro;
Per qu' eu am mais la soa sospeisso
De nuill autra que m dones joi entier;
E tengra m ric ab sol d' un desirier,
E ill enveios non sabran de cui so.


Sobre totas a de beutat l' empier;
Reina es de joi ses contenso,
E duquessa de valen pretz entier,
E comtessa de cors e de faisso,
E marquesa de ben dir sa razo,
E princessa, que ja nuill mal parlier
Non puoscan dir ni feigner lausengier
Qu' en leis aia nuilla res si ben no...

Auzist o mais oncas de nuill arquier
Cui armadura non tengues nuill pro?
Qu' ieu l' ai trobat, que tan duramen fier
C' outra l' ausberc e 'l perpoing e 'l bleso
M' a si nafrat inz el cor d' un pilo,
E ill flecha es d' un bel dig plasentier,
E l' arcs don moc d' un franc cor presentier.
Las! d' aquest colp trobarai guariso?...
Puois fin' amors.
Crescimbeni, 186. Millot, III, 134. P. Occ. 288.

Gavaudan le Vieux, t. III et IV. Onze pièces, dont une est attribuée à Albert Caille.

Les vers suivants sont tirés d' une pièce où Gavaudan le Vieux parle de lui-même:
Ieu no sui pars
Als autres trobadors,
Ans sui trop durs
A selh que m ten per fraire,
E mos trobars
Es blasmes e lausors...


Mos sens es clars
Als bos entendedors,
Trop es escurs
A selh que no sap gaire;
Per que cuiars
Lai on no val valors
Non es sabers
Ni sens a mo veiaire...
Ieu no sui.
Millot, I, 154. P. Occ. 43. Hist. Litt. XV, 445.

Geneys, le jongleur de Lucas. Une pièce religieuse, dont ce couplet est tiré:
Dieus verays, a vos mi ren,
Que de la verge fos natz
E per nos en crotz levatz,
Vos clam merce humilmen,
Que m perdonetz los mortals
Falhimens e 'ls venials
Qu' ay faitz en tota ma via;
Dieus, filhs de Sancta Maria,
Jhezu Crist, on gaug s' espan,
Per la vostra merce gran,
No y gardetz la colpa mia.
Dieus verays.


Geoffroi Rudel de Blaye, t. III.
Jaufres Rudel de Blaia si fo molt gentils hom, princes de Blaia; et enamoret se de la comtessa de Tripol, ses vezer, per lo gran ben e per la gran cortezia qu' el auzi dir de lieis als pelegrins que vengron d' Antiochia, et fetz de lieis mains bon vers et ab bons sons, ab paubres motz. E per voluntat de lieis vezer el se crozet, e mes se en mar per anar lieis vezer. Et adoncs en la nau lo pres mout grans malautia, si que cill que eron ab lui cuideron que el fos mortz en la nau; mas tan feron qu' ill lo conduisseron a Tripol en un alberc com per mort. E fo faitz a saber a la comtessa, e venc ad el al sieu lieich e pres lo entre sos bratz. Et el saup qu' ella era la comtessa, si recobret lo vezer, l' auzir e 'l flairar; e lauzet dieu e 'l grazi que ill avia la vida sostenguda tro qu' el l' ages vista. Et en aissi el moric entr' els braz de la comtessa; et ella lo fetz honradamen sepellir en la maison del Temple de Tripol.

E pois en aquel meteis dia ella se rendet monga, per la dolor que ella ac de lui e de la soa mort.
Nostrad. 23. Crescimbeni, 11. Bastero, 84 et 119. Millot, I, 85. Papon, II, 444. Hist. Litt. XIV, 559. P. Occ. 19.

Germonde de Montpellier, t. IV.
Millot, II, 456.

Giraud. Tenson avec Bonfil:
Auzit ai dir, Bofil, que saps trobar
E fas coblas, mais saber vuelh breumen,
Per que can chans as de re espaven,
O as dona per que o deyas far,
O si cantas per plag de joglaria
Ni per aver de nulh home que sia,
O si chantas que ton pretz s' en enans,
Car ton chan val, s' as razon per que chans.
Auzit ai dir.

Giraud de Borneil, t. III et IV. Environ quatre-vingt-dix pièces.
Guirautz de Borneill si fo de Limozi, de l' encontrada d' Esidueill, d' un ric castel del visconte de Lemoges. E fo hom de bas afar, mas savis hom de letras e de sen natural. E fo meiller trobaire que negus d' aquels qu' eron estat denan ni foron apres lui; per que fo apellatz maestre dels trobadors, et es ancar per totz aquels que ben entendon subtils ditz ni ben pauzatz d' amor e de sen. Fort fo honratz per los valens homes e per los entendens, e per las dompnas qu' entendian los sieus maestrals ditz de las soas cansos. E la soa vida si era aitals que tot l' ivern estava a scola et aprendia, e tota la estatz anava per cortz e menava ab se dos cantadors que cantavan las soas cansos. Non vol mais moiller; e tot so qu' el gasaingnava dava a sos paubres parens et a la eglesia de la vila on el nasquet; laqual glesia avia nom et a encaras Saint Gervasi.
Voici le premier couplet d' une tenson avec le roi d' Aragon:
Be m plairia, seingner reis,
Ab que us vis un pauc de lezer,
Que us plagues que m disessetz ver
Si us cuiatz qu' en la vostr' amor
A bona dompna tan d' onor
Si com d' un autre cavallier;
E non m' en tengas per guerrier,
Ans mi respondes franchamen.
Be m Plairia.

Nostrad. 145. Crescimbeni, 98, 226. Bastero, 84. Millot, II, 1. P. Occ.
123.

Giraud de Cabrière. Une longue pièce sur l' instruction que doit avoir le jongleur; il en a été imprimé des fragments tome II; en voici un autre:
Cabra juglar,
Non puesc mudar
Qu' eu non chan, pos a mi sap bon;
E volrai dir,
Senes mentir,
E comtarai de ta faison.
Mal saps viular
E pietz chantar
Del cap tro en la fenizon.
Non sabz fenir,
Al mieu albir,
A tempradura de Breton.
Mal t' ensegnet
Cel que t mostret
Los detz a menar ni l' arson;
Non saps balar
Ni trasgitar
A guisa de juglar gascon;
Ni sirventesc
Ni balaresc
Non t' aug dir e nuilla fazon.
Cabra juglar.
Millot, II, 495.


Giraud de Calanson, t. III et IV. Dix-sept pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours.
Guirautz de Calanso si fo un joglars de Gascoingna. Ben sab letras, e subtils fo de trobar; e fes cansos maestradas desplazens e descortz d' aquella saison. Mal abelivols fo en Proensa e sos ditz, e petit ac de nom entr' els cortes.
Ce troubadour est auteur d' une fort longue pièce sur l' instruction que doit avoir un jongleur. Divers passages en ont été imprimés tome II.

Les vers suivants en sont aussi tirés:
Sapchas trobar
E gen tombar
E ben parlar e jocx partir,
Taboreiar
E tauleiar
E far la sinphonia brugir;
E paucx pomels
Ab dos cotels
Sapchas gitar e retenir...
E sitolar

E mandurcar
E per catre sercles salhir...
Sapchas arpar
E ben tenprar
La gigua, e 'l sons esclarzir;
Joglar leri,
Del salteri
Faras X cordas estrangir,
IX esturmens,
Si be 'ls aprens
Ne potz a tos ops retenir.
Pueys apenras
De Peleas
Com el fetz Troya destruyr...
Fadet joglar.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, II, 28.

Giraud d' Espagne, de Toulouse. Trois pièces, dont l' une est à refrain et commence ainsi:

Pus era suy ab senhor

Qu' es de plazen captenensa,
E coms d' Anjaus e d' onor
E de pretz e de Proensa,
E joys e chantars l' agensa,
Chantarai del mal d' amor
Que m' a tan doussa sabor.
E ja guerir del mal d' amor no vuelh,
Ans m' abellis mais on pus fort m' en duelh.

Tant es la dolors plazens
Qu' el dous mal d' amor mi dona,
Per que mos cors franchamens
De gen servir s' abandona
A la covinen persona
Dont anc jorn no fuy jauzens,
Ni per maltrach recrezens
E ja guerir, etc. etc.

Totz hom qu' ab fin cor leyal
Am, ni s' enten en amia,
Vol mais soffrir lo dous mal
Per amor, que s' en gueria,
Tant es plazens malautia;
Mas selh que d' amor non cal
No pot tant valer ni val,
E ja guerir, etc. etc.
Pus era suy.
Millot, III, 401.

Giraud du Luc. Deux sirventes, dont l' un se trouve aussi sous le nom de Giraud de Calanson; le couplet suivant est tiré de l' autre:
Gaug n' an las gens d' outra 'l nil,
Car lor fai tant gent socors
C' uns feus de lor ancessors
C' avion conquist li fraire
Vendet, mas gens non pres gaire
Vas qu' era grans la ricors.
Dieus! cal gaug n' an lai part Valensa
Car Pol torne en tenensa
Del rei maroqui qui fai
Son esquern de lai;
Et anc tan gran descrezensa
No vim pois la leis ebraia;
E Barbaria s n' apaia.
Si per malvatz.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, 402. Papon, III, 462.

Giraud Riquier, de Narbonne, t. II, III et IV. Plus de quatre-vingt-dix pièces, la plupart datées et très longues.
On lit dans le manuscrit 7226, fol. 288:
Aissi comensan los cans d' En Guiraut Riquier de Narbona, en aissi cum es de cansos e de verses e de pastorellas e de retroenchas e de descortz e d' albas e d' autras diversas obras, en aissi adordenadamens cum era adordenat en lo sieu libre; del qual libre escrig per la sua man fon aissi tot translatat; e ditz en aissi cum de sus se conten.
A l' une de ses pièces on trouve ce préambule:
Canson redonda et encadenada de motz e de son d' En Guiraut Riquier, facha l' an M. CC. LXXXII, (1282) en abril. El sos de la seconda cobla pren se el mieg de la premeira e sec se tro la fin, pueys torna al comensamen de la primeira, aissi com es senhat; pueys tota la cansos canta se aissi: la primeira e la tersa e la quinta d' una maneira, e la seconda e la quarta e la sexta d' autra maneira, et aquesta cansos es la XXIII.
Elle commence ainsi:
Pus sabers no m val ni sens.
MS. 7226, fol. 300 v°.
Dans une pièce il exprime ses regrets au sujet de la mort d' Alphonse, roi de Castille, arrivée en 1287:
En la greu mort amara
Del bon rey es serratz
Pretz qu' en est mon non platz,
N Anfos, qu' elh saup culhir
Bos faitz e 'ls mals fugir...
Res no m val.
Millot, III, 329. P. Occ. 329.

Giraud le Roux. Sept pièces, dont cinq sont imprimées tome III.
Giraudos lo Ros si fo de Tollosa, fills d' un paubre cavalier; e venc en la cort de son seingnor lo comte Anfos per servir; e fon cortes e ben chantans; et enamoret se de la comtessa, filla de son seingnor; e l' amors qu' el ac en leis l' enseignet a trobar, e fetz mantas cansos.
Nostrad. 198. Bastero, 84. Crescimbeni, 133. Hist. gén. du Languedoc II, 452. Millot, I, 205. Hist. Litt. XIII, 306. P. Occ. 64.

Giraud de Salignac, t. III.
Girautz de Salaingnac si fo de Caersin, del castel de Salaingnac. Joglars fo, ben adreg hom fo e ben cortes, e trobet ben e gen cansons e descortz e sirventes.
Bastero, 84. Crescimbeni, 189. Millot, III, 402. P. Occ. 371. Hist. Litt. XV, 444.

Granet, t. IV. Quatre pièces, dans l' une desquelles, intitulée Coblas d' En Granet, on trouve cet envoi:

Per la comtessa de Rodes valen
An ras lor cap cavalier mais de cen;
E s' En Sordel se vol gardar de failla
Son cap raira, o ja deus non li vailla.

Pos al comte.
Crescimbeni, 190. Millot, II, 133. Papon, III, 460.

Gui. Tenson avec Falco, auquel il dit:
Falco, en dire mal
Vey qu' es trop abrivatz,
E fos ne causigatz,
E portatz n' el senhal;
E digatz me per cal
Fos de claustra gitatz,
Que quan monge senhatz
Laissa l' orde quere,
Pueys prezo i mens sa fe;
Qu' ieu n' ai auzit clamor;
E digatz me per que
Issitz del refreitor.
Falco en dire.

Gui de Cavaillon, t. IV.
Guis de Cavaillon fo un gentils bars de Proensa, seingner de Cavaillon, larcs hom e cortes, et avinens cavalliers, e mout amat de domnas e per totas gens; e bons cavaliers d' armas e bons gerrers; e fes bonas tensons e bonas coblas d' amor e de solatz; e si se crezet qu' el fos drutz de la comtessa Garsenda moiller que fo del comte de Proensa que fo fraire del rei d' Aragon.
Ce troubadour adresse un couplet au comte de Toulouse:
Seigner coms, saber volria
Cal tenriatz per melhor
Si l' apostol o us rendia
Vostra terra per amor,
O si per cavalaria
La conquerez ad honor,
Sufertan freit e calor,
Qu' eu sai ben la cal volria,
S' era homs de tan gran valor
Q' el maltraich torn en legor.
Seigner coms.
Bastero, 87, Crescimbeni, 197. Millot, III, 34. Papon, II, 407. P. Occ. 269.

Gui Folquet. Une pièce religieuse; on lit en titre:
Aquest gautz dechet mo senher Guy Folqueys, e donet C. jorns de perdon, qui los dira, can fon apostolis:
A te, verge Santa Maria,
Me ren e m coman nueg e dia,
E prec te que pregues per me,
Car mos precx no val re ses te;
Tan m' an lunhat li miey peccat
De ton filh que ai mescabat,
Parlan, pessan e cossenten,
E tan son gran miey falhimen
Qu' ieu non cug atrobar perdo,
Si tu non prendes ma razo...
Per ver fon la vergenetatz
Clausa, can dieus y fon intratz,
Aisi co la verga flori
Ses tot humor que non senti,
Aguist tu frug que, ses semensa
D' ome, venc a vera naissensa,
E la porta qu' el sant hom vi
Que a lunh home no s' obri
Mai al gran senhor solamen,
Est tu, dona, certanamen...
A te verge.

Millot, III, 402.
Gui de Glotos. Un couplet en réponse à Diode de Carlus:
Diode, ben sai mercandeiar,
Mas del vendre sui plus coitos,
Per q' eu soi sa vengutz a vos
Vendre pretz, si 'n voletz comprar;
Pero, si vos faillon dinier,
Penrai ronzin o blanc o nier,
E s' el mercat no us agrada be,
Tal com aurai de vos, aurez de me.
Millot, III, 398.

Gui d' Uisel, t. III et IV. Dix-sept pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours.
Gui d' Uissel fo de Lemozi, gentils castelas; et el e siei fraire e son cozi si ero senhor d' Uissel que es bos castels, e si ne avian motz d' autres. E l' us de sos fraires avia nom N Ebles e l' autre En Peire, e 'l cozin avia nom N Elias. E tug quatre si eron trobador. En Gui si trobava bonas cansos, En Elias bonas tensos, En Ebles las malas tensos, En Peire cantava tot quant els trobavan. En Gui si era canorgues de Brieude e de Monferran, e si entendet lonc temps en ma dona Margarida d' Albusso et en la comtessa de Monferran, don fetz maintas bonas cansos. Mas lo legatz del Papa li fetz jurar que mais no fezes cansos; e per lui laisset lo trobar e 'l cantar.
Nostrad. 100. Crescimbeni, 70. Bastero, 87, 126. Millot, III, 1. P. Occ. 259.

Guigo. Trois tensons, l' une avec Joris ou Jauris, et les deux autres avec Bertrand d' Alamanon. Dans l' une de celles-ci il répond:
Gigo li respondet aisi:
Si crit, Bertrans, per cels que son valen,
No cridarai per vos Alamano,
Qu' ieu vey tot l' an, ses honor e ses pro,
C' anatz la cort de Proenza seguen,
E non es faytz per vos condugz ni dos;
Pero de motz vernassalhs, enueios
No sap nulhs homs mielhs de vos far parven;
E ja per me no perdatz vostr' uzatge.
Amicx Guigo.
Millot, I, 435.

Guigo de Cabanas. Couplet adressé à Esquileta:
N Esqileta, quar m' a mestier,
M' aven a cercar mant seignor,
E sitot non sai entre lor
Cridar a foc per En Rogier,
Ben eu conosc que prez destriza
E fina valors a briza,
E ses cridar sai en cort conoissen
Ben dir dels pros e mal de l' avol gen.
N Esqileta quar.
Crescimbeni, 197. Millot, III, 403.

Guillalmet. Une tenson avec un prieur:
Senher Prior, lo sains es rancuros
Quar en aissi l' aves tengut aitan
Paubre e nu, al mieu semblan;
Lo sains no deu faire vertutz per vos,
Que tan l' aves tengut aunidamen;
Per vos non ac vestimen
De que pogues cubrir sas paubretatz;
Per so 'n paron a l' autar los costatz.
Senher prior.
Millot, III, 42.

Guillaume Deux troubadours de ce nom ont une tenson ensemble; l' un dit:
Guillem, prims iest en trobar, a ma guia,
Troban vuelh doncx saber ta voluntat...
Cal volrias mais aver?
Esser ricx de terr' e d' aver
Entr' els pus ricx, o la sciensa aprisa
Ab lo saber que las VII artz deviza.


Son interlocuteur répond:
Mais volgr' aver la sciensa conquiza
Que m degues remaner que la rictat...
Car ricx pot pauc valer
E leu pot hom d' aut bas cazer,
E 'l sciensa non chai, pos es assiza;
Sel c' a 'l saber es ricx en sa camiza.


Le premier réplique:
Sel qu' entr' els ricx a gran ricor pleneyra
Vol e quer pus en sus,
Que C. savis pot metr' en una teyra,
Sol c' a cascun don pus...
C' Aristotils sobr' els prims e lus
Pres dons dels ricx, e Virgili
Que ditz en la ribeyra
Lay a Napols: May am d' onor que quieyra.

A quoi l' autre répond:
Aleysandre venquit Porus
E sa gran ost, e 'l tornet en paubreira
Ab son saber, per qu' en sec en cadeyra...
Guillem prims.
Millot, III, 403.

Guillaume Adhémar, t. III et IV. Plus de vingt pièces, dont quelques-unes se trouvent sous différents noms.
Guillem Azemar si fo de Gavaudan, d' un castel que a nom Merueis. Gentils hom era, filhs d' un cavallier que non era rics ni manens: e 'l seingner de Merueis si 'l fetz cavallier. Et el era ben valens hom e gen parlans, e fon bos trobaires. E non poc mantener cavalaria, e fes se joglars. E fon fort onratz per tota la bona gen, per los baros e per las domnas; e fes mantas bonas chansos. E cant ac lonc temps vescut, el se rendet a l' orde de Granmon, e la muri.
Il commence une de ses pièces par cette comparaison:
L' aigua pueia contra mon
Ab fum, ab niul et ab ven,
Et, on pus aut es, dissen;
Eisamen pueia valors
Ab ben fag et ab honors,
E cant es aut, deysendria
Si 'l bes no la sostenia.
L' aigua pueia.
Nostrad. 45. Crescimbeni, 28. Bastero, 85. Hist. gén. du Languedoc II, 519. Millot II, 497. Hist. Litt. XIV, 567. P. Occ. 258.

Guillaume d' Anduse. Une pièce, dont voici un fragment:
Plus fon mon cor que neus per gran calor,
E plus que fuec m' es avis qu' esconprenda;
Sabetz per que dreitz e razos entenda?
Per vos c' avetz sobre totas valor,
Beutat e sen, ensenhamen e grat,
Qu' ieu cre, si vis vostre cors grail' e gen
Ypolite, que visquet castamen,
Fora floris de cor enamorat.
Be m ditz.
Millot, IV, 408.

Guillaume Anelier, de Toulouse, t. IV. Dans un de ses sirventes on trouve ces vers:
El nom de dieu qu' es paire omnipotens...
Fas sirventes e prec li qu' el m' ampar...
Que no m nogom clercx ab fals mots forbitz
Don mains homes an pel segle trazitz,
Qu' en van faiditz queren d' autrui lur vida,
Quar dreitz no 'ls val ni 'ls es razos auzida.

Tan son lassatz ab Franses fermamens
Qu' om no 'ls auza lur fals ditz contrastar,
Quar en lur cortz fa sayns Marcx acabar
Mais que Ihesus ab totz los autres sens...
El nom de dieu.
Bastero, 85. Crescimbeni, 190. Millot, III, 404.

Guillaume d' Autpoul, t. IV. Fragments d' une pastourelle:
L' autr' ier, a l' intrada d' abril,
Per la doussor del temps novelh,
Per gauch del termeni gentil,
M' anava sols, per un pradelh,
En un deves, prop d' un cortil;
Trobey pastor' ab cors yrnel,
Vestida fon d' un nier sardil,
Ab capa grizeta ses pelh;
Bell' es e genta,
S' amors m' atalenta,
Tant es covinenta;
E fes un capelh
De flor ab menta,
De motos a trenta;
Sola si contenta
Jost un arborelh:
Ab si meteyssa dis: “Hay!
Sola suy, e 'l temps s' en vay.
Lassa! be planc ma joventa,
Quar non ay amic veray.”
L' autr' ier.
Millot, III, 408.

Guillaume de Balaun. Une seule pièce remarquable par la circonstance qui en fournit le sujet.
Guillems de Balaun fo un gentils castellas de la encontrada de Monpeslier. Mout adretz cavayers fon e bon trobaires. Et si s' enamoret d' una gentil domna de l' evesquat de Gavaudan, que avia nom ma dona Guilhelma de Javiac, moiller d' En Peire, seignor de Javiac. Mout l' amet e la servi en contan et en cantan; e la dona li volc tan de ben que 'l dis e 'l fetz so qu' el volc en dreg d' amor.
En Guilhems si avia un companho que avia nom Peire de Barjac, valens e pros e bon e bel; et amava el castel de Javiac una avinen dona, Na Viernetta, la cal tenia Peire de Barjac per cavayer, e n' avia de leis tot cant el volia. Abdui eron drut de lor donas. Et avenc se qu' En Peire se corrosset ab la soa dona, si qu' ela li det malamen comjat; don el s' en anet dolens e tristz plus que ancmais no fo. En Guilhems si 'l cofortet fort que no s desesperes, qu' el ne faria patz tan tost can tornaria a Javiac. Mot li fons grans lo termes ans que fos tornatz lai; e si tost com En Guilhems fon vengutz a Javiac, el fetz patz d' En Peire e de sa dona, don Peire fo alegres pus que quan la conques de premier, don el mezeis o dis a 'N Guilhem. En Guilhem dis qu' el o volia esproar, si 'l joi de recobrar amor de domna era tan grans com lo jois del gazaing premier. E feins se fort iratz com ma dona Guillelma, et estet se que no 'l mandet messatje ni salutz, ni no volc esser en tota l' encontrada on ela estava; don ela li mandet messatje ab letras fort amorosas, com ela s meravilhava com estava tan de lieys veser, o que sos messatges no l' agues mandat. Et el, com fols amans, no volc auzir las letras, e fes donar comjat al messatje vilanamen. El messatjes tornet s' en dolens comtar a sa dona com era estatz. La dona fon mout trista, et adordenet ab un cavayer del castel que sabia lo fag, que s' en anes a 'N Guilhem de Balaun, e que saupes per que era aisi iratz contra ela, e si avia fag res encontra luy que el s' en degues venjar, que ela 'n venria ad esmendamen a son voler.

Lo cavayers s' en anet a 'N Guilhem e fon mal recebutz. E can lo cavayer l' ac dic son voler, el dis que no 'l dissera la occayzo, car el sabia be qu' ela era tals qu' el non volia esmenda ni 'l devia perdonar. Lo cavayers s' en tornet, e dis a ma dona Guilhelma so qu' En Guillems avia dit, don ella se mes en desesperansa, e dis que mais no il mandaria messatje ni prec ni rasonamen. Adonc ela 'l mes en soan del tot; et en aysi ela estet un gran temps.
E can venc jorn, En Guilhems se comenset pensar com per son fol sen el perdia per la folia gran joy e gran benanansa; e si montet a caval, e venc s' en a Javiac; et alberget en la maison d' un borzes, que no volc venir en cort; disen qu' el anava en pelegrinatge. Ma dona Guilhelma saup qu' el era en vila; e can venc la nueg, que las gens foron a leit, et ela issi del castel ab una dona et una donzela, e venc a l' alberc on el jazia; e se fe mostrar on jazia Guilhem de Balaun, e venc s' en a la cambra on jazia;

e mes se de ginolh denan el, e baisset sa benda per lui bayzar, e querec li perdo del tort qu' ela non avia: et el non la volc recebre ni perdonar, ans batan e feren la casset de denan se; e la domna s' en anet trista e grama e dolenta a son alberc ab cor que mais no 'l vis ni 'l parles; e penedet se de so qu' amors li avia faich far. Et el atressi remas iratz car avia fach tal folor; e levet se mati, e venc s' en al castel, e dis que parlar volia ab ma dona Guilhelma per querre perdo. E la dona Guilhelma cant o auzi fes li donar comjat, e dis no 'l veiria, e fes lo gitar del castel vilanamens. En Guilhem anet s' en trist e ploran; e la dona remas dolenta e penedens de la humilitat c' avia facha. Et en aysi estet Guillems de Balaun ben un an que la dona no 'l volc vezer, ni auzir parlar de lui; dont el adonc fes lo vers desesperat que di:
Mon vers mov merceian.
En Bernartz d' Anduza, qu' era 'l melhor hom de la encontrada, saup lo fag d' En Guilhem e de la dona; e montet a caval e venc s' en a Balaun.

E parlet ab En Guilhem, e dis li co s podia far qu' el ages tant estat de vezer sa dona. En Guilhem contet li tot lo fag e la foldat que li era venguda. En B. cant auzi la razo tenc s' o a gran isquern, e dis li qu' el ne faria patz: don el n' ac mot gran gaug, cant auzi que s' en volia entrametre.

En B. s' en parti e venc s' en a Javiac, e contet tota la razon d' En G. a la dona, e com el era mot trist e dolent per la folia que s' avia pensada:

e comtet li tot l' esquern, com o fes per esproansa. E la dona respos que mot s' en tenia per falhida, car tant s' era humiliada ad el. En B. li dis, que per so li era a perdonar enans, per lo dreg que era sieu el tort d' En G., e preget la 'n, aytan caramen co poc ni saup, que per dieu e per merce li perdones; e qu' ela 'n prezes venjansa can li plazeria.

E la dona 'l respos que pus el o volia ela 'l perdonaria, en aisi que per la falha qu' el fag avia, que se traisses la ongla del det menor; e qu' el la y degues portar ab un cantar, reprenen se de la folia c' avia facha.
En B. d' Anduza, quan vi que al res far non podia, pres comjat; et anet s' en a 'n G. E dis li la resposta de la dona. En G. quant auzi que perdon trobaria fo molt alegres; e rendet li gracias, car tan li avia acabat ab sa dona. Tan tost mandet per un maestre, e fes se traire la ungla ab gran dolor qu' en sofri; e fes son vers, e venc s' en a Javiac, el e mo senher B. Ma dona Ghilhalma issi lor encontra: en G. gitet se de ginolhs denant ela, queren merce e perdo, et prezentet li la ongla. Ela fon piatoza e levet lo sus; et intreron se totz tres en una cambra, et aqui ela lo perdonet baysan et abrassan. E retrais li son cantar, et ela l' entendet alegramen. E pueys ameron se pus fort trop que non avian fag enans.
A la fin de cette vie le manuscrit ajoute:
Et es grans merces d' ome, quant a gran ben e vai mal queren, qu' el trobe, si com fez Guillems de Balaun, qu' en aissi s castia folz com el fetz dan perden.
Voici deux couplets de sa pièce:

Hailas! co fui malauros
Quan per me baisset sa benda
E m quis franchamens esmenda
D' aquo don degr' esser cochos;
Me fis preguar de tal barganh
Don m' a 'l cor soven dolgut;
Qu' era m tengr' ieu per errebut,
Si m saludes cum un estranh.


Domna, sitot no m tanh perdos
Non laissarai no us mi renda,
E mas mans no us estenda
Que pregars vens los mals e 'ls bos;
E si pietatz tan vos afranh,
So qu' ieu non esper ni non cut,
Que m perdonetz tort conegut,
S' ieu mais chai, no m levetz del fanh.
Mon vers mov.
Bastero, 85. Crescimbeni, 190. Millot, I, 119. P. Occ. 30. Hist. Littér. XV, 447.

Guillaume de Baux, prince d' Orange.
Guilems del Bauz, princeps d' Aurenga, si raubet un mercadan de Fransa, e tolc li un gran aver en la sua strada. El mercadans s' en anet a reclam al rei de Fransa; e 'l reis li dis q' el no li podia far dreit, que trop li era loing: Mas te don paraula q' en calqe maneira que tu t' en pos valer, si t' en val. El borges anet e fetz contrafar l' anel del rei, e fetz letras de part lo rei a 'N Guilem del Baus q' el vengues al rei, prometen ad el grans bens e grans honors e grans dons. E quant Guilems del Baus ac las letras, alegret s' en mout, et aparellet se granmen d' anar al rei. E moc, e venc s' en a la ciutat don era lo mercadans qu' el avia raubat, q' el no sabia dont el fos. El borges, qan sap q' En Guilems era en la ciutat, si lo fetz prendre e totz los compaignos; e si 'l coven a rendre tot so que li avia tout, e refar tot lo dan: et anet s' en paubres desasiatz. Et anet s' en presar una terra d' En Aimar de Pitheus que a nom l' Osteilla; e qant s' en venia per lo Roine en una barca, preiron lo li pescador d' En Aimar. En Rambaut de Vaqueiras, qe s' apellava Engles, s' en fes aqestas coblas:
Tuit me pregon, Engles, q' eu vos don saut.
Il reste de lui une pièce dont le couplet suivant est tiré:
E s' ab N Agout vos encontratz,
Conseil que sia faita patz
E que remanhatz amic bon,
E plegassetz vostre leon,
Q' un petit va trop irissatz:
Que si ns avia totz manjatz
A vos no tenria nul pron...
En Gui a tort.

En réponse à Rambaud de Vaqueiras, il fit ce couplet:
Be m meraveill de vos, En Raimbaut,
Com vos es tan contra me irascutz,
Qu' en breu seretz per fol reconogutz
Plus qu' En Peyrols que hom ten per Arnaut.
Anatz vos en al rei de Barsalona
Et als autres, si com avetz enpres,
Que mais amatz deniers e paubr' arnes
Qu' enconogutz l' amor de Na Falcona.
Bastero, 85. Crescimbeni, 191. Millot, III, 52. Papon, II, 405. P. Occ. 271.

Guillaume de Bergedan. Vingt-trois pièces.
Guillems de Berguedan si fo un gentils bars de Cataloingna, vescoms de Berguedan, seingner de Madorna e de Riechs, bons cavalliers e bons guerrers. Et ac gran guerra com Raimon Folc de Cardona, qu' era plus rics et plus grans qu' el. Et avenc se que un dia se trobet com Raimon Folc et ausis lo malamen: et per la mort d' En Raimon Folc el fo deseretatz. Longa saison lo mantenguen siei paren e siei amic; mas tuit l' abandoneren, per so que tuich los escogosset, o de las moillers, o de las fillas, o de las serrors, que anc no fos negus que lo mantengues, mas d' En Arnaut de Castelbon, qu' era un valenz hom, gentils e grans d' aquela encontrada. Bons sirventes fetz on disia mals als uns e bens als altres; e se vana de totas las domnas que ill soffrian amor. Mout li vengon grans aventuras d' armas et de domnas, e de grans desaventuras. Pois l' aucis uns peons.
Fragments d' une complainte sur la mort du marquis Pons de Mataplana:
Consiros cant e planc e plor
Pel dol que m' a sasit e pres
Al cor per la mort mon marques
En Pons lo preu de Mataplana...

Paians l' an mort, mas dieus l' a pres
A sa part, que li sera garens
Del grans forfatz e dels minors,
C' els angels li foron auttors,
Car mantenc la lei cristiana...

E Paradis, el luoc megllior,
Lai o 'l bon rei de Fransa es,
Prop de Rolan sai que l' a mes...
Consiros cant.
Bastero, 85. Crescimbeni, 191. Millot, II, 125. P. Occ. 152.

Guillaume de Beziers, t. III et IV.
Millot, III, 409.

Guillaume de Briars. Une seule pièce, où se trouvent ces vers:
Si quo 'l maiestre vai prendre
Lo jaspi lai on la vist,
M' a fag tant assi atendre
Amors tro que m' a conquist;
Mas per mi er greu conquista
La bella en cuy enten
Celadamen ni a vista,
Si doncx a merce no m pren.
Si quo 'l maiestre.
Millot, III, 405.

Guillaume de Cabestaing, t. III. Sept pièces.
Guillems de Cabestanh fo un gentils castelas del comtat de Rossilhon, qu' es del rei d' Aragon e que confinava com Cataloingna e com Narbones. Mot fo avinens hom de la persona, e presatz d' armas, e de servir e de cortesia, e bos trobaires. Et avia en la soa encontrada una domna que avia nom ma domna Sermonda, moiller d' En Raimon de Castel Rossilho, qu' era mot ric e gentils e braus e mals et orgoillos. Longamen l' amet En G. de Cabestanh, e 'n fet motas bonas cansos; e la domna 'l volc tan de be que 'l fey son cavayer, et esteron ab gran joi essems lonc temps. E fon dic al marit d' ela, don el n' ac gran gelosia; et enserret la en una tor, e fetz la fort gardar e li foron faitz man desplazer, don G. de Cabestanh intret en gran dolor et en gran tristessa; e fes aquella canso que dis:
Lo dos cossire
Que m don amor soven.
E quan R. entendet la canso crezet que fos de sa moiller, quar dis en una cobla:
Tot quan fas per temensa
Devetz en bona fei
Penre, neis quan no us vei.
Et aquest mot entendet: e mandet lo marit a 'N G. que vengues a parlamen. E menet lo ab si foras lonh del castel, et a trassio el li tolc la testa e mes la en un carnayrol; e trais li lo cor del cors, e mes lo en carnayrol com la testa. Et intret s' en el castel, e fes lo cor raustir e fez lo aportar a la taula a la moiller, per so la domna s' agradava fort de cor de salvaizina, e fes lo manjar a sa molher en semblan qu' el ne manjes. E quan l' ac manjat, si levet sus e dis que so que avia manjat era 'l cor d' En G. de Cabestanh, e mostret li la testa, e demandet li si l' era estat bos a manjar. E la domna conoc la testa d' En Guillem de Cabestanh, e dis que tan bos li era estat e si saboros, que jamais autre manjars ni autre beures no 'l tolria la sabor de la boca qu' el cor d' En G. de C. li avia laissada. El marit, quant o auzi, correc li dessus ab l' espaza; e la
domna ac paor e fugi al balcon, e se laisset cazer jos, e fo morta.
Et aquest mal fo sauputz per tota Cataloingna e per totas las terras del rei d' Aragon; e per lo rei 'N Anfos, e per tos los baros de las encontradas fo mot gran tristeza e grans dolors de la domna e d' En G. de Cabestanh. Et ajusteron se los parens d' En G. e de la domna, e totz los cortes cavayers d' aquela encontrada, e guerreieron R. de Castel Rossilhon a foc et a sanc. El rei d' Arago venc en la terra, quan saup lo fag, e pres R. de Castel Rossilho, e desfetz li los castels e las terras, e fes metr' En G. de Cabestanh denan l' us de la gleiza de San Joan a Perpinhan, e la domna ab el. E fon una longa sazo que tug li cortes cavayer e las domnas gentils de Cataluenha e de Rossilho e de Sardanha e de Cofolen e de Narbones, venian far cascun an anoal per lur armas aital jorn quan moriro, pregan nostre senhor que lur agues merce.
Aissi com avetz auzit lo rei pres R. de Castel Rossilho e 'l deseretet, e 'l tolc totz sos castels, e 'l fes morir en sas preisos, e donet totz sos bes als parens d' en G. e de la domna que mori per el.
L' intérêt qui s' attache à ce troubadour exige d' en faire connaître une autre biographie plus circonstanciée qu' on trouve dans un des manuscrits de la Laurentiana.
monsegnor Raimon de Ronsillion fo un valenz B. aisi com sabetz et ac per moller ma dompna Margarida, la plus bella dompna c' om saubes en aqel temps, et la mais presiada de totz bon pretz, et de totas valors, et de tota cortesia. Avenc si qe Guillem de Cabstaing, qe fu fil d' un paubre cavaliers del castel de Cabstaing, venc en la cort de monsegnor Raimon de Rossillion, et se presentet a lui, se il plasia qe el fos vaslet de sa cort. monsegnor Raimon q' el vi bel e avinenz, et li semblet de bona part, dis li qe ben fos el vengutz, et qe demores en sa cort. Aisi demoret con el, et saup si tan gen captener, qe pauc et gran l' amavon. Et saup tan enantisar, qe monsegnor Raimon volc qe fos donzel de ma dompna Margharida sa molher; et en aisi fo fait. Adonc s' esforzet Guillem de mais valer et en ditz et en faitz. Mais, ensi com sol avenir d' amor, venc c' amors volc assalir ma dompna Margarida de son assaut, et scalfet la de pensamen; tan li plasia l' afar de G. e 'l dich e 'l semblantz qe non se poc tenir un dia q' el no 'l dizes: Ara m digatz, Guillem, s' una dompna te fasia semblan d' amor, auzarias la tu amar? Guillem, qe se n' era perceubutz, li respondet tot franchamen: S' ieu, ma dompna, saup q' els semblantz fosson vertadier. Per Saint Johan, fec la dompna, ben avetz respondut a guisa de pro; mas eras te volgl proar se tu poras saber et conoisser de semblanz cal son vertadier, o cal non. Cant Guillem ac entendudas las parolas, respondi: Ma dompna tot aisi con vos plaria sia. Et comenset a pensar, et mantenent li moc amors esbaralla et l' intret el cor tot de preon lo pensamen c' amors tramet als sieus; de si en an fo dels serventz d' amor, et comencet de trobar cobletas avinenz et gaias, et danzas et cantas d' avinens cantar era d' asautz et plus a lei per cui el cantava. Et amors qe rend a sos servens sos gasardos, can li ven a plaser, volc rendre de son servisi lo grat. Vai destregnen la dompna tan greumen de pensamen d' amor et consire, qe jorn ni noit non podia pausar, pensan la valor et la proessa q' er en Guillem pausada et messa tan aondosamen. Un jorn avenc qe la dompna pres Guillem, e 'l dis:

G. era m digatz, es tu ancara aperceubutz de mos semblanz, si son verais o mensongiers. G. respon: Dompna, si 'n vallia dieus; de l' ora en sai qe fui vostre servire, no m poc entrar el cor nul pessamen, qe non fossatz la mielz c' anc nasqet, et la mais vertadiera ab diz et a semblanz. Aiso crei et creirai tota ma vida. Et la dompna respos: G., eu us dis, si deus m' en par, qe ja per me non seres galiatz, ni vostre pensamen non er en bada: et tes lo braz et l' abrasetz dousamen inz en la zambra, on ill eron amdui assis, et lai comenseron lor drudaria. Et duret non longamen, qe lausinjers, cui dieus air, comenseron de s' amor parlar, et anar devinan per las chansos qe G. fasia, disen q' el s' entendia en ma dompna Margarida. Tan anneron disen, et jus et sus, c' a l' aurella de monsegnor Raimon venc. Adonc li saup trop mal, et trop greu iratz, per o c' a perdre li avinia son compagnon qe tant amava, et plus de l' onta de sa molher. Un jorn avenc qe Guillem era anat a sparvier ab un escuier solamen. Et monsegnor R. lo fetz demandar on era. Et un valletz li dis c' anatz era a sparvier. Et sel q' el sabia li dis en aital encontrada. Mantenent se vai armar d' armas celadas, et si fec amenar son destrier, et a pres tot sol son chamin vas cella part, on Guillem era annat; tan chavalquet qe trovet lo. Cant G. lo vi venut, si s' en donet merveilha, et tan tost li venc mal pensamens. Et il venc a l' encontra, et il dis: Senher, ben sias vos vengutz. Com es asi sols? Monsengnor Raimon respondet: G. quar vos vauc qeren per solazar mi a vos; et avetz nientz prez? O ieu, sengnor, non gaire, car ai pauc trobat, et qi pauc troba non pot gaire penre, so sabets vos, si col proverbi ditz. Laissem eimais aqest parlamen estar, dis monsegnor Raimon; et digatz mi ver per la fe qe m devetz de tot aiso qe us volrai demandar. Per deu, senher, ditz G. s' aiso es de dir, be us dirai. Non voill q' i m metatz nul escondit, so dis monsenhor Raimon, mas tot enteramen me diretz d' aiso qe us demandrai. Senher, pois qe us platz demandatz mi, so dis G., si vos dirai lo ver.

Et monsenhor Raimon demandet: Guillem, si dieus et fes vos vallia, avetz dompna per cui cantatz ni per cui amor vos destringna?

Guillem respon: Seigner et com canteria s' amor no m destrigna? Sapchatz de ver, monsegnor, c' amor ma tot en son poder. R. respon: Ben o voill creire, q' estiers non pogratz tan gen chantar; mas saber voill, si a vos platz, digatz qi es vostra dona. Ai! segnier, per dieu, dis G., garatz qi m demandatz, si es raisons c' on deia descelar s' amor, vos me digatz qe sabes q' En Bernard del Ventadorn dis:
D' una ren m' aonda mos senz
C' anc nulz hom mon joi non enquis
Q' eu volentiers non l' en mentis
Qar no m par bons ensegnamenz,
Anz es follia et enfanza,
Qui d' amor a benenanza
Q' en vol son cor ad omes descobrir,
Si no l' en pod o valer o servir.
monsegnor Raimon respon: Eu vos plevis q' ie us en valrai a mon poder. Tan li poc dir R. qe G. li dis: Senher aitan sapchatz q' eu am la seror de ma domna Margarida vostra molher, et cuig en aver cambi d' amor. Ar o sabetz, e us prec qe m' en valhatz, o qe sivals no m' en tengatz dampnage. Prenez man et fes, fet R., q' eu vos jur e us plevis, qe us en valrai tot mon poder; et aisi l' en fianset; et qant l' ac fiansat, li dis R:

Eu voill c' anam in qua lai, car prop es de qi. E us en prec, fetz G., per dieu. Et en aisi prenneron lor cami vas lo chastel de Liet. Et qan foron al chastel, si foron ben acuilliz per En Robert de Tarascon q' era maritz de ma dompna Agnes, la seror de ma dompna Margarida, et per ma dompna Agnes autresi. E monsegnor R. pres ma dompna Agnes per la man e mena la en chambra e si s' aseton sobra lo lieg. Et monsegnor R. dis: Ara m digatz, cognada, fe qe m devetz, amatz vos per amor?

Et ella dis: Oc, senher. Et cui, fetz el? Aqest no us dic ieu ges; et qe vos n' a romansan? A la fin tant la preget, q' ella dis c' amava Guillem de Cabstaing. Aqest dis ella per zo q' ella vezia Guillem marritz et pensan; et sabia ben com el amava sa seror; don ella se temia qe R. non crezes mal de Guillem. D' aiso ac R. gran alegressa. Aqesta razon dis la dompna a son marit; e 'l marit li respondet qe ben avia fatz, et det li parola, q' ella poges far o dir tot zo qe fos escampamen de G. Et la dompna ben o fetz, q' ella apella G. dinz sa chambra tot sol, et stet con el tant, qe R. cuidet qe degues aver d' ella plazer d' amor, et tot aco li plazia; et comenset a pensar qe so qe li fo dig d' el, non era ver, et que van dizen. La dompna et Guillem essiron de chambra, et fo apareillat lo sopar, et soperon con gran alegressa. Et pois sopar, fet la dompna apareillar lo lieg d' els dos, prop de l' uis de sa chambra, et tant feron, qe d' una semblanza qe d' autra, la dompna et Guillem, qe R. crezia que G. jagues con ella. Et lademan disnaron al castel con gran alegressa; et pois disnar, s' en partiron con bel comjat, et vengueron a Rossillio. Et si tost com R. poc, se parti de Guillem, et venc s' en a sa molher, et contet li zo q' avia vist de G. e sa seror. De zo ac la dompna gran tristessa, tota la nuoig.

Et lademan mandet per G., et si lo receup mal, et apellet lo fals e traitor. Et G. li clamet merce, si com hom qe non avia colpa d' aiso q' ella l' acasionava; et dist li tot zo com era stat a mot a mot. Et la dompna mandet per sa seror et per ella; et sap ben qe G. non avia colpa. Et per zo la dompna li dis e 'l comandet q' el degues far una chanson, qal el mostres qe non ames autra dompna mas ella; don el fetz aqesta chanson qe dis:
Lo dous cossire
Que m don amors soven, etc.
Et qant R. de Rossillion ausi la chanson qe G. avia facha de sa molher, donc lo fetz venir a parlamen assi fora del chastel, et tallet li la testa, et mes la en un carnarol, et tras li lo cor del cors, et mes lo con la testa.

Et annet s' en al chastel, et fet lo cor raustir, et aportar a la taula a sa molher, et fetz lui mangiar antesapuda. Et qant l' ac manjat, R. se levet sus, et dis a la molher qe so qe 'l avia manjat era lo cor d' En G. de Cabstaing, et mostret li la testa, et demandet li se era estat bon a manjar. Et ella auzi zo q' il demandava, et vi et conoc la testa d' En Guillem. Ella li respondet, et dist li q' el era estat si bons et saboros que jamais autre manjars ni autres beures no 'l torrian sabor de la boccha q' el cor d' En G. li avia lassat. Et R. li cortz sobra con la spasa. Et ella li fug aluic d' un balcon jus, et esmondega si lo col. Aqest mal fo sabutz per tota Catalogna, et per totas las terras del rei d' Aragon; et per lo rei Anfos, et per totz los barons de las encontradas gran tristessa fo et grans dolors de la mort d' En Guillem et de la dompna, q' aisi laidamenz los avia mort R. Et josteron si li paren d' En Guillem, et de la dompna, et tuit cil qi eron amador, et guerriron R. a foc et a sanc; e 'l reis Anfos d' Aragon venc en aqella encontrada, qant saup la mort de la dompna et del chavalier; et pres R. Et desfetz li lo chastels et las terras; et fetz G. et la dompna metre en un monimen denan l' uis de la gleiza a Perpignat, en un borc q' es en plan de Rossillion et de Sardogna, lo cals borc es del reis d' Aragon. Et fo sazos qe tuit li cavalier de Rossillion et de Sardogna, et de Cofolen, et de Riuples, et de Peiralaide, et de Narbones lor fasian chascun annoal; et tuit li fin amadors et las finas amaressas pregaven dieus per las lor armas. Et aisi lo pres lo rei d' Aragon R. et deseritet lo, e 'l fet morir en la prison; et det totas las soas possessions als parens d' En G. et als parens de la dompna que mori per el. El borc en lo cal foron seppellitz G. et la dompna a non Perpignac.
Fragments des deux pièces qui ne sont point imprimées dans le choix de ses poésies:
Mout m' alegra douza votz per boscage,
Can retentis sobra 'l ram qui verdeia,
E 'l rossignol de son chantar chandeia
Josta sa par el bosc per plain usage,
Et aug lo chan de l' auzel qui tentis
Don mi remenbra douza terra e 'l pais...

Il dit de sa belle:
E si voletz qu' eu vos diga son nom
Ja no trobaretz alas de colomp
O no 'l trovetz escrig senes falenza.
Moult m' alegra.

Qu' ab un fil de son mantelh var,
S' a lieis fos plazen qu' el me des,
Me fera plus jauzen estar
E mais ric que no m progra far
Autra del mon qu' ab si m colgues.
Al plus leu.
Nostrad. 56. Crescimbeni, 37. Bastero, 86. Millot, I, 134. Papon, II, 261. Hist. Litt. XIV, 210. P. Occ. 38.

Guillaume de Durfort. Voyez Raimond de Durfort. Une seule pièce:
Quar say petit mi met en razon larga,
Quar leu troba qui pesca en estanc,
Per qu' ieu quere lay ont trobaray larc
Vertadier laus, e dic que cum colum
Viu et esta en pretz de que no rum,
Lay on se tanh ni s requier per dever
Gui, cap de porc, qu' es artitz e cozens
Contra mals ayps, q' us viron lui non resta.
Quar say petit.
Millot, 255.

Guillaume Fabre, bourgeois de Narbonne. Deux sirventes; dans l' un on trouve ce couplet:
Anc non crec de pretz ni d' onor
Alexandres, segon qu' aug dir,
Per trop tener thesaur en tor,
Mas quar volc ben dar e partir
Lo sieu de gran coratge,
Don totz homs fazi' abrivatz
E voluntiers totz sos mandatz,
Mostran manh vassalatge;
Quar, qui ben fes, bes l' era datz,
Per qu' el mon fon sieus conquistatz.
On mais vey.

Dans l' autre sirvente il s' adresse aux princes qui, au lieu d' aller au secours des lieux saints, se font la guerre les uns aux autres:
Don penran destricx
Tug li amador
De nostre senhor,
Si 'n desamor ven la fe
Don yssaus paganesme.

La desamors
S' aferma e s' empren
Si que l' us reys cuida tener la clau
D' afortimen, e l' autr' a 'l contraclau,
Que a poder e ric cor d' ardimen;
Mas l' ajustamen
Que fan e 'ls prezicx
Degran als mendicx
Que son en error
Virar ad honor
D' aquel senhor que nos fe,
Per guazanhar sa merce.

Ar em el cors
On veirem man paren
L' us vas l' autre encaussar per esclau,
Pueis al colpar ab felh cor mal e brau,
Et esvazir veirem maynt guarnimen,
Si Dieus donc no y pren,
Qu' es nostres abricx,
Tal cosselh qu' els ricx
Torn totz en amor,
Pueis do entre lor
Sen e voler que desse
Passon lai si co se cove.
Pus del maiors.
Millot, III, 405.

Guillaume Figueira, t. IV. Onze pièces, dont quelques-unes sont attribuées à d' autres troubadours:
Guillems Figuera si fo de Tolosa, fils d' un sartor, et el fo sartres.

E quant li frances agron Tolosa, el s' en venc en Lombardia. E sap ben trobar e cantar, e fez se joglar entre los ciutadins. Non fo hom que saubes caber entre 'ls baros ni entre la bona gen, mas mout se fez grazir als arlots et als putans et als hostes et als taverniers. E s' el vezia bon home de cort venir lai on el estava, el n' era tristz e dolens; et ades se percassava de lui abaissar e de levar los arlotz.
Les vers suivants sont adressés à Bertrand d' Aurel:
Bertram d' Aurel, si moria
N Aimerics anz de martror,
Digatz a cui laissaria
Son aver e sa ricor
C' a conques en Lombardia,
Suffertan freit e langor...
Il est auteur d' une pastourelle qui commence ainsi:
L' autr' ier cavalgava
Sus mon palafre
Ab clar temps sere,
E vi denan me
Una pastorela
Ab color fresqu' e novela
Que chantet mot gen,
E dizia en planhen:
Lassa! mal vieu qui pert son jauzimen.
L' autr' ier cavalgava.
Nostrad. 150. Crescimbeni, 103. Bastero, 86. Millot, II, 446. P. Occ. 243.
Guillaume Gasmar. Une tenson avec Ebles de Saignas:
N Eble cauzetz la meillor
Ades, segon vostr' essien:
Lo cals ha mais de pensamen
De consirier e d' eror
Sel que gran re deu paiar
Ni pot ni vol hom esperar,
Ho sel c' a son cor e son sen
En dona pauzat, e re no fai que ill plaia?
N Eble cauzetz.
Millot, III, 405.

Guillaume Godi. Une seule pièce, dont ces vers sont tirés:
Li ric suau tornon atras
Joven e 'l fan estar d' aut bas,
E son engres per castiar;
Tan lur es gazanhs abelitz
Qu' aissel se ten per pus gueritz
Que mais pot aver amassar.
Si 'l gen.
Millot, III, 407.

Guillaume Hugues, d' Albi. Une pièce.
Atressi quo 'l laupartz aucire
Sap en la forest lo leo,
M' a mes tro en plus greu martire
Ab belh semblan silh de cuy so...

Per quo soven ma cara s muella
Ab l' aigua que nays de mon vis,
Tal paor ai plazer no m cuelha
Del gen cors clar, car, blanc e lis...

Per que 'l prec ma dolor li duelha,
Quar tan non dezir paradis
Mas qu' ab son gent bratz blanc m' acuella
Prop de la color e 'l dous ris.
Quan lo braus.
Millot, III, 407.

Guillaume, d' Hyères. Une pièce dont le manuscrit est mutilé:
Tan son greu mey falhimen
Qu' ai faitz tot jorn longamen,
Per que m do gran espaven,
Senher, si no m conortatz,
Que Longis fers, fels e fortz
Aculhis ab ferms conortz,
E queric perdo dels tortz
A vos per cuy fos nafratz.
A dieu en cuy.
Millot, III, 407.

Guillaume, de Limoges. Un sirvente.
Mal deu hom dir dels clercx e dels baros,
D' aisselhs qui van tollen e non donan,
E mal dire quan van la gen forsan,
E mal dire car non son vergonhos,
E mal dire quan son desconoissen,
E mal dire quan non an chauzimen,
E mal dire quan an gran cobeitat,
E mal dire quan non an pietat.

Mas hom deu be dire dels paubres pros
E de donas quan fan lor benestan;
Mas de donas non es qui 'ls tragu' enan,
Qu' avol so 'l drut e 'l marit son gelos;
Doncx per donas no s va ges pretz perden,
E 'l vasvassor acuelhon ben e gen,
Qu' ades servon volontiers e de grat
D' aquo petit que 'l ric lor an laissat.
Un sirventes.
Millot, IV, 405.


Guillaume Magret, t. III et IV.
Guillems Magret si fo uns joglars de Vianes, jogaire e taverniers; e fes bonas cansos e bons sirventes e bonas coblas. E fo ben volgutz et onratz, mas ancmais non anet en arnes, que tot quant gazaingnava el jogava e despendia malamen en taverna. Pois se rendet en un hospital en Espaingna, en la terra d' En Roiz Peire dels Gambiros.
Voici un couplet où il fait allusion à une pièce de Marcabrus appelée Lavoir:
Non valon re coblas ni arrazos
Ni sirventes, tant es lo monz deliz;
Que per dos sols serai meillz accollitz,
Si 'ls port liatz en un de mos giros
Que per cent vers ni per dozenzs cansos;
Dels doze aurai ab beure et ab manjar,
E 'ls oitz daria a foc et a colgar,
E del quatre tenrai l' ost en amor
Meillz non fera pel vers del lavador.
Non valon re.
Bastero, 86. Crescimbeni, 193. Millot, II, 243. P. Occ. 173.

Guillaume de Montagnagout, t. IV. Douze pièces. Sa vie se trouve dans un manuscrit de Florence. Elle a été traduite dans les Novelle Litterarie, 5 mai 1741:
Guglielmo de Montanghagout fu un cavaliere di Provenza, e fu bon trovatore e grande innamorato e faceva all' amore con madonna Jauseranda del Castello di Lunel, e fece per lei infinite buone canzoni.
Le manuscrit 7226 le nomme Guillems Montanhagol de Toloza, dans la pièce qui commence par ce couplet:

Non an tan dig li primier trobador
Ni fag d' amor lay el temps qu' era gays
Qu' enqueras nos no fassam apres lor
Chans de valor, nous, plazens e verays;
Car dir pot hom so qu' estat dig no sia,
Qu' estiers non es trobayre bos ni fis
Tro fai sos chans nous, gais e gent assis
Ab novels ditz de nova maestria.
Non an tan dig.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, III, 92. Papon, II, 215, et III, 443. P. Occ. 278.

Guillaume de Mur. Une pièce sur la croisade:
D' un sirventes far me sia dieus guitz,
Quar comensat l' ay per bona razo,
Quar lo sanh bers on dieus fon sebelhitz
Volon liurar aissilh qui de lay so,
E sia certz quals que s' en entremeta
E n' intr' en mar ab bona ensio
Que Ihesum Crist en tan luec los meta
En paradis, quon li siey martir so.

Pero quascus gart quon ira garnitz;
Quar dieus no vol qu' ab l' autruy garnizo,
De qu' autre a tort sia despossezitz,
Lai pas nulh hom ses satisfactio,
Per qu' ieu non cre qu' aital home prometa
Dieu son regne ni que s' amor li do,
Si ben lai vay ab arc ni ab sageta,
Qu' el sout que pren cobra son gazardo.

Non cre sia per dieu gent aculhit
Ricx hom que pas ab l' autrui messio,
Ni selh qu' a tort n' a los sieus descauzitz
Ni fai raubar per aquelh' ochaizo;
Quar dieus sap tot que porta en sa maleta,
E s' ab tortz vay, trebalha s' en perdo,
Quar dieus vol cor fin ab volontat neta
D' ome que pas mais per lui que per do.

L' archivesque prec de cui es Toleta
Qu' amoneste lo bon rey d' Arago
Que per complir son vot en mar se meta
E per tener en pes son bon ressos.
D' un sirventes.
Millot, III, 107.

Guillaume Pierre de Casals ou de Cahors. Quatorze pièces, dont deux attribuées à d' autres troubadours. Dans une de ses chansons il dit:
A l' avinen mazan
Que fan entr' els l' auzelh
Pel joy del temps novelh
Que lur adui talan,
M' agrad' e m platz qu' ieu chan;
Qu' atressi n' i ai razo
Cum an li auzello
D' esser guays e vezatz;
Que mandatz
E preguatz
Suy de chant, per qu' el fatz.

Per nien van pessan
Qu' ieu ab joy no m capdelh,
Ans aurion un cantelh
De la luna en lairan
Qu' ieu ja m n' anes laissan
Qu' asola la faisso
Del belh nou, car e bo
Cors que m suy autreyatz.
A l' avinen.
Dans une autre on trouve ces vers:
De martir pogra far cofes
Mi dons ab un bays solamens,
Et ieu fora 'n totz temps jauzens,
S' a lieys plagues que lo m dones.
Ja tant.
On lit dans un sirvente:
No m plaz rics hom si non es amoros,
Ni m plaz domna si gent non acuillis,
Ni m plaz donzels si de gaug non servis,
Ni donzela si non a bel respos;
Ni m plaz escars manens
Ni joglars desplazens...
Eu chanterai.
Millot, II, 424.


Guillaume Raimond. Quatre pièces.
Dans une tenson avec Pouzet, il lui dit:
Pouzet, son fort cor autiu
Blan domna mais per un tres,
Quan pren gaire ni pauc ni ges;
C' adreg ten hom per esquiu
Penre qui ben so albira,
Doncx quar fai mais d' onramen
A sel qui 'l serf qu' al prenden,
Ben par c' amors lai la tira.
Del joi d' amor.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, III, 407.

Guillaume Raymond de Gironella. Trois pièces, dont l' une commence par ce couplet:
Gen m' apareill
De far leu chanso grazida,
D' un sonet garnida;
Non ges brau ni veill,
Aras quan vei l' erba trida,
Pels vergiers flurida;
Ieu chant ab gaug e m' esveill,
E m luenh de la gent marrida,
Qu' el cor dins son e m crida
C' ab lor farai del be meils.
Gen m' apareil.


Guillaume Rainols d' Apt. Quatre pièces, dont trois tensons:
Guillem Rainols si fo uns cavalliers de la ciutat d' At, la quals ciutat es el comtat de Folqualquier. Bons trobaire fo de sirventes, dellas razos que corien en Proensa entr' el rei d' Aragon e 'l comte de Tolosa. E si fez a toz sos sirventes sons nous. Fort fo tempsutz per totz los baros per los cosens sirventes qu' el fazia.
Dans l' une des tensons avec Maigret, il lui dit dans le premier couplet:
Maigret, puiat m' es el cap
So qu' inz el ventre no m cap;
Bons es per listre e per drap,
Mas qui be us quer ni us esterna
Trobar vos pot, si no us sap,
Pres del vaissel ab l' enap,
C' ades tendes vostre trap
Lai on sentes taverna.
Maigret puiat.

Dans une tenson avec sa dame, il dit:
Farai un vers ses prec e ses somos,
Ma domn' es tan bell' e cortes' e pros
Que m fai loirar plus que falcos lanier.
Quant aug.
Bastero, 87. Crescimbeni, 195. Millot, I, 251. Papon, II, 392. P. Occ. 72.

Guillelmine de Rosers. Une tenson avec Lanfranc Cigala. Elle répond à sa question:
Amicx Lanfrancs, mielz complit son viatge,
Al meu semblan, cel que tenc vas s' amia,
E l' autres fes ben, mas son fin corratge
Non pot saber tan ben si dons a tria
Com cel que vi devan sos oillz prezen,
C' atendut l' ac sos cavalliers com ven,
E val trop mais qui so que dis aten
Que qui en als son coratge cambia.
Na Guillelma.

Bastero, 85. Crescimbeni, 190.

Guillaume de Saint-Didier, ou Saint-Leydier, t. III et IV. Seize pièces, dont quelques-unes attribuées à d' autres. Voyez Gausseran de Saint-Didier.
Guillems de San Leidier fo us rics castelas de Noaillac, de l' avescat del Puoi Santa Maria. E fo mot honratz hom e bons cavaliers d' armas, e larcx donaire d' aver, e molt gent ensenhat e cortes, e molt fis amaire, e molt amatz e grazitz. Et entendet se en la marqueza de Polonhac, qu' era sor del Dalfin d' Alverne e de N' Azalais de Claustra, e moiller del vescomte de Polonhac. En Guillems si fazia sas cansos d' ella e l' amava per amor, et appellava se ab ella Bertran, et ab N Ugo Marescalc dizia altresi Bertran, qu' era sos compaing e sabia totz los faitz d' En Guillem e de la marquesa: e tut trei si clamaven Bertran l' uns l' autre. Esteron en mot gran alegrier lonc temps los tres Bertrans; mas Guillems tornet en gran tristessa, car li dui Bertran feron gran fellonia de lui e gran vilania, si com poires auzir.
Dig vos ai d' En Guillem qui fo ni don, e de sa dona, ni com duret lor amor de la marquesa e de lui. E molt l' avien menada avinenmen, senes blasme e senes folor, car molt tenion cubert so que fazia a tener cubertz et en crezensa. E molt s' alegravon totas las gens de l' amor de lor, per so que maint fait avinen s' en fazion e s' en dizion per la lor amor. Et en aquela sazo si avia una dona mot bela e mot ensenhada en Vianes, so era la comtessa de Rossilho; e tug li gran senhor e baro li portavon mot gran onor; et En Guillems mais que tug, car el la lauzava mot e la vezia voluntiers; e la amava, e deleitava se en parlar de lieis, que totz hom crezia que fos sos cavalliers. E la dona se agradava mot de lui.
Tan s' agradava En Guillems de lieis qu' el n' estava de vezer la marqueza, don ela n' ac gelozia, e crezet cert que fos sos drutz; e tota la gent o crezia, mas non era. Tan que la marqueza mandet per N Uc Marescalc, e s clamet a lui d' En Guillem, e dis que vengar se volia d' En Guillem per sen d' En Uc: Et en aisi qu' ieu vuelh far mon cavallier de vos, per so car sai qui es; e car non trobaria cavallier que m convengues mai de vos, ni de cui En Guillems degues esser tan irat com de vos; e vuelh anar en pelerinatge ab vos a Sant Antoni en Vianes; et anarai a San Leidier a maio (maizo, maison) d' En Guillem, jazer en sa cambra, et el seu leig vuelh que vos jaguatz ab mi. E can N Uc o auzi meravilhet se mot fort, e dis: Dona, trop me dizes d' amor, e veus me a tot vostre mandamen. La marqueza s' aparelhet gent e be, e mes se en la via ab sas donzelas e sos cavaliers; e venc s' en a San Leidier e i descavalquet. Mais Guillem non era el castel, pero la marqueza fo gen aqulhida a sa voluntat; e can ven la nueg colquet ab si N Uc el lieg d' En Guillem. E si fon saupuda la novela per la terra. E can Guillem o saup fon trist e dolens, mas no li 'n volc mostrar brau semblan a la marqueza ni a 'N Uc, ans fazia semblan que res non saupes. Mas esforset se fort de servir la comtessa de Rossilho, e parti son cor de la marqueza. Et adonc el fe aquesta chanso que dis:
Pus tan mi fors' amors que mi fai entremetre.
et en la tornada el dis:
Bertran, Bertran, ben feira a mespendre,
S' il messonja fos vers et alhors ad apendre.

Auzit aves d' En Guillem de San Leidier qu' amava la comtessa de Polonhac, la cals avia nom Marqueza, et ela no 'l volia retener per cavalier ni far negun plazer en dreg d' amor. Ans, can venc a la parfi, ela 'l dis: En Guillems, si lo vescoms mos maritz no m comandava e no m pregava, no us tenria per mon cavalier ni per mon servidor. E can Guillems auzi la resposta, fo trist e marritz; e pesset en cal manieira poiria penre genh que fezes pregar la marqueza a son marit co 'l retengues per son cavalier: et acordet se que fezes un vers en persona de son marit. Lo vescoms se deleitava mot el cantars d' En Guillem e cantava mot be e bel; e 'N Guillems si fe un vers que ditz:

Dona, ieu vos soi messatgiers
Del vers, et entendres de cui.
E quant l' ac fag el lo mostret al vescomte, al marit de la domna, e comtet li la razo per qu' el l' avia fait: q' una soa domna l' avia dit qu' ela no l' amaria, si non la fazia pregar a son marit. El vescoms fo molt alegres cant auzi lo vers, et apres lo voluntiers; e can be lo saup cantet lo a sa molher. E la dona entendet lo tan tost, e recordet se de so c' avia promes a 'N Guillem; e dis a si meteissa: Ueimais no m puesc defendre ad aquest per razo. Et a cap de temps Guillems venc vezer sa dona, e dis li co el avia fag son comandamen, e com l' avia fag pregar a son marit. Et adonc la marqueza lo receup per cavalier e per servidor; e lor amor estet et anet si com ai dig en l' autra razo.
Nostrad. 38. Bastero, 87. Crescimbeni, 20. Millot, III, 119. P. Occ. 281. Hist. Litt. XV, 449.

Guillaume de Saint Gregori. Quatre pièces. Ce troubadour a composé une sextine en bouts rimés, comme celle d' Arnaud Daniel.

Ben grans avoleza intra
A 'N Aiemar entre la carn e l' ongla,
E si a 'n pres luoc el cors josta l' arma,
E malveistaz bat l' ades de sa verja;
Mal resembla al bon Prebost son oncle
En cui bon pretz fai per sojorn sa cambra.

N Aimars fai lum en sa cambra
De sef ardent, quan a privat s' en intra,
Ans re non fais al bon pretz de son oncle,
Que cors e sens l' es partiz totz per ongla;
Vist l' agues eu mesurar dura verja
Vas on fos mes lo cors que destrui l' arma.
Ben grans.
Bastero, 87. Crescimbeni, 196. Millot, II, 121.

Guillaume de Salonic. Une pièce dont voici le premier couplet:
Tot en aital esperansa
Com cel que cass' e ren non pren,
M' aura ja tengut longamen
Amors que dona estrai,
Et ieu col jogaires fai
Que sec joi perdut e 'l te,
Sec mon dan e fug mon be.
Tot en aital.
Millot, III, 408.


Guillaume de la Tour, t. IV. Treize pièces.
Guillems de la Tor si fon joglars, e fon de Peiregorc, d' un castel qu' om ditz la Tor. E venc en Lombardia; e sabia cansos assatz, e s' entendia e chantava e ben e gen, e trobava: mas quan volia dire sas cansos, el fazia plus lonc sermon de la razon que non era la cansos. E tolc moiller a Milan, la moiller d' un barbier bella e jove, la qual envolet e la menet a Com; e volia li meils qu' a tot lo mon. Et avenc si qu' ella mori, don el se det si gran ira qu' el venc mat; e crezet qu' ella se fezes morta per partir se de lui; don el la laisset dez dias e dez nueig sobre 'l monimen; e chacun ser el lavava lo monimen, e trasia la fora, e gardava per lo vis baisan et abrasan, e pregan qu' ella li parles e ill disses se ella era morta o viva; e si era viva, qu' ella tornes ad el; e si morta era, qu' ella li disses quals penas avia, qu' el li faria tantas messas dire e tantas alimosinas faria per ella, qu' el la trairia d' aquellas penas.
Saubut fon en la ciutat per los bons omes, si que li ome de la terra lo feron anar via de la terra. Et el anet cerquan per totas partz devins e devinas, si ella mais poiria tornar viva. Et uns escarniers si 'l det a creire que si el legia chascun dia lo salteri e disia C. e L. patres nostres, e dava a VII paubres elemosinas ans qu' el manges, et aissi fesses tot un an que non faillis dia, ella venria viva; mas non manjeria ni beuria ni parlaria. El fo molt alegres quant el so auzi, e comenset ades a far so que aquest li avia enseingnat; et en aissi o fes tot l' an entier, que anc non failli dia. E quant el vit que ren no ill valia so que a lui era enseingnat, el se desesperet e laisset se morir.
Une pièce de ce troubadour commence par ce couplet qui fait allusion à un roman sur Alexandre:
Plus que las domnas que aug dir
C' Alixandres trobet el bruoill
Qu' eran totas de tal escuoill
Que non podion, ses morir,
Outra l' ombral del bruoill anar,
Non poiri' eu ses mort loingnar
D' amor que m' a noirit ancse;
E pois en aissi ma mort te
E ma vida el sieu poder,
Ben li dei servir a plaser.
Plus que las.

Une autre de ses pièces contient ce couplet:
Una, doas, tres e quatre,
Cinc e seis e set e ueich
M' avenc l' autr' er a combatre
Ab m' osta tota una nuich;
E si m trobes fol ni mal duich,
Fe que dei a deu, bel fratre;
Ben fora toz mos pans cuich,
Si me volgues esbatre.
Una doas tres.
Bastero, 87. Crescimbeni, 196. Millot, II, 147. P. Occ. 156.

Guillaume de Tudela. Il est auteur d' un poëme sur la Guerre des Albigeois. Le manuscrit qui le contient est décrit dans le catalogue de la Vallière, Ire partie, t. II, p. 168, n° 2708, et se trouve à la Bibliothèque du roi.

Guion. Tenson avec Mainard:
En Maenard, vos ab saubuda,
Sai doz cavaliers prezans
Don largueza no s remuda,
Mas l' us a terra dos tans
Et es ses raubor graziz,
L' autre es per raubaria aiziz;
Chausez al qal fai grazir mais.
En Maenard.

Guionet. Une tenson avec Cadenet, une autre avec Raimbaud, auquel il dit:
En Raimbaut, pros dona d' aut linhatge,
Bell' e valens pregon per drudaria
Dui cavalier, e son d' engual paratge;
Mas l' uns ha pretz de gran cavalaria
E non ha plus nul autre faig valen,
E l' autres ha totz bes enteiramen
Mas volpils es; diguatz m' al vostre sen
Del qual deu meils la don' esser amia?
En Raimbaut.

Millot, III, 31.

Guiraut. Une pièce adressée à Hugues de Saint-Cyr:
N Uc de Sain Circ, ara m' es avengut
So que m' avetz lonjamen augurat,
Que s' ieu trobi qui m' aia mantengut
Ni m voilla re del seu aver donat
Inesllamen l' ai pres e molt de cors...
Que si no fos sels que m' a retengut
E m dona pan e vin e fen e blat
En agra spes del groing del veragut,
Sitot lo ai ogan assi provat...
N UC de Sain Circ.
Millot, III, 409.