Mostrando las entradas para la consulta vermelha ordenadas por relevancia. Ordenar por fecha Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta vermelha ordenadas por relevancia. Ordenar por fecha Mostrar todas las entradas

lunes, 9 de octubre de 2023

Guiraud, Giraud, Guiraut, Giraut, Girautz ; Borneil, Bornelh, Bornelh, Borneill, Bornell, Borneil, Borneyll, 1138 - 1215

Guiraud de Borneil.

Guiraud, Giraud, Guiraut, Giraut, Girautz ; Borneil, Bornelh,  Bornelh, Borneill,  Bornell, Borneil, Borneyll

I.

Ar ai gran joy quant remembri l' amor
Que ten mon cor ferm en sa fezeutat;
Que l' autr' ier vinc en un vergier de flor
Tot gent cubert ab chan d' auzels mesclat,
E quant estei en aquels bels jardis,
Lai m' aparec la bella flors de lis,
E pres mos huels e sazic mon coratge,
Si que anc pueis remembransa ni sen
Non aic mas quant de lieys en cui m' enten.


Ilh es selha per cui ieu chant e plor;
Tant ai ves lieys mon talant esmerat,
Soven sospir e soplei et azor
Ves lai on vi resplandir sa beutat;
Flors de domnas, c' om acli e grazis,
Es aissella que tan gen m' a conquis,
Dous' e bona, humil, de gran paratge,
En faitz gentils ab solatz avinen,
Agradiva vas tota bona gen.


Ben fora ricx, s' auzes dir sa lauzor,
Qu' a tota gen vengra l' auzirs en grat;
Mas paor ai que fals lauzenjador,
Felh et esquiu, sobredesmezurat
M' entendesson, et ai trops d' enemis:
A mi non play qu' om se fassa devis;
Mas quan veirai home de son linhatge,
Lauzar l' ai tan tro que la boca m fen,
Tan d' amor port al sieu bel cors jauzen.


Ja non laissetz per mi ni per amor
Fals lauzengiers complitz de malvestat,
E demandatz cui ni quals es l' onor,
S' es loing o pres, qu' aisso us ai ben emblat,
Qu' ans fos ieu mortz qu' en aital mot falhis:
Qu' amic non ai ben d' aisso no 'l trais;
Quar hom non es non aia per usatge
Us fols vezis que 'l vai mal enqueren,
Per q' us no s fi en fil ni en paren.

Ara diran de mi escarnidor:
Ai! ai! fant il, cum ten sos huels en fat
E sa gamba d' orguelh e de ricor!
Qu' ieu non cossir, s' er' en un gran mercat,
Mas quant de lieys on mos cors s' es assis,
E ten los huels viratz vas lo pais
On ilh estai, e parl' en mon coratge
Ades de lieis on mon fin cor s' aten,
Car non ama qui non o fai parven.


II.

Ja m vai revenen
D' un dol e d' un' ira
Mos cors, quar aten
Per sol bon coven
Avinen e jai;
Per qu' ieu chantarai:
Qu' ogan non chantera,
Pos vergiers, ni pratz,
No m' adui solatz,
Ni chans per plaissatz
Que l' auzelet fan
Vas lo torn de l' an.

Ni ja l' avol gen
En patz no sofrira,
Qu' apessadamen
Van ves valor len,
Per que pretz dechai;
Ren als no us en sai,
Mas ja non cuidera
Fos aitan viatz
Joys dezamparatz;
Vos m' en conortatz,
Domna, per cui chan,
E m vau alegran.
E per vos defen
So que plus me tira,
Que no m' espaven
Per bon covinen
Que n' agui e n' ai,
Mas plus no m' eschai;
Qu' assatz miels chantera,
Si 'l gens cors honratz
Mi fos plus privatz;
Empero, si us platz,
No y dei aver dan
Si us repren chantan.

Qu' ab plus d' ardimen
Mos fatz cors no s vira,
Ta fort m' espaven;
Ans me ditz soven
Qu' a mon dan serai,
Quan vos preiarai,
Pos aissi m' es fera,
Quar sol o cuiatz
Ans que ren sapchatz;
Si plus n' auziatz,
Paor mi faitz gran
Que m dobles l' afan.

Mas mon escien
Tot' autra m sufrira
Plus d' envazimen.
Parlem bellamen;
Diguatz, o dirai;
Qual tort vos aurai
Si us am, o enquera
Vos en prec forsatz?
Pois pres o liatz
Sui, ja non crezatz
Que sobretalan
Ja m' ane guaran.

Quar qui 'ls dregz enten
D' amor, ni 'n sospira,
Non pot aver sen
De gran jauzimen,
S' ab foldat no y vai;
Qu' anc drut savi guai
No vi, qu' ans esmera
Lo sen la foudatz:
Pero s' amavatz,
E 'l sen creziatz,
Per pauc de semblan
Iriatz doptan.

E per aisso pren
Qui trop no s' albira;
Primiers quar cossen
So qu' autre repren:
Ges ben no us estai,
Si us mespren de lai;
Qu' eissamen m' amera
Cum vos vos amatz,
Que guerra m fassatz;
Mas sufretz en patz,
Quar silh venseran
Que miels sufriran.

Qu' en patz e sufren
Vi ja que m jauzira
D' un amor valen,
Si leugieramen,
Per fol sen savai,
No m fezes esglai
So que m' ajudera,
Si 'n fos veziatz;
Mas feyssi m' iratz,
Per qu' autre senatz,
Quan m' anei tarzan,
Pois pres ta enan.

E pueys sofertera
Maiors tortz assatz,
Quan m' en sui lunhatz,
E sui 'n esfredatz;
Per qu' ie us prec e us man
Que sufratz aman.


III.

No pues sofrir qu' a la dolor
De la den la lenga no vir,
E 'l cor a la novelha flor,
Lanquan vei los ramels florir,
Doussa votz pel boscatge
Aug dels auzelhs enamoratz;
E si be m' estau apessatz
Ni pres per mal usatge,
Quan vey camps e vergiers e pratz,
Eu m renovelh e m' asolatz.


Qu' ieu no m' esfortz d' autre labor
Mas de chantar e d' esbaudir;
L' autr' ier sompniey en pascor
Un somnhe, que m fetz esbaudir,
D' un esparvier ramatge.
Que s' era sus mon pong pauzatz,
E si m semblav' adomesgatz,
Anc non vi tan salvatge,
Mas pueys fon mainiers e privatz,
E de bons getz apreisonatz.

Lo somnhe dis a mon senhor,
Qu' a son amic lo deu hom dir,
Et el narret lo m' en amor,
E dis me que no m pot falhir
Que del aussor paratge
Conquerrai tal amigu' en patz,
Quan be m' en serai trebalhatz,
Qu' anc hom de mon linhatge
Ni de maior valor assatz
Non amet tal, ni 'n fon amatz.

Aras n' ai vergonha e paor
Quan m' esvelh, e planc e sospir,
E 'l somnhe tenc a gran folhor,
E non crey que puesc' avenir;
Pero d' un fat coratge
No s pot partir us rics pessatz
Orgoylhos e desmezuratz;
Qu' apres nostre passatge
Crey qu' el somjes sera vertatz,
Aissi dreg cum mi fo narratz.


E pueis auziretz cantador
E cansos anar e venir;
Qu' eras, quan re no sai ves or,
M' aven un pauc plus enardir
D' enviar mon messatge,
Que ns porte nostras amistatz;
Que sai n' es faita la meitatz,
Mas de lai non tenc gatge;
Pero ja non er acabatz
Nuls fagz tro sia comensatz.

Qu' ieu ai vist comensada tor
D' una sola peira bastir,
E quad a pauc poiar aussor
Tro que la podia hom garnir;
Per qu' ieu prenc vassallatge
D' aitan, si vos m' o conselhatz,
Qu' el vers quant er ben acabatz
Trametrai el viatge,
Si trob qui lai lo m port viatz,
Ab que s deport e s don solatz.

E s' ieu ja vas emperador
Ni vas rei vauc, si m vol grazir
Tot aissi com al sieu traichor
Que no 'l sap ni no 'l pot gandir,
Ni mantener ostatge,
Loing en un dels estrans regnatz;
Qu' aissi serai justiziatz
E fis de gran damnatge,
Si 'l sieus gens cors blancs e prezatz
M' es estrans ni m' estai iratz.

E vos entendetz e veiatz
Que sabetz mon lengatge,
Quoras que fezes motz serratz,
S' eras no 'ls fatz ben esclairatz.


E soi m' en per so esforsatz
Qu' entendatz cals chansos eu fatz.

IV.

Rei glorios, verais lums e clardatz,
Dieu poderos, senher, si a vos platz,
Al mieu
compainh sias fizels ajuda,
Qu' ieu non lo vi pus la nueitz fo venguda,
Et ades sera l' alba.(”)

“Bel companhos, si dormetz o velhatz,

Non dormatz plus, qu' el jorn es apropchatz,

Qu' en Orien vey l' estela creguda
Qu' adutz lo jorn, qu' ieu l' ai ben conoguda,

Et ades sera l' alba.(”)

“Bel companhos, en chantan vos apel,
Non dormatz plus, qu' ieu aug chantar l' auzel
Que vai queren lo jorn per lo boscatge,
Et ai paor qu' el gilos vos assatge,
Et ades sera l' alba.(”)

“Bel companhos, issetz al fenestrel,
Et esgardatz las ensenhas del cel,
Conoiseretz si us sui fizels messatge;
Si non o faitz, vostres er lo dampnatge,
Et ades sera l' alba.(”)

"Bel companhos, pus mi parti de vos

Ieu non durmi ni m muec de ginolhos,

Ans preguei dieu lo filh santa Maria

Que us mi rendes per leial companhia,
Et ades sera l' alba.(”)

“Bel companhos, las! foras al peiros,
Me preiavatz qu' ieu no fos dormilhos,
Enans velhes tota nueg tro al dia;
Aras no us plai mos chans ni ma paria,
Et ades sera l' alba.”

“Bel dos companh, tan soy en ric sojorn

Qu' ieu no volgra mais fos alba ni jorn,

Car la genser que anc nasques de maire

Tenc et abras, per qu' ieu non prezi guaire

Lo fol gilos ni l' alba.”

//




Giraut de Bornelh, Girautz de Borneill, Giraud de Bornell, de Borneil o de Borneyll (Exideuil, Eissiduelh, Lemosín, Dordoña, 1138 – 1215) fue un trovador francés en lengua occitana, del cual se conservan alrededor de ochenta composiciones y cuatro partituras; un alba, cuarenta y seis cansós, una composición religiosa, dos cantos de cruzada, una pastorela, dos planhs, (planch) una romanza, dieciséis sirventeses, seis sirventés-cansós y tres tensós. Fue tan famoso que sus contemporáneos lo llamaron "maestro de trovadores", aunque esta denominación parece ser literal, porque también se dedicaba a la enseñanza.

Se conservan sobre este trovador una Vida y seis razós de distinta fiabilidad. Era "de baja condición, pero sabio hombre de letras y de ingenio natural... Su vida transcurría de tal suerte que durante todo el invierno estaba en la escuela y enseñaba letras, y todo el verano andaba por las cortes y llevaba consigo dos cantantes que cantaban sus canciones. Nunca quiso casarse, y todo lo que ganaba se lo daba a sus pobres padres, y a la iglesia de la villa donde nació, la cual iglesia tenía por nombre, y aún lo tiene, San Gervasio". Estudió en una abadía limosina y tras pasar por varias cortes occitanas se vinculó a la corte de Alfonso II de Aragón y acompañó al conde Adémar V a las Cruzadas entre 1188 y 1189. También estuvo algún tiempo en la corte del rey Alfonso VIII de Castilla, quien le hizo numerosos regalos ("un muy rico palafrén herrado, y muchas otras joyas, y todos los nobles de su corte le habían dado ricos presentes").​
Se retiró al Lemosín el 1192. Su prestigio fue tal que Dante Alighieri lo puso en su Purgatorio (XXVI, 120) como el segundo mejor trovador después de Arnaut Daniel, aunque en su De vulgari eloquentia (liber secundus, Gerardum de Bornello) lo pone entre los tres poetas provenzales más grandes: Giraut de Bornelh lo sería respecto a la poesía más alta, cuyo tema es la virtud, Arnaut Daniel en cuanto a la lírica amorosa y Bertrand de Born en la poesía marcial.

También fue protegido por Ricardo Corazón de León en la tercera cruzada, por el príncipe Bohemundo III de Antioquía, en cuya corte estuvo un invierno, y por el rey Pedro II de Aragón; tuvo también su parte de mala suerte: aunque se dice que Sancho el Fuerte de Navarra lo hizo desvalijar a su regreso de Castilla ("lo hizo robar y le quitó todo el arnés y tomó para sí el palafrén herrado, y la otra parte del botín dejó para aquéllos que le habían robado", cuenta una razó) en realidad el robo fue cometido por un noble navarro; y su señor feudal, el vizconde de Limoges Guido IV, tomó y saqueó el castillo de su natal Exideuil en 1211.

Empezó siendo partidario del trobar clus por influjo de Arnaut Daniel, pero luego abandonó este oscuro estilo por el trobar leu más simple y melódico; sobre estos dos estilos debatió en verso con Raimbaut d'Aurenga.​ Sus numerosas composiciones abarcan distintos géneros; la lírica amorosa está en su mayor parte dedicada a Alamanda d'Estanc. Se cita como su obra maestra en esta lírica amorosa una deliciosa e inspirada alba, en la que supo hermanar hábilmente la poesía popular con las refinadas formas literarias cortesanas; en algunos sirventeses lamenta la decadencia de las reglas de la caballería y de la poesía; también escribió diálogos amatorios, pastorelas y una elegía fúnebre o planto / planh, inspirado por la muerte de su amigo Ignaure de Pena Vermelha. Sólo han sobrevivido cuatro de sus melodías.
La albada Reis glorios es una de les más famosas y excepcionalmente bella.

http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=giraut-de-bornelh

https://trobadors.iec.cat/veure_observacions.asp?id_estudi=33&codi=242,026

https://hispanamusica.wordpress.com/giraut-de-bornelh-1138-1215/

http://www.trobar.org/troubadours/giraut_de_bornelh/

https://trobadors.iec.cat/autors_obres_d.asp?autor=Giraut%20de%20Bornelh

http://www.bibliotecagonzalodeberceo.com/berceo/sanchezjimenez/tesis.pdf

Roig Torres, María Elena (2015). «Trovadores occitanos en Navarra, Navarra en los trovadores occitanos (1134-1234)». Tesis doctoral (Universidad de Barcelona). 

http://hdl.handle.net/10803/393890

https://en.wikipedia.org/wiki/Giraut_de_Bornelh

About ninety of Giraut's poems and four of his melodies survive; these were held in high esteem in the 13th century: Petrarch called him "master of the troubadours", while Dante, who preferred Arnaut Daniel, mentions that many considered him superior. Notable pieces include:

S'anc jorn aqui joi e solaz, a planh about the death of Raimbaut d'Aurenga.

Ara·m platz, Giraut de Borneill, a tenso with Raimbaut d'Aurenga discussing trobar clus versus trobar leu.

Be me plairia, senh'en reis, a tenso with king Alfons II of Aragon
Giraut contributes to the poetical debate as to whether a lady is dishonoured by taking a lover who is richer than herself. This debate was begun by Guilhem de Saint-Leidier, taken up by Azalais de Porcairagues and Raimbaut d'Aurenga, and continued in a partimen between Dalfi d'Alvernha and Perdigon.

Reis glorios (glorious king), a well-known alba.

Sharman, Ruth V. (1989). The Cansos and Sirventes of the Troubadour Giraut de Borneil. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-25635-6.

sábado, 23 de septiembre de 2023

Chapitre III. Adjectifs. Grammaire de la langue romane.

Chapitre III.

Adjectifs.

L' Adjectif roman doit s' accorder en genre et en nombre avec le substantif auquel il se rapporte. L' A final ajouté à l' adjectif masculin caractérise le genre féminin.

Voici des exemples où le même adjectif est tour-à-tour employé comme masculin et comme féminin.

US GUAIS conortz me fai guayamen far 

GUAIA chanso, GUAI fait e GUAI semblan. (1) 

Pons de Capdueil: Us guais. 

Que m fezessetz, contra 'l maltrag, aver 

De ma BELLA domna un BEL plazer. (2) 

Elias de Barjols: Amors que. 

Aman viu et aman morrai, 

C' ab BON Cor et ab ВОNA fe

Am la meillor dona qu' ieu sai

E la plus bela qu' anc Dieus fe. (3)

Pons de la Garde: Ben es dreitz.


(1) Un gai encouragement me fait gaiement faire

Gaie chanson, gai fait et gai semblant.

(2) Que vous me fissiez, contre le mauvais traitement, avoir

De ma belle dame un beau plaisir.

(3) En aimant je vis et en aimant je mourrai,

Vu qu' avec bon coeur et avec bonne foi

J' aime la meilleure dame que je sache

Et la plus belle que oncques Dieu fit.  

Si' l cors es PRES, la lenga non es PRESA. (1)

Rambaud d' Orange: Si 'l cors.

Selon que le substantif est sujet ou régime, au singulier ou au pluriel, l' adjectif masculin admet ou rejette l' S final, à l' exemple du substantif, d' après les mêmes règles et les mêmes exceptions.

Singulier sujet.

Tant er gen SERVIZ per me

SOS FELS cors DURS e IRATZ,

Tro del tot s' er ADOLZATZ. (2)

Bernard de Ventadour: Conort era.

Per so lur serai FIS e CARS,

HUMILS e SIMPLES e LIAUS,

DOUS, AMOROS, FIS, e CORAUS. (3)

Rambaud d' Orange: Assatz sai.

SAVIS e FOLS, HUMILS et ORGOILLOS,

COBES e LARCX, e VOLPILS et ARDITZ

Sui, quan s' eschai, e JAUSENZ e MARRITZ;

E sai esser PLAZENS et ENOIOS

E VILS e CARS, e VILAS e CORTES,

AVOLS e PROS, e conosc mals e bes. (4)

Rambaud de Vaqueiras: Savis.


(1) Si le coeur est pris, la langue n' est pas prise.

(2) Tant sera gentillement servi par moi

Son cruel coeur sévère et courroucé,

Jusqu' à ce que du tout il sera adouci.

(3) Pour cela je leur serai fidèle et cher,

Indulgent et simple et loyal;

Doux, amoreux, pur, et cordial.

(4) Sage et fol, humble et orgueilleux,

Avare et prodigue, et timide et bardi

Je suis, sais être plaisant et ennuyeux,

Et vil et cher, et impoli et courtois,

Lâche et preux, et je connais maux et biens.

 

Sing. Rég. 

UN sirventes farai NOVELH, PLAZEN. (1)


Plur. sujet.

Abans que il BLANC puoi sion VERT. (2)

P. d' Auvergne: Abans.


Plur. Rég.

Quar, per vostres faitz VILAS, 

MENSONGIERS e SOTEIRAS, 

Vos mesprendon tut li pro. (3) 

Elias de Barjols: Amors be.

Als DURS, CRUS, COZENS lauzengiers, 

ENUIOS, VILANS, MALS PARLIERS, 

Dirai un vers que m' ai pensat. (4) 

Rambaud d' Orange: Als durs.


(1) Un sirvente je ferai nouveau, plaisant. (cas. serventesio)

(2) Avant que les blancs sommets soient verts.

(3) Car pour vos faits grossiers,

Mensongers et souterrains,

Vous déprisent tous les preux.

(4) Aux durs, grossiers, cuisants médisants,

Ennuyeux, vilains, mal parlants,

Je dirai un vers que j' ai pensé.


Il y a des adjectifs communs aux deux genres. Ces adjectifs ne prennent point la terminaison A, quand ils sont joints à un nom féminin.

La plupart sont en AL, AN, E, EN, ERT, EU, IL, OLS, ORT, etc. etc.

Ils reçoivent au singulier les signes de sujets ou de régimes, quoiqu' ils se rapportent à ce nom féminin.

Mais au pluriel, soit sujets, soit régimes, ils prennent l' S; la raison qu'on peut en donner, c'est que la plupart des substantifs féminins étant en A, et ayant conséquemment l' S final comme régime et sujet, le communiquent à leurs adjectifs.

L' OS final bref prend l' A, et l' OS long ne le prend pas. Je donnerai l' exemple de l' adjectif GRAN, grand, pour le singulier et pour le pluriel.

Sing. sujet. 

Hai! com GRANS enveia m' en ve. (1)

Bernard de Ventadour: Quan vei.

Tant es GRANS la rancura

Per qu' ieu en sui iratz. (2)

Pons de Capdueil Ben es fols.

Sing. Rég. 

Per qu' ieu n' en ai GRAN pena e GRAN trebailha. (3)

Bernard de Ventadour: Per mielhs cobrir.

Flors es de pretz e frug de GRAN valensa. (4)

Giraud le Roux: A lei de bon.

Le voici tour-à-tour sujet et régime:

Ben GRAN meravilla n' ai,

Quar GRANS meravilla es. (5)

Bernard de tot lo mon: Mals fregz.

Plur. sujet. 

Que sei solatz son GRANS copas d' argen. (6)

Gaucelm Faidit: Manens fora.

Plur. Rég.

Per far GRANS honors. (7)

Bertrand de Born: Mon chant.


(1) Ah! comme grande envie m' en vient.

(2) Tant es grande la tristesse

Par quoi j' en suis chagrin.

(3) Pour quoi j' en ai grand peine et grand travail.

(4) Fleur est de prix et fruit de grand valeur.

(5) Bien grande merveille en ai,

Car grande merveille est.

(6) Que ses plaisirs sont grandes coupes d' argent.

(7) Pour faire grands honneurs.  


Voici des exemples de quelques autres adjectifs communs.

Sing. sujet.

Ieu sui tan corteza guaita

Que no vuelh sia defaita

LEIALS amors adreit faita. (1)

Cadenet: S' anc fui bella.

Ai! bona domna BENESTANS! (2)

Arnaud de Marueil: Dona genser.

Tant es ferms mos talens

En vos, domna VALENS. (3)

Arnaud de Marueil: Franquez' e noirimen.

Et es JOVES dona, quan be s capdelh. (4) 

Bertrand de Born: Bel m' es quan. 

Quant erba VERTZ e fuelha par. (5) 

Bernard de Ventadour: Quant erba.

Que tant es la dolor qu' el sen

E la pena GREUS per sofrir. (6)

Arnaud de Marueil: Dona sel que.

Leis qu' es gaia, cortes', e gen PARLANS, 

Franqu' e HUMILS ab totz faitz benestans. (7) 

Rambaud de Vaqueiras: Era mi requier. 


(1) Je suis si courtoise guette

Que je ne veux que soit défaite

Loyale amour adroitement faite.

(2) Ah! bonne dame bien étant.

(3) Tant es ferme ma volonté

En vous, dame prisée.

(4) Et est jeune la dame, quand bien elle se gouverne.

(5) Quand herbe verte et feuille paraît.

(6) Que telle est la douleur qu' il sent

E la peine griève pour souffrir.

(7) Elle qui est gaie, courtoise et agréablement diseuse,

Franche et indulgente avec tous faits convenables.


Sing. sujet. 

Tant es SOTILS c' om no la pot vezer. (1)

Gaucelm Faidit: A lieis cui am.

Qu' AVOLS vida val pauc, e qui mor gen (N. E. gen : gentil, generós)

Auci sa mort, e pueis viu ses turmen. (2) (N. E. “mate la seua mort”)

Pons de Capdueil: Er no sia.

FORTZ chausa es que tot lo maior dan... 

M' aven a dir, en chantan, e retraire. (3) 

Gaucelm Faidit: Fortz chausa.

Si m preges ara la PROS comtessa. (4)

Albertet: En amor truep.

PROS donna CONOISSENS,

En vos es pretz e sens. (5)

Giraud le Roux: Tant es ferms.

Sing. Rég.

Lo metge sai ben qui es 

Qu' en pot sols salut donar, 

Mas que m val, s' ieu demonstrar 

Ja no l' aus ma MORTAL playa! (6) (N. E. playa : fr. plaie : chap. ferida)

P. Raimond de Toulouse: Ar ai ben.

Quan dui s' amen finamen

Per LEYAL drudaria. (7)

Peyrols: Camjat m' a.


(1) Tant elle est subtile qu'on ne la peut voir.

(2) Que lâche vie vaut peu, et qui meurt généreusement

Occit sa mort, et puis vit sans tourment.

(3) Forte chose est que tout le plus grand dommage

M' avient à dire, en chantant, et à retracer.

(4) Si me priait à-present la généreuse comtesse.

(5) Généreuse dame savante,

En vous est prix et sens.

(6) Le médecin je sais bien qui est

Qui en peut seul salut donner;

Mais que me sert, si moi montrer,

Jamais je ne lui ose ma mortelle plaie!

(7) Quand deux s' aiment purement

Par loyale tendresse. 


Sing. Rég. Et ieu vuoill mais PLASEN mensoigna auzir

Que TAL vertat de que totz temps sospir. (1) 

Giraud le Roux: Nulhs hom no saup.

Amics, ab gran cossirier 

Sui per vos e en GREU pena. (2) 

Rambaud d' Orange: Amics, ab gran. 

Ai! com trac GREU penedensa! (3) (N. E. Penedés : cas. penitencia) 

Elias de Barjols: Amors ben m' avetz.

Franc, fizel, d' UMIL semblansa. (4)

Gaucelm Faidit: Jauzens en gran. 

AVOL vida e piez de mort auran. (5) 

Gaucelm Faidit: Fortz chausa.

D' amor no chan ni vuelh aver amia 

Belha ni PROS, ni ab gran cortezia. (6)

Albertet: En amor truep.

Plur. Sujet.

Las unas son CABALS, 

E las autras VENALS... 

Las unas ben PARLANS, 

Las autras ben ESTANS, 

Las unas son PLAZENS, 

Las autras CONOISSENS. (7)

Arnaud de Marueil: Rasos es.


(1) Et je veux plus plaisant mensonge ouir

Que telle vérité de quoi tout temps je soupire.

(2) Ami, avec grand souci

Je suis pour vous, et en griève peine.

(3) Ah! comme je traîne griève pénitence!

(4) Franc, fidèle, d' humble apparence.

(5) Honteuse vie et pire que mort ils auront.

(6) D' amour ne chante ni veux avoir amie

Belle ni généreuse, ni avec grande courtoisie.

(7) Les unes sont principales,

Et les autres vénales...

Les unes bien parlant,

Les autres bien étant,

Les unes sont agréables,

Les autres savantes.


L' adregz solatz e l' avinens companha, 

E 'lh gent parlar, e las HUMILS faissos

Mi fan chantar... (1) 

Pons de Capdueil: l' adregz.

Plur. Rég.

Car comprei vostras beutatz

E vostras PLAZENS faisos. (2)

Elias de Barjols: Car comprei.

E braus respos a mas HUMILS chansos. (3)

Folquet de Marseille: Per deu amor.

E per AVOLS gens

Proeza forsjutjada. (4)

Arnaud de Marueil: Rasos es.


(1) Le gracieux plaisir et l' avenante société,

Le gent parler, et les indulgentes manières

Me font chanter.

(2) Cher j' achetai vos beautés

Et vos agréables manières.

(3) Et dures réponses à mes humbles chansons.

(4) Et par lâches gens

Prouesse condamnée.


Les adjectifs qui se terminent originairement en S le conservent au singulier et au pluriel, soit qu'on les emploie comme sujets, soit qu'on les emploie comme régimes. Quelquefois le féminin ajoute son signe final A.

Les adjectifs romans remplissent parfois les fonctions de substantifs:

Si voletz al segle plazer,

En locs siatz fols ab los FATZ; (5)

E aqui mezeis vos sapchatz

Gent ab los SAVIS mantener.

C' aissi s coven c' om los essai

Ab ira 'ls us, autres ab jai,

Ab mal los MALS, ab be los BOS. (1) 

Pierre Rogiers: Senher Raimbaut.


(5: Si voulez au siècle plaire,

En lieux soyez fol avec les fous;)


Les adjectifs sont souvent employés impersonnellement avec le verbe ESSER:

Viure m' es GREU, ni morir no m sap bo. 

Que farai doncs? Amarai ma enemia? (2)

Rambaud d' Orange: Si de trobar.

BEL m' es quan lo ven m' alena

En abril, ans qu' intre mais. (3)

Arnaud de Marueil: Bel m' es quan.


Régimes des Adjectifs.


Dans la langue romane, les adjectifs ont souvent des régimes, tels que A, DE, etc.

E mas no ilh play, farai hueimais mon chan

Leu A chantar, e D' auzir agradan,

Clar D' entendre. (4)

Blacas: Bel m' es ab motz.


(1) Et là même vous sachez

Bien avec les sages maintenir.

Car ainsi il convient qu'on les éprouve, 

Avec tristesse les uns, les autres avec joie; 

Avec mal les méchants, avec bien les bons.

(2) Vivre m' est grief, et mourir ne me sais bon.

Que ferai-je donc? Aimerai-je mon ennemie?

(3) Beau m' est quand le vent m' haleine

En avril, avant qu' entre mai.

(4) Et puisqu' il ne lui plait, je ferai désormais mon chant

Facile à chanter, et d' ouir agréable,

Clair d' entendre.


La fassa fresca DE colors, 

Blanca, vermelha pus que flors. (1) 

Arnaud de Marueil: Dona genser. 

D' autras vezer sui secs, et D' auzir sortz, 

Qu' en sola lieis vei, et aug, et esgar. (2) 

Arnaud Daniel: Sols sui que. 

Bel m' es ab motz leugiers A far 

Chanson plazen et ab gai so. (3)

Blacas: Bel m' es ab motz.

Anar a pe, a lei de croy joglar 

Paubre D' aver e malastrucx D' amia. (4)

Albert Marquis: Ara m diatz. 

Autet et bas, entr' els prims fuelhs,

Son nov DE flors. (5) 

Arnaud Daniel: Autet et bas.


(1) La face fraîche de couleurs,

Blanche, vermeille plus que fleur. (N. E. vermeille : rouge; roja; roija)

(2) De autres voir je suis aveugle, et d' ouir sourd,

Vu qu' en seule elle je vois, et j' entends, et je regarde.

(3) Beau m' est avec mots légers à faire

Chanson agréable et avec gai son.

(4) Aller à pied, à manière de vil jongleur

Pauvre d' avoir et malheureux d' amie.

(5) Hauts et bas, entre les premières feuilles,

Ils sont neufs de fleurs.


Degrés de comparaison.

Les différents degrés de comparaison s' expriment ordinairement par les adverbes de quantité PLUS, MAIS, MENS, MIELHS, AITANT, etc.

Quand ils ne sont précédés ni de l' article, ni d' un pronom possessif, ils désignent le comparatif; ils se placent devant les adjectifs auxquels ils se rapportent, et ces adjectifs sont suivis du QUE.

Pus blanca es QUE Elena. (1)

Arnaud de Marueil: Bel m' es quan. 

Pus bela QUE bel jorn de mai. (2) 

Arnaud de Marueil: Dona genser. 

Emperador avem de tal manera 

Que non a sen ni saber ni menbranza:

PLUS ibriacs no s' asec en chadera

Ni PLUS volpils no porta escut ni lansa; 

Ni PLUS avols no chausa esperos; 

Ni PLUS malvatz no fai vers ni chansos. (3) 

Lanza: Emperador avem. 

Que mil aitanz soi MEILL vostre QUE meu. (4)

Folquet de Romans: Ma bella.

Quan m' auretz dat so don m' avetz dig d' oc

Serai PLUS ricx qu' el senher de Marroc. (5) (N. E. Marruecos)

Augier: Per vos belha.


(1) Plus blanche est qu' Hélène.

(2) Plus belle que beau jour de mai.

(3) Un empereur nous avons de telle manière

Qu' il n' a sens ni savoir ni mémoire:

Plus ivrogne ne s' assit en chaire;

Ni plus lâche ne porte écu ni lance;

Ni plus vil ne chausse éperons;

Ni plus mauvais ne fait vers ni chansons.

(4) Que mille fois autant je suis mieux vôtre que mien.

(5) Quand m' aurez donné ce dont m' avez dit d' oui,

Serai plus puissant que le seigneur de Maroc.  


Outre cette forme générale, il est, dans la langue romane, plusieurs adjectifs qui, pour exprimer l' idée de PLUS, ont conservé ou imité la terminaison OR des comparatifs latins.

Quand ils sont employés comme sujets au singulier, ils se terminent ordinairement en ER, et les autres cas du singulier et tous ceux du pluriel se terminent en OR. 

Sing. sujet. 

Si que mos Maiers pessamens, 

Bella dona, doss' e valens,

Es tot per far vostre plazer. (1)

Arnaud de Marueil: Dona sel que.

Dona GENSER que non sai dir, 

Per que soven plan e sospir. (2) 

Arnaud de Marueil: Dona genser. 

Qu' ades m' agr' ops, sitot s' es bos, 

Mos chans fos MIELHERS que non es. (3) 

Bernard de Ventadour: Ja mos chantars.


Sing. Rég.

Qu' ades on plus mos poders creis, 

N' ai Maior ir' ab me mezeis. (4)

Rambaud de Vaqueiras: No m' agrada.

Ja de vos no m partray,

Que Maioг honor ay

Sol el vostre deman,

Que s' autra m des bayzan

Tot quan de vos volria. (5)

Blacas: Lo belhs dous temps.


(1) Tellement que mon plus grand souci,

Belle dame, douce et prisée

Est tout pour faire votre plaisir.

(2) Dame plus gente que ne sais dire,

Par quoi souvent plains et soupire.

(3) Car à-présent m' aurait besoin, quoiqu' il soit bon,

Mon chant qu' il fût meilleur qu' il n' est.

(4) Qu' à-présent où plus mon pouvoir croît,

En ai plus grande tristesse avec moi-même.

(5) Jamais de vous ne me séparerai,

Vu que plus grand honneur ai

Seulement à votre refus, 

Que si une autre me donnait en m' embrassant

Tout autant que de vous je voudrais.


Plur. sujet.

En Gaucelms Faidits, ie us deman 

Qual vos par que sion Maior 

O li ben o li mal d' amor. (1)

Albert Marquis: En Gaucelms.

Plur. Rég. 

Que cavaliers ai vist e trobadors

Que de bassez fez auz, e d' auz AUSORS. (2) 

Aimeri: Toz hom que so. 



Après les termes de comparaison, le QUE est souvent sous-entendu dans les poésies des troubadours.

Ans am vos mais... no fetz Seguis Valensa. (3) 

Comtesse de Die: A chantar. 

Quar plus m' en sui abellida 

… No fis Floris de Blancaflor. (4) 

Comtesse de Die: Estat ai.

Qu' anc no saup ren tro fui en miei la flama 

Que m' art plus fort... no feira fuec de forn. (5) 

Bernard de Ventadour: Ben m' an perdut.

E am la mais... no faz cozin ni oncle. (6) 

Arnaud Daniel: Lo ferm voler.


(1) Sieur Gaucelm Faidit, je vous demande

Quels vous paraît que soient plus grands

Ou les biens ou les maux d' amour.

(2) Que chevaliers j' ai vu et troubadours

Que de bas elle fit hauts, et de hauts plus hauts.

(3) Mais je vous aime plus que ne fit Seguin Valence.

(4) Car plus j' en suis charmée.

Que ne fit Floris de Blanchefleur.

(5) Qu' oncques ne sus rien jusqu' à ce que je fus au milieu de la flamme

Qui me brûle plus fort que ne ferait feu de four.

(6) Et j' aime la plus QUE ne fais cousin ni oncle.


E mas en vueill aver d' umelitatz

... No ac lo leo, quan fon issitz del lacz. (1)

Gaucelm Faidit: Trop malamen.


A l' imitation de la langue grecque, la langue romane employa souvent après le comparatif le signe du génitif DE à la place du QUE.

Que flors de roser, quan nais,

Non es plus fresca DE lei. (2)

Raimond de Miraval: Bel m' es qu' eu.

Pero no sai dompneiador 

Que mielhs DE mi s' i entenda. (3) 

Bernard de Ventadour: No es meraveilla.

Qu' ome DE mi no vey plus ric. (4)

Bernard de Ventadour: Lanquan fuelhon. 

Que si 'lh lo tenia un an, 

Qu' ieu lo tengues mas DE cen. (5) 

Comte de Poitiers: Companho. (N. E. Parece una ç)


Le superlatif s' exprime ordinairement en plaçant l' article ou le pronom possessif devant le comparatif ou devant l' adverbe de comparaison.

Sujet.

Dona 'L GENSER que sia. (6)  

Arnaud de Marueil: Sabers.


(1) Et plus j' en veux avoir d' indulgence

Que n' eut le lion, quand il fut sorti du lacs.

(2) Que fleur de rosier, quand elle naît,

N' est pas fraîche QUE elle.

(3) Pourtant ne sais galant

Qui mieux QUE moi s' y entende.

(4) Qu' homme QUE moi ne vois plus puissant.

(5) Que s' il le tenait un an

Que je le tinsse plus de cent.

(6) Dame la plus gente qui soit.


Sujet.

Pois cill cui sui amaire, 

Qu' es LA GENSER qu' anc fos, 

Vol mi e mas chansos. (1)

Gaucelm Faidit: L' onratz.

Merce, dona LA PLUS genta

Que anc natz de maire vis. (2)

Giraud le Roux: Amors.

Donx si com es LA GENSER qu' anc fos visa. (3) 

Arnaud de Marueil: Tot quant. 

Régime.

Blacas, d' aquest partimen

Sai ieu chauzir LO MEILLOR. (4)

Blacas: En Raimbaut.

Quar am ni desire

Del mon LA BELLASOR. (5)

Bernard de Ventadour: Lanquan vei.

Per bona fe e ses engan

Am LA PLUS bella e LA MEILLOR. (6)

Bernard de Ventadour: Non es meraveilla.

Et ai m' amor messa, en mon joven, 

En la MELHOR et en LA PLUS valen. (7) 

Blacas: Peire Vidals. 


(1) Puisque celle dont je suis l' amant,

Qui est la plus gente qui oncques fut,

Veut moi et mes chansons.

(2) Merci, dame la plus gente

Que oncques né de mère vit.

(3) Donc comme elle est la plus gente qui oncques fut vue.

(4) Blacas, de ce jeu-parti

Sais je choisir le meilleur.

(5) Car j' aime et desire

Du monde la plus belle.

(6) Par bonne foi et sans tromperie

J' aime la plus belle et la meilleure.

(7) Et j' ai mon amour mise, en ma jeunesse, 

En la meilleure et en la plus prisée.


Régime.

De l' aigua que dels huels plor

Escriu salutz mai de cen 

Que tramet A La GENSOR

E A LA PLUS avinen. (1)

Bernard de Ventadour: Era m. 

Tan com la mars avirona, 

N' ay triat, ses dig baduelh,

LA GENSOR e LA PUS bona

C' oncas vezeson miey huelh. (2)

Pierre Raimond de Toulouse: Pos lo prims.

Plur. sujet. 

Li port amor tan fin' e natural

Que tuit son fals ves mi LI PLUS leial. (3) 

Bernard de Ventadour: Quan par la flors.

Plur. Rég. 

Dona genser DE LAS GENSORS. (4)

Blacasset: Ben volgra.

Bella dompna, meiller DE LAS MEILLORS. (5) 

Guillaume Figuieras: En pessamen. 

E sa beutaz es entre LAS GENSORS

Genser aisi com entre foillas flors. (6)

Aimeri: Totz hom que so.


(1) De l' eau que des yeux je pleure

J' écris saluts plus de cent

Que je transmets à la plus gente

Et à la plus avenante.

(2) Tant comme la mer environne,

J' en ai trié, sans dire hésitant,

La plus gente et la plus bonne

Qu' oncques vissent mes yeux.

(3) Lui porte amour tant pure et naturelle

Que tous sont faux auprès de moi les plus loyaux.

(4) Dame plus gente que les plus gentes.

(5) Belle dame, meilleure que les meilleures.

(6) Et sa beauté est entre les plus gentes

Plus gente ainsi comme entre feuilles la fleur.


Plur. Rég.

Car vos valetz LAS MEILLORS cen. (1) 

Rambaud d' Orange: Mon chant.

C' una 'n sai qu' es de las MELHORS 

La meilher qu' anc dieus fezes. (2) 

Bernard de Ventadour: Ja mos chantars.


Quelquefois l' ER final, qui au singulier caractérise le sujet des termes de comparaison, se change en AIRE.

Car es del mon la BELLAIRE. (3)

Rambaud d' Orange: Mon chant.

La meiller etz del mon e la BELAIRE. (4)

Perdigon: Aissi cum selh.


Rarement le superlatif fut emprunté de la finale latine ISSIMUS, mais il s' en trouve des exemples:

E fora genser la razos

Que s coitesso d' el loc cobrar

On per Melchior e Gaspar

Fon adoratz l' Altisme tos. (5)

Pierre du Villar: Sendatz.


(1) Car vous valez les meilleures cent.

(2) Qu' une j' en sai qui est des meilleures

La meilleure que jamais Dieu fit.

(3) Car elle est du monde la plus belle.

(4) La meilleure êtes du monde et la plus belle.

(5) Et serait plus convenable la raison

Qu' ils s' empressassent de le lieu recouvrer

Où par Melchior et Gaspar

Fut adoré le très-haut enfant.


Pronoms

viernes, 24 de noviembre de 2023

Roman de Gerard de Rossillon.

Roman de Gerard de Rossillon.

L' auteur a pris pour sujet de ce roman la rivalité et les longues querelles d' un roi, qu' il nomme Charles-Martel, et du comte Gérard de Rossillon, que parfois il qualifie aussi du titre de duc.

Si l' on prétendait que cet ouvrage a été composé dans le but de consacrer le souvenir d' un fait historique, il faudrait du moins avouer que le poète n' avait qu'une connaissance imparfaite des événements qu' il a voulu retracer.

Je laisse à d' autres le soin de relever les erreurs de détail que le poëme contiendrait dans cette hypothèse; je me bornerai seulement à dire que les auteurs de deux romans français de Gérard de Rossillon, dont l' un est en prose et l' autre en vers, ont avancé, avec assez de vraisemblance, que le nom de Charles-Martel a été substitué à celui de Charles-le-Chauve 

(1: Voyez Sinner, Catal. cod. Mss. Bibl. Bernens., p. 184 à 220.). 

Voici comment le premier s' exprime:

“Combien que j'aie lu, dit-il, ung Rouman qui dit que Charles-Martel fu celi qui le chaça hors de ses terres... saulve la grâce de l' auteur, il me semble que ainsi faire ne se peut; car onques Charles-Martel ne fu roy de France, mais seulement régent... Encore dit le Roman moult d' aultres choses, que il baille et met pour notoires, lesquelles, selon le latin, je ne trouve point estre vraies.” (2: Ms. de la Bibl. du Roi, n° 7224. Fonds de Colbert, 1904. I vol. in-fol.) 

Le poète fait la même remarque en ces termes:

“Il est désormais temps d' entrer en ma matière, 

Et de vous raconter comment, par quel manière,

Girart de Rossillon fut sept ans charbonniers, 

Futif de son pays, n' en fut point parsoniers.

Challes, le filz Loys, tout ce ly pourchassa,

Son pays ly tollit et tout hors l' en chassa. 

Cil Challes fut nommé, sachiez, Challes le Chauvez

Petit avoit coleur, qui estoit ung pou fauves, 

La cronique en latin ainsi le me raconte.

Cilz qui fit le Romant en fait ung aultre conte,

Et dit: Challes Martraul... 

Ancor dit moult de chouses qu' il baille por notoires

Que, selon le latin, je ne trouve pas voires;

Et pour ce au latin me veulz du tout aordre,

Que en plusieurs moustiers (1) le lisent la gent d' ordre.” (2)

(1) L' auteur du roman provençal dit cependant aussi qu' il emprunte les faits de son récit à la chronique latine, qui se trouve dans les monastères:

Aisi cum ditz l' escrihs que es els mostiers. (Fol. 87.)

(2) Deux Mss. de la Bibl. de la Faculté de Médecine de Montpellier, cotés H: l' un grand in-4°, sous le n° 248; l' autre petit in-4°, sous le n° 349.

Bien que cette méprise puisse être attribuée à l' ignorance, il serait pourtant possible que ce ne fût qu'une erreur volontaire; et que le romancier, sacrifiant la vérité historique à l' effet dramatique, eût choisi de préférence le personnage de Charles-Martel, dont le caractère convenait mieux sans doute à la vigueur de son imagination et à la rudesse de son génie poétique.

C'est qu'en effet cette vigueur, cette rudesse, se révèlent partout dans le poëme, et le caractérisent fortement au fond comme dans la forme. La composition, le style, la langue, tout est vigoureux et rude, parfois même un peu dur, mais toujours énergique.

Ces qualités et ces défauts sont autant de présomptions en faveur de l' ancienneté de l' ouvrage, qui, sous ce rapport, est un des monuments importants de la littérature romane.

Je n' en donnerai toutefois qu'une analyse, me bornant à citer des fragments, attendu que les incorrections du texte ne me permettent pas de reproduire tout ce qui pourrait présenter de l' intérêt.

Le manuscrit du roman de Gérard de Rossillon est unique et incomplet, le commencement manque. Les trois premiers vers de ce qui reste paraissent être la fin d' un discours dans lequel le roi de France se plaint à ses barons, probablement de Gérard:

“Lo reierme de Fransa desfai e despersona,

E ieu no i ai plus de lhui que la corona.

More ieu lo cuh mermar tro aqua roina.” 


A ces plaintes Tiberts, l' un de ces barons, s' écrie:


“Mal aia, ditz Tiberstz, qui mot en sona,

Mas qui a fol talant, aquel respona

Entro siom a Sans, desobre Iona.”


La scène change tout à coup, après les six premiers vers. Le roi Charles et ses barons n' y sont plus. C'est une entrevue de Gérard avec la Reine: entrevue qu'on peut regarder comme la dernière partie de l' exposition dont le commencement n' existe pas.


Lendema se partiron engal lo jor.

G. trais la reina desotz un aubor;

Ab se i menet II comtes, lhui e sa sor.

“Que m daretz vos, molher d' emperador,

D'aques (1) camge c'ai fah de vos a lor, (1: (sic) il faut lire aquest.)

Be sai que m' en tenetz per sordeior?” 

- “Senher, mas de gran pretz e de valor.

Vos m' avetz fah reina, e ma seror

Avetz preza a molher per mi' amor.

Bertalai e Gervai, vos doi comtor, 

Vos m' en siastz ostatge e lhui auctor;

E vos, ma cara sor, ma confessor, 

E sobre tot Jhesu lo Redemtor, 

Que m do, ab aquest anel, al duc m' amor,

E lhi don de mon oscle l' auriaflor, 

Que mai l' am que mom paire ni mo senhor...” 

Aisi duret tostems l' amors d' amdos,

Ses nulha malvastat que hanc i fos, 

Mas bona volontatz e sens rescos.

Pero si en fo .K. tant eveios,

Tot per autra oucaison, que lhi me sos, 

E 'n fo al duc tant fers e tant iros, 

Qu'elh en feiro batalhas per plas erbos.


Charles, ainsi excité par la jalousie, saisit la première occasion de manifester sa haine. Il confère avec ses barons, et comme ils hésitent, il s' élance vers cent jeunes comtes qu' il aperçoit au loin:


E brochet lo caval, ab els s' aculh: 

“Cassa aurem en ribiera, erbatge o fulh; 

Mais val aissi anar qu' estar dins sulh.” 

- “Don, cavalgua abando e nos aculh,

E quer onor e terra e dona e tulh; 

No t guerisca tesaurs, tors ni capdulh.” 

- “Vos mi donatz coselh tal cum ieu vulh; 

No n' i a un tan paubre, s' am mi s' aculh,

No 'lh done quan volra de cor ni d' ulh.”


Pour mieux réussir, la ruse est mise en pratique; sous le prétexte d' une partie de chasse, Charles traverse les Ardennes, et va s' établir devant Rossillon.


Entro a Rosilho no tenc sa regna;

Defors les murs albergen desus l' arena,

E fan lor cavals corre per la varena; ... 

Vecvos comensada la guerra prumairana: 

A lonc temps durara aquesta pena...

Sus totz homes es .K. reis eveios,

Ni anc non vi nulhs hom tan orgolhos. 

Sotz Rosilho albergo els pratz erbos 

E fan tendre lor traps, seisanta e dos, 

E en cascu ac pom d' aur resplandos. 

Lo reis vi lo castel tan cobeitos,

E jura Damidrieu lo glorios:

“Si era lai desus, cum soi sa jos,

No seria .G. coms poderos!”

Aqui ac I donsel masip e tos,

Que lhi respon tres mot contrarios...

Quant au .K. Martels la contraria... 

Apelet I donsel de sa partia... 

Bernart, vai ma .G. si 'l me convia, 

Bernart lo filh Ponso de Tabaria; 

Renda mi del castel la senhoria,

Qu' ieu i volrai laissar la donselia. 

E si far non o vol, qu' el me desdia,

Ja no veira passar XXX et I dia...

S' ieu pendre no lo fatz, ja reis no sia.” 

Lo donsels es montatz e tec sa via, 

E .K. fetz orgulh e galaubia...

Ab tan vecvos Bernart lo filh Ponso,

E saludet lo gen en sa razo:

“Dieus te sal, .G. coms, cum ric baro.”

- “Amics, e Dieus vos gar, el lhi respo.

Vos me semblatz mesatge de par .K.”

- “Si Dieus m' ajut, ditz (1), e ieu si so.

Ieu vos dirai sempreras don vos somo;

Qe vo 'l redatz lo castel e la maiso; 

E si vos desdizetz I mot de no

Ja no veiretz la festa de Roazo!...” 

G. au lo mesatge tant airant (2)

Que es dressatz en pes i (3) a parlat:

“Bernart, tu t'en iras au .K. trap,

E digas mi al rei per que m debat,

Quar tenh de lui tot mon dugat;

Non irai a sa cort de tot estat.


(1) Il faudrait qu' il y eut ditz el. 

(2) (sic) Mais la rime prouve que c'est une erreur de copiste, et qu' il faut lire airat. 

(3) (sic) Très souvent pour et.


Mas no me sai de sen tant estragat

Que 'lh reda lo castel per tal foldat.

Ja Dieus non aia m' arma en poestat,

Si abans no so mil homo (1) en cam jutgat...

Abansas m' ausiria que loh gurpis.

El me metra l' asetge, si cum tu dis;

Mas el no me penra tan cum sia vis!

Molt fara gran vilatge, s' el m' evais.”

Al derier mot, .G. ditz so veiaire:

“Rosilhos fo tostemps al vil mon paire,

E si 'l m' a autreat nostre emperaire

E tota autra onor tro en Sanh Fraire:

No l' en fara servizi lo filhs ma maire.

Lo castels es be fahs e 'l murs de caire;

Ieu no lo tenh de lui ni de son paire...

Quatre nebotz ai pros que tuh so fraire:

Lo sordige l' en pot feunia faire...

B., so ditz .G., era t'en vai,

E dijas mi al rei que mot mal fai...

Non irai a sa cort tan quan viurai...” 


(1) (sic) Le copiste a mis ici un O pour un E. (N. E. En Mallorca aún se dice homo, singular, como en latín, por home, ome, omne)


En apprenant cette réponse, Charles devient tout noir de colère.

Il convoque aussitôt ses barons, et forme le siége de Rossillon. 

Le premier assaut est repoussé avec succès par le comte.


E .G. ac tal decha qu' anc no s garnit,

Ni om de sa mainada no 'lh defalhit.

Ab IIII C dels seus, qu' els son elit;

Armat d' ausberc e d' elme 'ls fors son issit,

E .K. e li seu son esvasit.

Aquesta prumiera vetz no s' en gausit:

Ausis lor a .G. manh franc donsel;

Son gonfaino enporta de sanc vermeilh,

E correc lhi per l' asta tro al arteilh: 

Non a nulh hom ab se no s meravilh.


Malgré cet avantage, prévoyant un long siége, Gérard mande ses auxiliaires; mais en même temps il commet une grande faute,


Que fai de sos borses los murs garnir (N. E. borses : burgués, burgueses)

E preia lor que velho...

“E si .K. vos vet sai asalhir,

Gitatz rocas e peiras de tal air

Que los fasatz areires lonh resortir...”

… Anc no lor en membret a sopartir.

Qui ac genta molher, vai i burdir; 

Cel qui ac s' amia, vai i dormir;

Van s' en per lo castel trastuh jazir.

No i auziratz parlar ni mot brugir,

Ni gacha frestelar, ni corn bondir.

Era son mout leugier a escarnir:

E lo gartz se levet que 'ls vai trair,

K. e sa mainada dedins culhir.

Ce traître, nommé Richier, était maréchal de Gérard.


A Deus! com mal esta a bon guerier,

Que de filh de vila fes cavalier

E fai en senescal o coselhier,

Cum fetz lo coms .G. d' aquel Richier, 

Cui el donet honor gran am molher...

K. pres Rossilho ses porta fracha... 

Lo coms .G. jasia en una tor...

E lo coms reisedet de la frior,

E entendet la nosa e la crior

Que fan la fors donsel e varvassor,

E estranh e privat, gran e menor;

E rechamo .G. lor dreh senhor.

E vest ausberc i elme, que ac fort cor,

E pres escut e lansa que ac melhor

Lai on sap son caval, sela part cor;

Ja l' en traio foras III lecaor;

A cascu fetz volar la testa por.

Puis es montatz lo coms de gran vigor.

Per una porta pauca que sap menor,

S' en es isslht lo coms de gran iror;

E apela lo rei prejur (1) trachor.

Quant la mainada .K. intra pel mur,

E la nuhs era negra, e fai escur;

E perprendo las ruas for e adur,

Si que no i remas om negus...

La mort .G. no parle o no la jur.

Per una pauca porta, pencha ab asur,

S'en eis lo coms .G. qui qu' el rancur;

E sos cavals l' enporta de tal argur,

Non cuh que milher bestia d' erba pastur...

Gérard, blessé en route par un damoisel du parti de Charles, arrive à Avignon. Il y est rejoint par Boson et Séguin, qui lui amènent, l' un mille chevaliers, l' autre huit cents; et par Foulques, qui conduit dix mille guerriers nourris dans les montagnes de la Lombardie.


Set comtes i avia e un marquei; (2)

B. parlet prumiers que far o dei:

“Coms, vecsi tas mainadas, veno a tei.”

A .G. fo tan bo que dresset sei...

Puis los fetz asezer totz entorn sei:

“Vos estes (3) miei amic, fe que vos dei,

Miei home e miei paren en cu (4) me crei.

Perdut ai Rossilho a gran deslei;

L' autre ser lo m tolc .K. per son bofei.”

- “Or, ditz cascus, de guerra! ie us i segrei.”...

- “Irem a Rossilho tener tornei,

Car ieu no pretz ma plaia mia I bolei.” 


(1) (sic) Lisez perjur. 

(2) Ici, comme dans quelques autres cas, les formes grammaticales des mots sont sacrifiées à la rime. 

(3) Ce mot est français, lisez etz. 

(4) (sic) Pour cui.


G. si pres don Folques et don Boso,

E segui lo vescomte de Bezanco;

A una part los tralhs a un rescos:

“Vos es tuh miei amic e miei baro,

Fazetz dire la fors a sels que i so

Que albergen els pratz, sotz Avinho;

Mas no i tendan trap ni pavalho.

Estanquen lor cavals, gen los somo.

Fazetz dire als borses per un garso

Que lor fassan la fors gran lhiuraso

Qu'elh trobaran de l' erba per lo cambo.”

Apelet don Fouchier lo marcanso:... 

Dijatz Gilbert al comte, garda s' en do

Del bosc de la forest de Montargo, 

Que, quant veira levar un fumanso, 

El trameta sembel a Rossilho.

Sio C chavalier ab un peno,

Que feiran al portal a dreh bando,

E tuh escriden: .K. trachor felo

E puis vos entornatz vas scorpio

E ilh vos segran sempres a espero

E nos vendrem detras per lo sablo.”

Aissi lh'o ditz .G. e lh'o despo:

“Aitan penrem de lor com nos er bo...”

Era auiatz de .G. la galaubia.

Non cuiet de sa plaia que re lh'en sia;

D'una faisa de pali se senh e s lhia,

Causet se e s vestit com far solia,

E monta en un caval de bona auria;

Non cor tant I cavals com amblaria,

E son XXV M en sa paria...

Al Leo del Roine l' aigua an passada

I a Masco Soana toh traversada. 

Cela nuh albergeron jos en la prada,

Entro lendeman a la jornada.

Per miei Calo s' en passo de gran diada;

Sotz Montagut albergen sotz l' encontrada,

D'aqui n' ac a Dijo regna tirada;

Defors los murs albergen lonc la talhada, 

E dero als cavals erba a sivada.

Guilelmes d' Estoun ac gen senada,

Gardo los pas del bos e la ramada,

Que res non pot passar que sia nada

Que a .K. non sia nova comtada.

Ans que sapcha lo rei ni sa mainada

En sera mout sa gens greu percolada.


Enfin apres avoir passé sous Châtillon, Gérard et son armée arrivent à Montargo.


Si fan a Montargo un fum bastir,

Gilbert de son esgart lo s pot causir. 

Comenset sa mainada a esbaudir:

“Irem a Rossilho per assalhir:

Armatz vos, chavalier, so vos vulh dir,

E denant a la porta sembel furnir.

De .G. farem novas .K. auzir,

E tal re li cuh far de que sospir.”

Ceilh no foron mas C que s van garnir.

Per una porta pauca s' en van issir.

Gilbertz guidet los seus per una val...

E van a Rossilho bastir assal,

E Gilbertz de sa lansa fier al portal

E escridet lo rei trachor e mal...

E lo reis totz prumiers salh al chaval,

E pres escut e lansa qu' anc no ques al.

Per la porta s' en iessen tot cominal;

No foro que X M aquelh reial.

E lo reis venc prumiers plus que de sal,

E escridet: “Gilbert, fugir que val!”


Pendant que Charles poursuit Gilbert, Gérard survient:


Lai escridet .G. e sa companha.

Aqui 'lh prumier non an asta no franha;

Aqui lor mostra 'l coms de sa barganha.

Ab espasas se moven dol e malanha;

K. escrida als seus: “L' encaus remanha!

Traitz nos a Gilbert, qui qu' i s' en planha.”

E cuiet s' en tornar per delatz Saina

Quan .G.. l' avent lonc la montanha

E correc lo ferir e la companha.


Après un combat opiniâtre, la victoire se décide en faveur de Gérard.


El tems que fulha e flors par en la rausa

Fo facha la batalha sot Peira Nausa.

La mainada al rei no se repausa;

K. si traish areires ab gen desclausa,

E .G. pren lo camp, que far o ausa...

Era s' en vai lo rei sotz Carbonel,

Gasso e lo coms Jaufres latz lo ramel;

E .G. e li seu fan lor masel.

Retegutz n' an detz vius que an castel,

Tres C e IIII vint en un tropel.

G. lor ditz paraula que lor fo bel:

“Pos Dieus o a volgutz e sanh Michel

Que nos aiam vencut .K. Martel,

Non devem enchausar oimai sembel;

Tornem nos en esems vas lo castel.”


Pendant que Gérard rentre dans Rossillon, Folques rencontre le traître qui fuit.


Lo tracher del castel s' en vai ganden,

E Folques fo 'lh denan a un penden.

A una pescadoira de Saina ven,

Lo nautoniers qu' el mena, lo mescreen,

Cui Richier ac batut e fah sanglen,

Quant el reconoc Folque, ac cor jauzen;

E traversa la nau son escien

De tal briu fier a terra que tota fen,

E Folques quant lo vi, lai venc pongen;

No lhi laissa que parle ni que conten,

Per los cabelhs lo pren iradamen,

Contra 'l caval lo mena amont al ven,

A unas autas forcas cuh qu' el presen

Aqui branlara mai, so crei, al ven;

E vecvos del trachor pres vengamen.


Cependant Gérard, sur le bruit que Charles rassemble de nouvelles troupes, tient conseil, et se décide à envoyer Folques en parlementaire. 


F. part del coselh, venc al ostal;

C. baro lo seguero, seu natural,

Vescomte e comtor e ric captal.

El los trais el arcvout d' un veirial:

“Senhor, franc chavalier, no vos dic al;

Per ver so mesatgiers de cort reial:

Era vulh qu' entendat lo be e 'l mal.

Cascus meint dos chavals, plus no lhi cal;

Ja non portarem mala, ni ren aital.

Latz nos iran en destre nostre chaval.

Ausbercs blancs, jaserans, elme a cristal,

Espazas d' aur antivas, escut leial,


Lansas trencans forbidas, peno cedal...” 


Folques joint le roi à Orléans:


Aimes intra el palaitz denan lo rei,

Que parlava ab Terric i ab Jaufrei;

Fo i Gaces de Drues, Ugues de Brei,

Galerans de Sanhlitz ab Godafrei,

E parlaven del comte Albert de Trei,

Que .G. pres l'autr'ier al gran tornei...

Aimes intra e saluda e ditz al rei:

“Senher, vecvos .F. que ven a tei,

El s' aconduh de mei e c ma fei,

E fara vas totz dreh senes mercei.”

E .K. respondet: “Mout mal o crei.”


Après bien des difficultés, Folques arrive jusqu'à Charles.


Ab tan vecvos .F. e Manasier,

Angerran e Ponso de Belvesier,

Volen la fi del plah amentavier.

“Senher, vecvos .F. que venc arser.”

- “Ieu hoc, so ditz coms .F., merce querer

De part .G. mon oncle, en cui m' esper,

Don per que vols al comte guerra mover?

Quar tals no s' en esclaira per son saber,

Qu'elh volra ajudar de son poder.

No nos fassatz vostra ira, reis, apparer...

Vos comenses la guerra, faitz la tazer,

E retenetz .G. e son aver.

Non creatz lauzengier per son saber,

Qar nuls om ta gran fah no pot mover.”

- “Si Dieus m' ajut, Don .F., trop parlatz ben:

Ieu en farai aquo que far coven;

Si .G. Rossilho en alluc ten...

Ieu li tolrai M mas de son terren,

N' aura ta fort castel que non esclen,

Alta tor que non bris e no pessien...”

Prumiers parlet Don Bec, lo filhs Baisen:

“Don reis, trop menassar non pretz nien...

Ja non perdra lo coms forn ni molen,

Erbatge de sa terra, forre ni fen;

E si guerra voletz, auretz la ben;

E batalha campal, s' o vos coven,

Que be rics hom en er nafratz pel sen...”

- “Senher, so ditz Don .F., vecvos lo dreh

De part .G. lo comte...

Si el vos a fah tort que far non deh,

D'aco vos farem dreh aqui meseih...”


Foulques, après lui avoir énuméré les droits respectifs de Charles et de Gérard, ajoute ensuite, en présentant un gant au roi:


“Senher, prendetz es (1) gan que ieu vos esten:

De part .G. mon oncle dreh vos prezen,

Que si el vos a fah tort son escien,

D'aquo vos fara dreh a causimen.

Serem a l' ostajar chavaler C 

Que I no 'n mentira per aur ni per argen,

Ni no dira bausia per re viven,

Abans en dira ver son ecien.”

- “Mal aia, ditz lo reis, qui est gan pren

Tro que fassa de guerra .G. tazen.”

- “So non er, respon .F., a so viven! ...

Jurero que penrias nuptialmen

Filha d' emperador del Grieu manen,

E .G. sa seror tot aisamen,

A son ops la jurero lhi seu paren;

Tornavan s' en areires alegramen;

Tu lor aniest encontra ab onimen.

Aquel es vers traire, son ecien,

Que laissa sa molher e l' altrui pren,

Cum tu fezist la toa, reis mescreen,

E tolguist a .G. sa bevolen...”


(1) (sic) Pour est. Cette absence du t est évidemmeut la faute du copiste.


Cette entrevue, toute de récrimination, se termine par une déclaration de guerre.


“Senher, so ditz Dons .F., nos en irem,

E so que sai ausim lai comtarem;

Plah ni dreh ni amor non portarem

A Don .G.; al comte o retrairem,

En sa pleniera cort o numtiarem.

Vos avetz ajostat, nos mandarem; 

Els plas de Valbero lai vos veirem;

E l' ombreira on cor l' aigua d' Arcen,

Si abans podem estre, si passarem.”

E .K. respondet: “Or plevirem:

Cel en cui remanra, ta lonh se s' estrem

Que pas la mar a nau e puis an s' en.”

E .F. respondet: “Nos o fassem.”


Au retour de Folques à Rossillon, Gérard se prépare à la guerre; et Charles marche vers les plaines de Valberon.

Molt fort son gran li plan de Valbero:

Grans IIII leguas duro en un rando;

No i a mal pas ni plancha, bos ni gaso...

K. Martels chavalia a Avalo; 

Cuiet lo castel penre, mas res no fo.

En un puh es Folchiers lo marcanço,

Ab lui M chavaler que mot so bo; 

Cuiet l' ost escachar, mas res no fo; 

Pero si 'l sap lo reis e siei baro,

E mandet lor en l' ost a cels que i so...

Davas l' un cap s' en intren dins Valbero.

Aqui viratz dressar tan pavalho,

Tanta seinha de guias e tan peno;

Mais de VII leguas dura la perpriso.

Diratz, s' els vesiatz per plan cambo,

Que anc pui (1) en est segle tals gens no fo.

Co fo a un dilus, quan l' alba par,

Que pratz pren a flurir, bos a folhar,

K. fetz XXX grailes esems sonar;


(1) (sic) Lisez puis. Ce mot se trouve plusieurs fois écrit sans s. 


Lhi corn foro d' evori gran e perclar...

L' ost pren a somonir i alenar;

Anc no vit (1) tan menut undas levar, (1) (sic) Lisez vist.

Cum viratz las ensenhatz al ven anar.

K. dins Valbero los fetz guidar,

Lai on feiro l' estorn fort i amar.

Cel que aqui caec non poc levar;

Ni puis a son alberc no poc tornar.

L' estorns fo fortz e fers, cum ausiretz...


La bataille s' engage:


Breto e lhi Gasco son per engansa:

Lor escalas van joindre senes doptansa.

Viratz tant escut franger e tanta lansa,

Tan vassal de caval faire voiansa...

Tan destrier milsoldor prendo quitansa,

Qu'anc pui de lor senhor n' agro cobransa...

Bigor et Proensal vengon essems,

E son davas .G. entre dos renxs.

Davas .K. Norman e Pohorenxs!... 

(2: Les Lorrains. Le copiste a mis évidemment un P pour un L.

Les Lorrains sont de nouveau nommés plus bas.)

Lor escalas van joindre, c'us non refrens.

Viratz escutz traucar e jazerens,

E tanta testa ab elme caer essems;

Mais de X M resten mort e sanglens

E per puis e per plas e per rodens,

Que dolens en fo .K., lo rei de Rems

E .G. en sospira, qu' es mout tenens,

E preiet Damidrieu que nos reens:

“Senher, hui me ajuda no i perda ren.”

Vecvos per miei l' estorn lo vilh Draugo,

Lo paire Don .G., l' oncle Folco,

E sis el chaval bai qu' ac de Maco;

Ac vestit un ausberc, gran fremilo...

I ac lassat I elme de barato,

Obrat ab aur i ab peiras tot d' eviro;

Plus resplan que estela que lhutz el tro.

E ac cencha la 'spasa de Marbio,

Escut portet e lansa de Marbio;

E venc los sautz menutz pel plan cambo...

Vecvos lo duc Terric denan .K.:

“Don reis, conoissetz vos est Bergonho?

So es Draugues, lo vilhs de Rossilho,

Lo paires don .G., l' oncle Folco.

El me tolc ja ma terra e ma reio;

Set ans n' estiei faiditz en un boisso.

Tenetz me per revit a volpilho,

Pos batailla demanda, s' ieu no lah do.”

E .K. respondet: “Ie us abando,

Trop n' avetz pretz lonc terme de vengaso.”

Vecvos lo duc Terric del renc partit,

E sis el alferan amoravit,

E ac de bonas armas son cors garnit; 

E venc los sautz menutz pel prat flurit...

Mances e Angevi e Toronjatz,

Celh foro davas .K. XX M armatz:

Vestit los blancs ausbercs, elmes lassatz,

Sos los elmes enclis e enbronchatz.

De gran batalha far van cossirat,

Cum veltres en cadena que es amorsatz.

Lo coms Jaufres, lor senher, los a guidat

Per mieh lo ga d' Arcen oltr'a passat; 

En apres passet .K. e sos barnatz... 

Adonc es e la sela .F. poiatz,

E sobre una asta nova s' es apoinatz;

Tornet s' en vas los seus e ditz lor: “Patz! 

Senhor franc chavalier, or m' escoltatz:

Quant seretz en l' estorn ab els mesclatz,

Feretz i aucietz e derocatz,

Tant que vos en siatz d' oltra passatz, 

E puis trastuh essems sobr'els tornatz;

Mais val assatz proesa que malvastatz.”

E siei home respondo: “Que predicatz?

Mas anem los ferir davas totz latz.”

Adoncas fo l' estorn fort abduratz.

Bos e .F. e Seguis e li melhor

Foro mais de XX M comensador.

Viratz d' aur e d' azur ta gran lugor,

D' asier e de vernitz tal resplandor,

Tanta lansa trencan ab auriflor,

E tan donsel adreh envaidor.

En apres so vengut lhi feridor,

Pons e Ricartz e Coines, bon ponhador...

D' aquesta reiregarda vos trai auctor

Que so seisanta M abdurador,

Que so be de sembel apropchador...

Or chavalgua .G. ab gran baudor

Contra .K. Martel l' emperador; 

E .K. venc vas lhui ab sa feror:

Vecvos una enguansa de gran dolor.

Lai on las oz s' encontren en un plan bel,

No i ac fossat ni barra, bos ni ramel;

Angevi van prumier e lhi Mancel,

Lo coms Jaffers d' Angieu e Torongel.

Ab .G. so XX M en un sembel;

No n' i a un trop vilh ni barbustel,

Bos e .F. e Seguis en so capdel...

D' iras que ac .G. son pres es tals:

No soparti dels seus ni bos ni mals.

Auiatz la reiregarda dels Proensals,

Que s' en passo latz lhui per us pradals;

E so seisanta M en bos cavals,

E Dons Odils los guida, lo rixs captals,

En l' estorn que fo fortz, fers e campals.

De lansas e d' espasas fan cobs mortals,

Si que lhi .K. n' an gurpitz estals,

Aitant cum pogra traire I arcs manals.

E Teris ditz a .K.: “Non em engals,

Bailatz mi trenta M dels plus cabals;

Ab els er departitz lo bes e 'l mals.”

El reis si fetz Baviers e Ties tals

Que non sab per ferir plus naturals.

Terris portet lor senha, us duxs reials,

E vengro tuh essems loncs unas vals;

Huimais non er eslitz lo plus vassals.

Desertan per lo cam, fan gran masil,

Aisi van per l' estorn cum estorbil...

Ab tan vecvos venir cels de Bergonha,

E .K. ab los seus, que ac de Tremonha; (1: On peut lire aussi Cremonha.)

Fan enforçar l' estorn e la fort ponha.

Er chavalgua .G. ab sos amics,

Ab companhas lonhdanas d' autres pais.

No porten en batalha ni var ni gris,

Mas bliautz de color talhatz, asis

Desus fer i acier que relhusis,

E asur e vernis que resplandis.

G., .F. e Bos l' amanavitz,

Pons e Richartz, e Coines e Otis; 

E so CCCC M., qu' el brieus o ditz,

Abdurat, de batalha voluntairis.

Sotz los elmes enbronc los caps enclis,

Atendero que .K. los esvais.

Si fara el semprera, ben en so fis.

D' amon, per miei un puh, latz un consis,

Dissen .K. Martels de Sanh Danis,

Lhi Bavier e lhi Saine e lhi Lectis,

Alaman, Loorenc, lhi esforcis.

Terris portat lor senha, us ducxs marques,

Lai los guidet el camp que es fluritz...

L' estors fo fort e fers, cum auzetz dir:

No podo las companhas gaire sofrir...

Comenso a lassar e a morir;

Lhi lassat a pauzar, e 'lh fresc venir;

E .G. lor escrida del evair,

E .K. pregua 'l seus del esbaudir.

A Dieus! cum son cochat ben del ferir; 

De terras alienas vengro morir!...

L' estorn, qu' avetz auzit amentavir, (1)

Els plus loncs jorns de mai fo fah per ver,

E duret tro la nuh mesclan au ser,

Que soleilh vai colgar...


(1) (sic) Lisez amentaver, pour la rime et pour l' exactitude grammaticale. 


Sans doute la bataille se serait prolongée;


Mas una aura levet, per Dieu voler,

Fortz e fera e mala; fetz atemer,

Que .K. vi sa senha a fuc arder,

E .G. de la soa carbos caer.

Per signes que lor fetz Dieus aparer,

La batalha e l' estorn fan remaner.


Les hostilités cessent, et la paix est conclue. (2: Ici se trouve une transposition: du fol. 31, il faut passer au fol. 41. La partie intercalée, qui comprend du fol. 32 au fol. 40, doit être placée immédiatement après le fol. 45.)


G. a Rossilho torna son aire;

En Proensa s' en van .F. e siei fraire,

K. lo reis en Fransa si s' en repaire.


A peine la bonne intelligence est-elle rétablie entre les deux adversaires, qu'on apprend que les Sarrasins viennent de passer les Pyrénées.


Prumiers (parlet) (1) Ernaus, que tenc Gironda:

“Senher reis, vostra onors no m' es aonda

De sai, davas Espanha m' as fah esponda; 

Assalhen me paia de tot lo monde...”

Ducs de Narbona parlec cum bar:

“Cuiatz vos per mal faire vos agan car?...

Quant aniest en Espanha ta ost guidar,

E ieu portiei ta senha, per capdelar,

En tot lo peior loc que potz trobar.

M' as laissat e Narbona que ieu tenh car; 

Assalho me paia d' oltra la mar...”

Aqui es montat .K. cors airos,

E tramet sos mesatges tost d' eviro,

E mandet sos baros e 'ls varvassors,

C' el en ac XV M en IIII jorns,

E foren ajustat a lhui a Tors...

Els prims jorns loncs de mai qu' el temps aonda,

Que .K. se combat, sobre Giranda,

Ab paias de Clavia; una gen blonda

I ac, i d' Africans vertz cum ironda.

Angelras de Suria, cui es mapmonda, 

Adutz aicela gen, cui Dieus cofunda!...

Quan .G. sors lo coms, per val preonda

Lansa portet trencan, targa reonda;

Sa 'scala sors prumiera, o la seonda.

Adonc fo la batalha aita preonda;

Del sanc qu'en vai e mar vermelha es l' onda.

Anc no vistes un rei que si rancur,

Quan .G. ajostet lo coms as lur;

Anc no vistes baro tan pros i dur,

Ni proesa de comte que tan melhur ... 

A la nuh escursen vencut son Turc.


(1) Parlet n' est pas dans le texte; il a été ajouté, entre deux parenthèses, pour completer la mesure du vers et faciliter l' intelligence du sens.


Ce succès contribua à lier d' amitié Charles et Gérard; mais une perfidie de Boson détruisit la paix.


So fo a un dilus, prim jorn setmana,

Que .K. tenc sa cort gran e 'sforsana

En sa sala a Paris, qu' es vilha anquana.

Quan lo reis ac mangat, dort meriana; 

Lhi donzel van burdir a la quintana,

Aval sot la ciptat, a la fontana...

Sotz Paris la ciptat, en un cambo,

Quintana i an bastida, per traiso;

Fetz la Bos e Seguis de Besanco...

Lhi filh Terric lai porten verguas peladas;

La mainada Boso targuas rodadas.

Sotz lor gonelas an brunhas safradas.

A Sanh Germa an fah lor receladas;

Aqui lor an las testas del brucs cebradas...

Lo duxs Terris d' Asquana s' en vol anar;

Non sab mot de la mescla quan l' ausi far,

Ni de sos petitz filhs que tenc tan char.

Lai n' es anatz lo dux per desmesclar; 

Bos e Seguis l' encontren, que 'l van cerquar,

E baisseren las lansas e van lhi dar...

Que la vida de lhui no pot durar

Tan c' us de sa mainada lhi pusca aidar...

K. auzit la mescla, issi au crit,

Demandet son ausberc i a 'l vestit; 

Trobet e mieh la via lo duc delit.

Bos e Seguis e 'lh seu s' en so fugit.


Thierry avait tué le père de Boson à la bataille de Valberon, et c'était pour venger cette mort que Boson venait de le frapper; mais outre que cette action était déloyale en elle-même, c'était un outrage pour Charles, dont Thierry était le beau-frère, et sur le territoire duquel le meurtre avait été commis. Il accusa Gérard de complicité, et voulait lui déclarer la guerre.


K. mandet les princeps totz e sa gen,

E vengro en a lui entro a C...

“Cosselhatz me, senhor, per Dieu amor,

Per .G. vos o dic mon bausador... 

Quar lo jorn que ac manjat e ma maiso,

S' i cossentit la mort de mon baro,

Del duc Terric a far la traicio,

Qu'en ma cort lo m' an mort las mas Boso.

Ieu no sai chavalier ni mal ni bo

Que, si 'l en desdizia un mot de no,

Que ieu no l' en preses mal e felo...”


Il finit par se décider à lui envoyer préalablement un message pour l' engager à venir s' expliquer devant lui. C'est Pierre, fils de Gauthier, qui en est chargé:


Lo gran cami tec Peires lo plus plenier...

Las jornadas que fai comtar non quier; 

Intret en Rossilho pel pon prumier,

E dissen al arcvout, sot lo clochier...

Sa 'spasa comanda son escudier,

E puis intret orar dins lo mostier...


Après avoir prié, il se présente devant Gérard.


G. dresset em pes quan Peiro vit,

E pres lo per lo ponh, lat si l' acit;

Demandet lhi de .K. quant en partit.

E si el sab tals novas que aia auzit...

A Paris lo laisset, so lhi dit:

“El te manda per mi que ieu te covit

Qu'el teus cors lai parlet e cossentit

Del duc Terric d' Asquana, quan el murit.

Anc uns non o parlet ni non o fit,

Si no 'l fas de ta terra trastot faidit,

Que lo reis t'en mourra guerra e destrit.”

E .G. quan l' auzit ac cor marrit...

“Peire, sabs autras novas de part lo rei?”

- “Aquelas que ieu sai celar no dei,

Quar mos senher te mande, e ieu dic tei,

Que lhi anes dreh far en sa mercei,

A Saissos o a Rems o a Sanh Romei,

E mena de tos omes melhors ab tei; 

E no cuietz vos mia que vos plaidei

Cum om deu faire comte de vostra lei.”

- “No fara, ditz .G., si no m' i vei:

Qui mal senhor mercega, greu pena trai.”


Le messager va prendre du repos.


Ab Aimeno vai Peires per alberjar,

Ab un ome que sab gen conrear.

Son chaval e son mul fetz establar,

Son ausberc e son elme ben estoiar; 

Quan tablas son garnidas, ilh van menjar.

Det lhi carn de cabrol e de cinglar

E manhta volatiria e peis de mar;

Det lhi pimen a beure e bon vin clar.

E Peires fon totz las de cavalgar;

Quan li lieh son garnit si van coljar.

Det lhi una donzela a tastonar.

Cela nuh se jac Peires tro au jorn clar

Que se vit ben vestir e gen causar;

Puis anet al mostier messa escoltar;

E .G. sos baros a fahs mandar.


Ou décide qu' il n' ira pas à la cour du roi pour lui faire réparation, attendu qu' il n' a approuvé ni conseillé la conduite de Boson.


“Peire, tu t'en iras a to senhor,

A .K., rei de Fransa, emperador...

E fai vas lhui de mi l' anseniador:

Quan Bos aucis Terric, so malfaitor,

Que non parlet ab mi, ni ieu ab lor;

Resieut no lhi doniei, castel ni tor,

Per que sia forfahs vas mo senhor...”

- “Si m' ajut Dieus, ditz Peires, er ai ieu gah

Quan dizet (1) que al rei n' avetz tort fah.

Pos tan ben o dizet anem al plah

Qu' aura lo reis de Fransa aquest mieh mah,

E seran i siei comte e siei abah

Que jutgaran lo tort, si tu l' as fah.”

Un propos de Pierre irrite Boson, qui veut le frapper, mais il est retenu par Foulques. Après beaucoup de menaces, Pierre s' éloigne. (2)


Peires part de .G. iradamen

Vas Sanh Danis te via, o 'l reis l' aten.

K. au las matinas, jorns esclarzis,

L' arciavesque Arnieus la messa ditz.

Quan .K. l' ac auzida, defors s' en ieis;

De sobre un fadestol se fo assis,

Entorn lhui lhi baro d' aquel pais...

Ab tan Peires dissen, e .K. ris.


(1) (sic) Plusieurs fois pour dizetz. Le z a été évidemment oublié par le copiste. 

(2) Autre transposition: du fol. 49 il faut passer au fol. 58 jusqu'au fol. 61; on 

revient ensuite au fol. 50 jusqu'au fol. 57; entre les fol. 60 et 61 se trouve une lacune qui paraît être de deux pages.


Le rapport de Pierre entendu, Charles se tourne vers sa suite, et dit:


“Donzel de ma mainada, tenetz vos char;

Qui volra d' esta guerra me ajudar,

No s pot en mon aver ges fadiar.”

Lhi chavalier s' en prendo a alegrar,

L' us l' autre a antir e a vantar;

A .K. fo mot bo qu' els au gabar.

E lo jorns fon tornatz al avesprar;

Huimai n' es temps ni ora de plaideiar.

Ilh demanden de l' aigua e van menjar,

E van per temps jazer, per man levar.

Cela nuh se jac .K. tro au jorn clar.

Quant ac la messa auzida, si va 'nmontar,

E fetz dire a cascu que s' an armar.

Qui ac son bon caval, fai l' encelar;

Qui a ausberc ni elme, no 'l vol laissar.


Il part; au quatrième jour, il se trouve devant Montmélis.


Sobre .G. ac .K. quart jorn jagut, 

E son a Montameli que lh'a tolgut. 

Al V jorn n' ac mes .G. agut 

Que 'lh ditz de Montameli que lh'a tolgut.

Vec lo vos tan dolen e irascut

Qu'el coms no ditz paraula a re nascut,

Entro que vi venir .F. son drut.


Gérard se concerte avec ses amis. Il est décidé qu'un message sera envoyé à Charles. Ce message part, et se rend auprès du roi. Pendant qu'on est en pourparlers, Bégue défie Pierre, qui paraît tout prêt à accepter le combat:


“Que pros faras, ditz Bec, si me entens,

E que fols de batalha si a tort la prens.

So soi pres a mostrar e combatens...

Quan Terrics fo els pratz mortz e sanglens,

Que .G. no 'l parlet ni fo cossens,

Ni am lui non fo pres nuls parlamens.”

- “No soi per so, ditz Peires, mos esciens; 

Ja per mi non er dihs fals sagramens.”

E .K. li a dih: “Don Bec, tu mens;

De la mort de Terric fon el jauzens,

E la parlet e volc e fo cossens,

E parti de ma cort cum mescreens, 

Que non pres comjat el ni sa gens.

Puis tenc aqui meseis mos malfazens, 

E lor donet recieut a Sanh Florens... 

Lai s' en anet Folchiers e mos argens.”


Le défi n' a pas de suite; le message retourne.


Bos e .F. e Gilbert van al cossellh,

E demanden que ditz .K. lo fel. 

“Ja non er be ab vos, ni vos ab el,

Si no 'lh retz Rossilho...” 

- “Ans, ditz .G., n' aura lo cap vermeil.”

Anc no vistes mais rei de tal orguelh...

 

De part et d' autre on se prépare à combattre, et bientôt


La batalha comensa en quatre partz

La batalha comensa lonc l' aigua al port,

No i ac gardat mezura agur ni sort;

Tot an mesclat essemps lo dreh e 'l tort.

Non creatz de ferir que uns s' en deport,

Qu'en totz engins s' en van cerchan la mort,

E cilh que tegro lo camp, tuh lhi plus fort,

No i gazanhero tant que I se conort;

Quar non i a ta gran dol no 'n port.

Lo pratz ac nom Sivax, la Veiana

La riviera, fon genta la terra plana;

Lo sols fon chautz e mai, la meriana.

Lai viratz tan donzel; cascus s' afana

De ferir e d' aucire, no d' autra ufana.

M. en viratz jazer ab color vana; 

Lo plus vilhs n' a XXX ans ni pel enquana. 

Aqui fo remembrada ben la quintana

E la mortz als dos filhs Terric d' Asquana,

Per que l' ira reforsa e lo mals grana... 

La bataille devient générale:


Esta batalha fo un lus mandada

Que lhi vassal s' encontren en una prada:

Lai viratz tan donzels gola badada, 

E tan riche baro mort en l' estrada.

A mal jorn comenset e fo passada 

Esta guerra maldicha, de Dieu irada;

Quar Fransa e Bergonha n' es aveuvada. 

Ai Dieus! qual dol i ac de la mainada

De .K. e de .G., que s fo jurada

De far dampnatge gran de mort presada.


La mêlée fut meurtrière, sans qu' il y eût rien de décidé: seulement Gérard se retire, et le roi couche sur le champ de bataille.


Receubut a .G. gran encombrier.

Or fai un dol lo coms aita plenier:

Era plora Guinhart e 'l comte Augier,

Arman, lo duc de Frisa, e Berenguier, 

E Bego, qu' el messatge portet l' autr'ier, 

E Landrix de Nivers son cosselhier, 

E sobre totz .B. e Don Folchier. 

“Per Dieu, so lhi ditz Bos, plorar non quier;

Quar tuh em nos noirit d' aital mestier,

Essenhat i apres i acoustumier,

Que anc non aguem a paren cavalier

Que moris e maiso ni e solier,

Mas en granda batalha ab freg acier.”


Cependant Charles a eu recours à des moyens insidieux; avec de l' argent il a corrompu une partie des amis de Gérard.

Molt es dolens .G. quan pert son regne...

G. cant au las novas tiret sa frena;

Quant vi venir .F. per la varena

Tot oblidet son dol, e joi demena.

Nulhs no i menget la nuh ni no i pres cena,

Ni chavals, tan fos cars, un gran d' avena:

Assatz son costumier de sufrir pena.


Gérard et Folques commencent une guerre de partisans qui dure cinq années; mais


En un mostier au pla, sotz Valcolor, 

Abat i ac e morgues e un prior; (monjos)

Mil chavalier lai entren per la paor,

G. los ars a fuc i a calor.

Venjat se fo de .K. l' emperador,

Gran tort i fetz a Dieu son redemptor.

No pot mudar Don .F. que adonc no plor:

“Que esdevendrem, ditz el, nos pechaor,

Qui fieltat no portam lo Redemptor!

No pot a lonc durar ses desonor.”


En effet, les malheurs ne tardèrent pas à arriver.


K. vi de .G., no 'l pot trobar... 

Mandet totas sas gens tro a la mar;

No i remas chavalier, ni nulhs rics bar,

Ni borses, ni sirvens que pusca anar:

Tuh van a Rossilho per asetgar.

Fan alberjas bastir e traps dressar,

E fan albres razir, vinhas trencar; 

E .G. e li seu s' en van armar,

E van los estornir e fors lansar.


Une nouvelle trahison livre encore le château de Rossillon à l' implacable ennemi de Gérard.


La molher .G. ac una enveiosa

Ancella de sa cambra, vilha diosa;

Pres las claus de la chambra la cobeitosa, 

E det las al portier l' avols persona;

Lo tracher fo culvert veios e clus.

La nuhs fo bruna e negra, clartatz no i lutz;

Cel issi del castel per un pertus

E venc al rei, e dihs: “No vos traus:

De la tor vos aport la clau del us.”

E .K. cant la vit si s' en estrus;

Pres lo comte d' Angieus e cel de Clus:

L' us ac M chavaliers e l' autre plus.

Auiatz d' aquel gloto cum los condus: 

Il van aita suau que re no i crus...

Tro los ac en la tor, el mur desus.

Quant foro en la tor crido: “Trait!” 

E .G. residet lai on durmit; 

Vi lo castel arder, i au lo crit;

Ab lui foro trei comte...

D'armas e de chavals se so garnit.

G. venc a la porta, si la ubrit... 

Lo coms .G. s' en eis per una porta:

Dol a de sa molher quar no la 'nporta, 

E Don Bos laisa al autre tenta gen morta!

Lhi vila van cridan: “Tuh la redorta!” 

Don Bos los vai ferir sencha retorta;

E no cuietz del comte qu' el se resorta 

Tro que vi la mainada del rei plus forta. 

Don Bos los vai ferir cant los conois;

El no fer chavalier que tot no frois.


Rossillon est livré aux flammes. Tandis que Gérard, qui s' est retrouvé avec Gilbert et Foulques dans le bois voisin, veut, malgré eux, retourner à la recherche de sa femme,


Esgardet sus el destre en un cambo,

Vi venir sa molher e Don Boso

Que la tenc denan se sobre l' arso,

I ac per miei l' escut d' asta un troso, 

E fors pendo las lenguas d' un gonfaino,

I autre per la testa del saur gasco,

E no s' ac de sa espaza mas cant lo pom.

“Fah m' avetz, ditz .G., servizi bo:

Dieus mi do que vos reda lo gaerdo!”


Gérard se retire à Dijon, et y rassemble une armée. Pendant qu' il s' apprête à se venger, il apprend que le roi conduit lui-même un convoi à Rossillon. Gérard l' attaque, bat l' escorte, et s' empare du convoi.


A Rossilho s' en fui .K. lo reis,

E .G. ab los seus el camp remeis; (1)

El pren sos melhors omes que el agueis:

“Senhors, cosselhats mei per totas feis...”

Prumiers respondet .F., que savis es,

“Vo'n prendetz un messatge pro e cortes, 

E si mandatz al rei moltas merces;

Tot li rendrem lo seu, quan que avem pres...

Per que l' ira e la guerra si remazes...”

G. creit lo cosselh que ac melhor,

E que'lh dero siei ome e siei comtor.

No i volc trametre ome de gran valor,

Que trop sap gran la guerra e la iror; 

Mas trames al mostier Sanh Salvador,

E fetz venir dels morgues tost lo prior:

“Morgues, vos m' en iretz a mossenhor...

E diatz li aisso per gran dolsor.” 


(1) (sic) Lisez remas. Ce mot est sacrifié à la rime comme aguis et feis qui terminent les deux vers suivants. Il faut lire agues et fes.


Charles n' écoute rien. Gérard alors veut surprendre Rossillon; mais; un troisième traître est encore là. Un combat s' engage, et Gérard est vaincu et blessé: 


Era s' en vai .G. molt solamen,

Quar i son remasut siei bon paren;

Tal dol en a al cor, per tot s' en cen.

Sobr'el cor del chaval blesma soen,

E ven a Besanco al jorn parven.

K. sotz Rossilho els pratz dissen;

De man riche priso lhi fan presen.

El apelet Artau, e ditz lhi gen:

“Vescoms es de Dijo: vai, si'l me ren;

Ieu te darai tant aur e tant argen,

Tuh tiei paubre amic seran manen...”

Artaus monta aqui eis, vai s' en pongen,

Dels borzes de la villa ab lhui V cen,

Qu'el reis sols de preiso per eis coven...

Lo castel lhi redero tot veramen.

D'aquels que lai intrero prumieramen,

En i ac un donzel, .G. paren:

Demanda la comtessa e vai queren,

Dedins un monestier la troba oren,

On preia Damedrieu omnipoten

Que guerisca .G., lhui e sa gen.

Lo donzels de bon aire pel bratz la pren:

“Vencut so en batalha nostre garen;

G. s' en es estortz, no sai comen;

A Besanco anet arcer fuen.”

E quant la dompna l' au, blasmada esten.


Après bien des périls, la comtesse parvient à rejoindre son époux. Ils s' éloignent ensemble.


G. es en Ardena ab lo seren;

Non es la chauza el mon don aia ben.

Vi son chaval nafrat, que pert l' alen,

Pres lo per miei la regna del daurat fren,

E issit fors dels bosc, al mostier ven.

Sos companhs es nafratz, no ten alen;

L' ermitas lhi a fah bon lieh de fen,

Colget se lo nafrat, si cum coven,

Vec lhi de vermelh sanc tot lo ple sen...

E l' arma s' en parti del chavalier.

G. en fai tal dol, mentir non quier,

Qu'en tira sos cabelhs e so vis fier.

Aqui non a candela ni encessier,

Mas la crotz e lo fuc e lo brasier:

La nuh vengro garso, lairo furtier,

Que lh' amblero sas armas e son destrier.


Après cette dernière mésaventure 


No sab que faire;

Mas clamet se dolens, chaitius, pechaire;

E l' ermitas lhi ditz: “No fassatz, fraire!

Mas preiatz Damedrieu, lhui e sa maire,

Que us ajut e us cosselh, que o pot faire.

Vecvos aisi la via dreh a Rancaire...

Trobaretz l' ermita ans que anet (1) gaire.” (1) (sic) Lisez anetz

- “Per Dieu! so ditz la dompna, lai vulh ieu traire;

Cel nos cosselhara que poiren faire...”

Venen a l' ermita gen de Maradena.

El non ac drap vestit, mas pel chabrena;

Trobero lo sanh home que per Dieu pena,

Nutz coides, a genolhs a plana terra,

E preget Maria la Magdalena...

Lo sanhs om, quant ac facha sa orazo,

Tronet (2) se vas .G. de Rossilho, (2) (sic) Lisez tornet.

E venc se apoinan sobre un basto:

“Don estes (3) vos, amic? de qual reio?” (3) Voyez la note de la page 181.

- “Senher, so ditz .G., de Rossilho...

Tot per una mesclanha de sa maiso,

Que Bos aucis Terric, perque 'l mals fo,

Sobre me en mes .K. sa ouchaiso;

E pero no sofri anc traicio.

K. me moc gran gerra e fort tenso;

Ieu lo gitai de camp...

El m' en a si redut lo gaerdo,

Que ma honor m' a tolta e ma reio;

En Ongria anam au rei Oto.

Mos chavals m' an amblatz anuh lairo,

Er nos cove anar coma peo.

D'esta dompna me pesa que mala fo;

Per Dieu, si vos requier cosselhazo.”

E l' ermitas lhi ditz: “Molt l' auretz bo, (1)

Mas que anuh prendatz alberjazo.”

Vec los vos alberjatz e remazutz

Entro a lendema que solels lutz,

Que 'lh donet penedensa lo sanhs canutz,

E lhi det tal cosselh, si 'l es creutz,

Jamai n' aura paor que sia perdutz.

G. pres sos cabelhs, si 'ls a tondutz,

E juret Damedrieu e sas vertutz

Que jamais no sera ras ni tondutz

De sai qu'en sa onor er revengutz,

E de Bergonha sia dux conogutz.

Est sacramens fo aitant atendutz,

Que fo XXII ans coms abatutz.

Quan la nuhs fon passada...

Lo sanhs om lhi a fah de ben trenpansa:

“Amics, si vos avetz drecha creansa?”

- “Senher, ieu ai en Dieu bona esperansa.”

- “S'e fezestes au rei onquas laiansa?”

- “Seiner, oc, per no cen e per enfansa.”

- “Era aiatz de bon cor la repentansa.”

(1) (sic) Il faudrait bona, mais l' exactitude est sacrifiée à la rime.

- “Seiner, ja non penrai jorn penitansa

Entro que lhi farai de mort trempansa;

Si jamais pus (1) aver escut ni lansa,

En qualque luc penrai de lhui vengansa...

- “Bos om, cum en te cuiatz jamais venjar,

Quan tu eras rics om, de que be par,

Si t'a .K. conquis, so t'auh nomnar?”

- “Senher, so ditz .G., non quier celar:

Si tro al rei Oto m' en pus anar,

E si chaval ni armas pus recobrar,

Ieu pessarai en Fransa del repairar,

E de nuhs e de jorns a chavalgar.

El reis .K. gran pas ira cassar,

E ieu sai ben las fossas on sol venar; 

Lai me cuh de son cors felo venjar.”

- “Pechatz, ditz l' ermitas, t'o fa parlar...

Angel foren el cel de gran vertut,

Per orgulh son diable tuh devengut:

De lai on eras reis de gran vertut,

Pechatz t'a e orgulhs si cofundut,

Que non potz aramir mas que as vestut.

Enqueras m' as tu dih e conogut

Si potz aver chaval, lansa e escut,

Que auciras to senhor el boi folhut:

Pechatz e l' enamics t'a deceubut...

Bos om, ditz l' ermitas...

Qu'en ton joven as fah tanta folor,

I as en mal usat tota ta flor,

Enquera vols ausire ton dreh senhor!

Ja puis non trobaras clerc ni sanctor,

Si asvesque (2), ni apostoli, ni nulh doctor, (2) (sic) Lisez avesque.

Que te do penitensa a negun jorn!...”

No pot mudar la dompna que adonc no plor:


(1) (sic) Pour pusc. On le trouve plusieurs fois. 


- “G., perque fazetz tan gran folor?

Perdonatz tota gen mala iror,

E .K., nostre rei emperador.”

- “Dompna, o ieu, si fauc, per Dieu amor.”

E l' ermitas respon: “Dieu en aor,

E de sa part me clam ton cofessor.

Que, si 'l fas de bon cor...

Enquer auras barnas, terra e onor.”

Era lh'a fah .G. quan que lhi quis;

Lo savis om n' ac joi, e si s' en ris.


Gérard et la comtesse s' éloignent à travers des sentiers difficiles. Ils rencontrent des marchands venant de Bavière et de Hongrie; la comtesse leur persuade que Gérard est mort.

Les marchands vont porter en France cette nouvelle, tandis que le comte et la comtesse, après de longues fatigues, arrivent enfin


A un repaire, 

Don so mort de la guerra lhi filh e 'lh paire.

Lai auzissatz maldire lo filh, la maire,

E maudire .G., cum si fos laire.

Entre lo dol e l' ira e lo maltraire,

Si no fos sa molher, no visques gaire.

Ela es savia e corteza e de bon aire,

E no paraula milhs nulhs predicaire:

“Senher, laissa lo dol, si t'en esclaire:

Tostemps fust orgolhos e gueregaire,

Batalhiers, e engres de mal a faire;

I as plus omes mortz no sabs retraire,

E los as paubrezitz e tot lor aire:

Era en pren Dieus justizia, lo drehs jutgaire.

Membre te del prodome del bos!...”


C'est ainsi que sa compagne le console; mais bientôt une circonstance fâcheuse redouble leurs inquiétudes.


Aqui es us messatges tres ier passat;

K. n' ac C trames davas totz latz.

Qui trobara .G., si l' a menatz,

D'aur e d' argen lhi er VII vetz pezatz.

“Senher, ditz la comtessa, qu' ar me creatz,

Esquivem los chastels e las ciptatz,

E totz los chavaliers e 'ls poestatz,

Que feunia es grans e cobeitatz.

Quar, senher, vostre nom, si lo camgatz.”

E el lhi respondet: “Si cum vos platz.”

Aqui mezeis s' apelet Jolcim malvatz.

Ab un lucrier felo es alberjatz; 


Gérard tombe malade chez cet hôte, qui, sans pitié, le relègue dans un coin de son habitation, où il demeure quatre-vingts jours sans se lever.


G. jac en l' arvolt, no i ac sirven,

Mas sa molher, qu' el sierve molt dossamen.


Réduit à la dernière misère, Gérard n' a pour vivre que le produit du travail de la comtesse. Un homme se présente:


Cel lhi portet un drap, denan lo 'lh ten:

“Domna, per amor Dieu omnipoten,

Que nasquet per tal nuh en Besleen,

Me talhasetz d' est drap un vestimen.”

Ela ditz: “Voluntiera.” Sempres lo pren;

Talhet lo e 'l coset demantenen.

Al oste o comtero ci 'lh seu sirven:

“La pautoniera cos mot justamen.”

El lhi trames vestir d' un seu sirven,

Mandet que 'l cozes tost e non jes len.

Ela ditz al messatge molt umilmen:

“Amics, ieu en cos a un plus manen,

E pui penrai lo seu, si tan m' aten.”

E cel o recomtet tot aisamen.

El s' en venc pels degras viassamen,

A lei de Satanas, iradamen,

E gitet los de tot son casamen.

Aita mal crestia no vistes anc,

Quar gitar los a fahs foras en fanh...

Lo coms non ac vertut ni carn ni sanc;

La comtessa lo pres per miei lo flanc...

Us prodom los gardet, que ac lo cor franc;

Fetz de costa son fuc ostar un banc,

E fetz lhi faire lieh molet e blanc,

Puis lhi det venazo e peish d' estanc.


La santé de Gérard se rétablit; mais pendant sa convalescence il se désole en songeant au passé. La comtesse le console, et tâche de lui donner la force de supporter les épreuves et les souffrances auxquelles il est soumis.

Mon récit ne finirait pas, dit le poète,


Vint e II ans fo si lo fortz gueriers,

Que non ac de sa terra IIII deniers.


Pendant ce temps-là il fut réduit à faire le charbonnier pour vivre.


Un jorn intra en us gas grans e pleniers,

E auzit una nau de charpentiers;

E seguet tant la via, per los ramiers,

Que trobet a un fuc dos charboniers.

Li us fo grans e lahs e tenhs e niers,

I ac nom Garis Bru, l' autre Rainiers; 

El apelet .G. e ditz prumiers:

“Amics digatz don es, penedensiers?

Qu'ar portatz est carbo, siatz coliers,

E siatz de gazanh drehs parceriers.”

E .G. respondet: “Don, voluntiers.” 

Ab .G. son lhi dui, trei companho;

Cascus a pres son faihs... 

E son issit del bosc per un cambo.

Veno a Orliac, sotz Troilo;

Cascus seten denier ven son carbo,

Cilh non an plus de lhui miga un bilho; 

G. vit lo gazanh e saub lhi bo.

Er lhi do Dieus ostal e tal maiso,

Per que pusca venir a gariso.

E las ruas d' Orliac, en la sobriera,

En una maiso pauca e estremiera,

Es albergatz .G....

G. saub ben d' Ardena la gran chariera,

El ac bona vertut, fort e pleniera,

E portet maior fais d' una saumiera,

E vai soen la via de la ostaliera.

Aqui fo la comtessa pui corduriera,

Que anc no vistes de mas ta fazendiera.

No i a tan richa dompna no la requiera,

De sas obras a far no lhi profiera;

Don dizo lhi donzel e gens lichiera,

Parlen tot son auzen e en dereira:

“Esgardatz qual beutat de carboniera!

Si 'l vilas del carbo no la fes niera,

N'agues ta genta dompna tro a Baviera;

E dona pros e savia e bona obriera...”

Lo gaanhs del carbo venc per talan: 

Ilh lo fan, cil lo porta... 


Cela dura ainsi vingt-deux ans, comme l' a déjà dit le poète. Un jour


Que om basti quintana gran, esforsan;

Fai la lo coms Goltelmes e 'l ducs d' Aiglan.


Gérard et la comtesse Berthe y vont avec tous les habitants d' alentour. La vue de ces exercices guerriers fait verser des larmes à la comtesse. Gérard croit qu' elle regrette le sacrifice qu' elle a fait pour lui; il n' en est pourtant rien: mais elle pense que le temps a dû apaiser la colère de Charles, et engage Gérard à se rendre en France,


“E si podetz trobar l' emperairitz,

A cui vos fustes (1) ja amics plevitz, 

Ja non er ta fels .K., lo seus maritz,

No vos en quiera plah don er garitz.”

E .G. respondet: “Ben avetz ditz,

E ieu lai m' en irai, totz soi garnitz.”

Lo coms .G. en pren son cosselh brieu.

El ac la messa auzida a sanh Andrieu,

I a preiat sancta Maria e Dieu:

“Reis del cel, met en cor al senhor mieu

Que m perdone sa ira, el e lhi sieu,

Per que m renda m' onor e tot mo fieu.”

(1) (sic) Ce mot est français: le roman fait fotz.


Gérard se met en route avec la comtesse: il arrive à Orléans, où était alors le roi Charles avec sa cour.


Al dijos, a la cena, semblan romieu

Albeget a Orlhes, al ost' Arvieu.

Arvius li ostaliers fon ben antis,

El apelet .G., e si lhi dis:

“Don estes (2) vos, amic? de qual païs? (2) Voyez la note de la page 181. 

Qu'ar anatz a la cort...

E preiatz la reina que vos vestis.”

- “Per Dieu! so ditz .G., soi mal apris.”

- “Senher, ditz la comtessa, siatz parvis,

E no vos esmaguetz, cars dos amis;

Parlatz ab la reina...”

Lai n' es anatz lo coms molt a envis,

Entr'els autres romieus .G. s' asis.

Ab tan vecvos Aimar, clerc de Paris,

E quant el vi .G., fet un fin ris:

“Vezetz aicel truan ab cel cap gris! 

Ben pogra gazanhar don el visques...”

Lo clercs si trais va lui, pel ponh lo pris:

“Don vila, pautonier, sai que quesis?...”

E levet lo del renc e lo partis.

Gran joi en ac .G., quan lo gurpis;

El venc a la comtessa, e si li dis:

“Pechat nos a menatz en cest païs.”


La comtesse le calme, el lui rend l' espérance en lui remettant l' anneau qu'on a vu la reine lui donner, dès le commencement du poëme. Avec cet anneau il s' en fera reconnaître.


Lo jorns es espasatz e 'l sers vengutz.

Quan la nuhs fo venguda, l' escurs cazutz,

Adonc fo grans la noisa e lo tabust

De monges, de canorgues e clercs menutz.

La reina au mostier en va, pes nutz;

E .G. se levet, lai n' es vengutz

A un altar, desotz us arcsvoltutz

Lai la trobet oran, ab pauc de lhutz;

Ben prop de lies si trais, no se fetz mutz:

“Dona, per amor Dieu que fai vertutz,

E per amor dels sanhs que avetz quesutz,

E per .G. lo coms, que fon tos drutz,

Dompna, te quier merce que tu m' ajutz!”

La reina respon: “Bos om barbutz,

Que sabetz de .G.? que es devengutz?”

- “Dompna, per totz los sanhs que vos preiatz,

E per amor de Dieu que adoratz,

E per aquela Verge don el fo natz,

Si vos .G. lo comte si teniatz,

Qu'ar me digatz, reina, qu'en fariatz?”

La reina respon: “Bos om barbatz,

Molt fazetz gran pechat que m conguratz:

Donat volgra aver quatre ciptatz,

Per que lo coms fos vius i agues patz,

E tota la honor don fo gitatz.”

Doncs s' es lo coms de lhies fahs plus privatz,

E bailet lhi l' anel, e ditz: “Veiatz!

Ieu son aquel .G. don vos parlatz.”

E quant ela lo tenc, conoc lo assatz.

Adonc no i fo venres sanhs redopdatz, 

En cel luc fo .G. C vetz baizatz.

I apelet Aimar, clergue letratz:

“Cest om es de ma terra noiritz e natz...

Queretz me Benacis, cil m' amenatz.”

Cel ditz: “Voluntiers, dompna.” Lai n' es anatz;

Fetz sas donzelas traire totas a un latz.

La reina pres .G. per lo col

E baiset lo soen, que amar lo sol.

Trais lo a una part, desotz l' arvol,

E demandet lhi tot que auzir vol,

E, cum el lh'o comtet, ac ne gran dol.

“Senher, on es ma sor?” - “Dompna, lai for,

En l' ostal de Arviu l' albergador,

Ancmais om no vi dompna de sa valor...

Mas ela m' a guerit per sa dolsor,

E per son bon cosselh e per s' onor,

E m' a sai fah venir ab gran paor.

- “Don no vos esmaguetz, qu' eu ai la flor

Del cosselh de la cort l' emperador...

Non queiratz ja vos autre mantenedor...”

Apelet Benacis lo cantador:

“Albejatz est romieu lhui e s' oisor;

De ma terra fo natz de la melhor,

E foro d' un lhinatge nostre ancessor.

E fazetz lo per mi tan celador,

Que no 'l sapchan la fors cilh gabador,

Chavalier ni sirven lauzenjador.”

E cel ditz: “Voluntiers.” De joi lai cor,

Dins sas cambras lo mes en la melhor.

Lai intret la reina ab sa seror,

E remairo defors siei menador.

No vos quier ja comtar lo dol ni 'l plor;

Non parti la reina tro vi lo jorn.


La reine s' occupe d' obtenir le pardon de Gérard et la restitution de ses domaines.


Adonc fo lo divendres que Dieus tramis;

La reina apelet lo bisbe Augis:

“Senhor, preiatz lo rei e sos amis,

Per Dieu, que aia merce d' aquels caitis,

Qu'el a deseretatz o fahs meschis

E perdone totz cels e mortz e vis.”

E l' avesques si fetz a son devis...

Lhi autreiet lo reis quan que lhi quis,

E perdonet aisi cum el lhi quis.

Er pot tornar .G. sos plors en ris:

Enquer er de sa honor poestadis.


La reine raconte à son époux un songe supposé, au moyen duquel elle parvient à émouvoir le roi, qui s' écrie:


“Ieu volria que fos e sas e saus;

E pero si me fetz guerras mortaus,

I a me i als meus M dols coraus.”


Cet aveu encourage la reine, qui, après lui avoir fait entendre que Gérard est auprès de l' empereur Othon, ajoute:


“Reis, laissa l' en venir en ta maiso,

E per Dieu e per mi fai lhi perdo.

El te servira be a espero; 

Quar tos oms es, lo mielher de ta reio.”

De son estan se mes a genolho,

E pres lo per lo pe e pel talo

E tochet i sa bocha e so meto;

E lo reis la 'n dresset, e no 'lh saub bo;

E de tot quan lhi quis no 'l dihs de no,

E per aitan lh'a fah l' autreiaso,

Qu'el cugava fos mortz sotz Rossilho,

On fo nafratz el pihtz, sotz lo mento...


Le lendemain, la cour s' assemble: le roi et la reine occupent deux siéges placés sur une estrade. Autour d' eux sont tous les grands.

Lo reis se dressa em pes, a totz lor dis:

“De .G., aquel comte que fon faidis,

Ben avetz toh auzit qu' el es fenis;

Senhor, perdonatz lhi...

Plus salva en sera s' arma en paradis.”

Toh lhi an autreiat quan que lor quis,

Estiers lo coms Aimars i Aimeris.


Aussitôt la reine introduit le comte, dont l' apparition inattendue fait regretter au roi d' avoir pardonné. Toutefois, il résiste aux instances de plusieurs de ses barons, qui s' efforcent de le faire revenir sur le pardon octroyé. Il leur permet seulement de se venger de Gérard, s' ils le jugent convenable, quand ils auront quitté la cour. Un parent du comte le prévient de ce qui se passe.

Instruite de tout, la reine fait partir, le soir même, Gérard déguisé pour Rossillon, où elle ira le rejoindre dès le lendemain. Le vieux Drogon précède son fils, et annonce son retour.


Quant auziro parlar de lor senhor,

No n' i a ta felo per lhui non plor:

“Senher, quan lo veirem? dis nos lo jor.”

- “Venha 'l vezer qui l' ama, qu' ieu vau a lor;

E vos canonge e clerc Sanh Salvador,

Fazetz processio en sa honor;

E vos venretz am mi, cavalgador.”

Aprop lhui son issit davas pontor,

I Auchiers totz prumiers a .G. cor

E comtet lhi qual joi fan per sa amor.

G. monta el chaval, vai contra lor:

Lhi domine lo baizen e 'lh varvassor,

E borzes e sirven, gran e menor,

No i ac paubre ni ric Dieu non aor.

Cels chavaliers baizet e los plus drutz

E donzels galaubiers e encregutz;

E quant los ac baizatz e conogutz,

Ab la processio fo receubutz,

E profers son aver a las vertutz.

E quant fo fors issitz dels arcsvoltutz,

A totz lor ret merces grans e salutz.

Cil lhi dizen: “Don, ben es vengutz;

Totz avem tos trachors mortz e vencutz,

Per que .K. vas vos fos irascutz:

Ja no seras per ome mais conquesutz.”

- “Bona gens, ditz .G., anc tals non fo,

Totz jorns m' avetz servit coma baro...

Un servizi vos quier per gaerdo,

Que trametatz viatz tro a Dijo,

Que venho chavalier e lhi peo

De Montargo e cilh de Castilho,

E vos, lhi meu amic de Rossilho.

Era me ajudatz...”

E cilh lhi respondero tuh a un so:

“Ja no trobaretz un que diga no.”

E lo reis sas comunas a fort somo,

Per anar metre setge ad Aurido.

E la bona reina a fah manh do.

E per .G. s' alegro lhi Bergonho,

Que Dieus lor a redut, molt lor sab bo.

Abans que lo reis parta de son cosselh,

On que sab la reina vassal donzel,

Si 'l trames bon argen i aur vermelh,

De donar son sas tors e siei dentelh...

Il preia a cascu que s' apareilh

Si cum d' anar ab lhies engal soleilh,

E comanda Bertran mati s' esveilh...

La reine part avec sa sœur pour Rossillon, malgré les menaces d' Odin, l' un des barons de Charles, qui exprime son mécontentement en ces termes:


“Si de mon enamic si fa guidaire, 

Quan poirai lhi serai contrariaire.” 

La reina respon: “Non digatz, fraire!”

Adonc parlet Pepis, sos fils l' amaire,

Us donzels de XV ans, am bo veiaire,

E savis e cortes e bos donaire:

“Cel qui vol aontir mi dons mi maire,

Si gar de mi son cors et son repaire!”

Ab aquest mot se tazen per l' emperaire.


Les barons de Charles cherchent en vain à le décider à la guerre: sur son refus réitéré, ils se mettent seuls en campagne. Une rencontre a lieu entre eux et Foulques, qui se rendait auprès de son oncle: les barons sont vaincus, et leur chef Odin est fait prisonnier. Cette affaire se termine par l' entremise de la reine: les prisonniers sont délivrés; Foulques épouse la sœur d' Odin; le roi lui-même, qui arrive à la tête d' une armée pour venger la défaite des barons, consent à une trève de sept ans.


Dedins aquels VII ans...

Quatre filhs lo coms .F. de Aupais,

E .G. en ac dos, don no s jauzis;

Quar l' us fo mortz petitz, e l' autre aucis.


Cependant Odin et les parents du duc Thierry s' opposent par tous les moyens à une paix définitive. Gérard, de son côte, ne néglige rien pour la conclure.


G. mandet Pepin privadamen;

La reina lo 'lh trames, pel rei cossen.

G. l' enmena a Roma, ab molt gran gen;

Lai fan de lhui tan ric coronamen

Que ancmais d' emperador non vis tan gen.

Roma l' an receubut per tal coven

Qu'elh lhi portaren (1) dreh senhoramen, (1) (sic) Lisez portaran. 

E 'l garda la onor ben e defen.

Pel cossel Andicas e Bedelo,

An mandat a .G. i a Folco

Que adugo l' apostoli en lor reio,

Per faire patz de lor e de .K.

El i venc voluntiers e saub lhi bo,

Quar parens fo de .G. de part Drogo,

E .K. en recep ben so sermo;

Mas non o vol Odins e lhi felo...

Non an cura del plah d' acordazo,

Ni negus no s' en mov de sa maiso.


Charles cède enfin aux désirs de ses barons: on s' arme de part et d' autre. Après avoir parcouru les rangs des troupes qu' il a réunies, Gérard, en rentrant dans son palais, rencontre un de ses enfants:


Non a mas que V ans enquer passat;

Anc om non vi tan bel de son etat;

Tot semblan de .G. del vis format.

Pres lo entre sos bratz, si l' a baizat.

A Dieus! perque 'l perdet? per qual pecat?

Esta lo coms .G. en son palatz,

E tenc son petit filh entre sos bratz,

E juret Damedrieu e sas bontatz

Que ja non er nulh dia deseretatz...

“Trop me so longamen humeliatz;

Mos enamics n' es mai per mi prezatz,

Ans cofundrai glotos oltracuiatz.”

Cest motz fo char tegutz e recomtatz,

E per joi de son filh s' es alegratz;

Mas el no sap lo dol que pres lhi jatz.

Aqui ac un baro, Gui de Risvel,

Que .G. plus tenia a son fiel;

Sos sers fo, senescals de manh castel;

Quant auzit la paraula, no lh' es jes bel,

Paor ac de la guerra que renoel,

E tem qu' el dux en fassa al rei revel; 

E promes al efan d' aur un aucel;

Pres lo entre sos bratz, sotz so mantel,

Portet lo el vergier, sotz un ramel;

Estendet lhi lo col cum ad anhel,

E trenchet lhi la gola ab un coltel.


Après ce meurtre, l' assassin prend la fuite, et se dirige vers le camp royal; mais, vaincu par les remords, il rentre dans le château, et avoue son crime à Gérard, qui se borne à le chasser. Pendant que la comtesse s' abandonne au désespoir avec son époux, arrive un message de la reine, qui annonce l' approche de l' armée ennemie. La bataille se livre le lendemain: Gérard est vainqueur, et Charles ne doit son salut qu'à la protection généreuse de Foulques, qui non seulement lui sauve la vie, mais lui laisse encore la liberté.

Le pape, qui n' a pas quitté Gérard depuis le couronnement de Pépin, essaie alors sa médiation, et réussit, non sans difficultés, à rétablir la concorde.


Detras venc l' apostolis engal lo jor,

Quar lo ser moc de Sans, ab la freidor;

Trais .K. dentr'els seus un pauc en por: 

“Reis, non creire cosselh guereiador, 

Orgolhos, bobancier ni bel fador, 

Que aisi non an mestier lausenjador.

Ieu te conjur de Dieu, ton creator,

Que m diguas ton cosselh, ton celador...”

E lo rei respondet: “En Dieu amor,

Ieu creirai ton cosselh cum mon doctor...”

Lai son mandat lhi princep e lhi comtor,

Lhi duc et lhi domine e 'lh varvassor... 

L' avesques del mostier Sanh Salvador

Ac fah escadafals al papa ausor...

E el parlet ben aut e de vigor:

“Escoltatz me, ditz el, gran e menor;

Nos em de sancta gliesa lhi dreh pastor...

Ostatz vos totz de guerra e de cramor...

E tornatz vos en patz e en dolsor.”


L' éloquence du pape, d' abord peu efficace, finit par l' emporter. La paix est conclue. Gérard et les siens rendent hommage à l' empereur:


E l' apostolis o a tot devisat;

Per nom de penedensa, a comandat,

Que las mas et los bratz an tuh levat;

Per nom de patz tener son acordat.

Pus a celui maldih e denedat,

E tot partit de Dieu e desurat,

Per cui sera jamais recomensat...

D'aqui son departit cela gran gen,

E 'l reis retenc los comtes privadamen,

E mena los, ab sel del parlamen,

A Rems, on la reina totz los aten,

Qu'els recep a gran joi alegramen.

E lo reis, per so filh, a Folco ren

Tot lo dugat d' Asquana, si cum apen.

A .G. volgr'en dar manh ric presen;

Mas lo dux non a sonh, ni re non pren,

Sinon aucel volan o cha corren...

Quant .G. fo anatz, lo coms, en Fransa,

E la comtessa part de sa pesansa;

Per l' arma de son filh, fai gran enpransa

De son aver donar e sa sustansa.


Cependant la comtesse, qui se rappelait les épreuves par où elle avait passé, faisait de grandes aumônes, et bâtissait des églises. Une de ses œuvres de charité faillit à lui coûter cher.

Elle avait remarqué un pélerin bien pauvre, mais trop fier pour accepter des secours sans les avoir mérités par son travail. Cet homme nourrissait en même temps sa femme, vieillie par la souffrance et infirme. La comtesse eut pitié de lui, et, n' ayant dans son secret que son chapelain, elle le faisait venir pendant la nuit, et, pour un léger labeur, lui accordait un bon salaire. Un soir qu' elle l' avait mandé, survint un envoyé de Gérard qui lui annonçait la conclusion de la paix. Cet envoyé, nommé Ataïs, était chambellan du comte. Il s' aperçut de la visite nocturne du pélerin, et, croyant en deviner le but, il résolut de partager avec lui les faveurs de la belle comtesse. Le matin, avant le jour, il s' introduit dans sa chambre, et tente d' exécuter, par violence, son coupable projet; mais, indignée de tant d' audace, la comtesse appelle du secours, et fait chasser l' insolent messager. Plein de colère, Ataïs se hâte de rejoindre le comte, et, par ses récits calomnieux, excite en lui un mouvement de jalousie, qui s' apaise bientôt au souvenir des vertus de sa compagne. Toutefois, Gérard se rend en secret auprès d' elle, et épie ses démarches sans en être vu. Il ne tarde pas à reconnaître la fausseté des rapports de son chambellan. Ce pélerin, en effet, n' était autre que son neveu Boson, qui, étant allé combattre en Terre Sainte, avait été fait prisonnier, et était revenu accablé de misère.

Gérard lui rendit tous ses domaines, et le combla de faveurs.

Enfin la paix règne partout, les amis de Gérard rentrent tous dans la possession de leurs domaines, et le bonheur succède à de longues années de combats, de détresses et de souffrances.


Era es finitz lo lhibres e la cansos

De .K. e de .G., los rixs baros,

E de .F. e de Bos, los Braimansos.

Lhi cop (1) si foro fer e engoissos, (1) (sic) Lisez colp. 

Que de sai que de lai remanen blos.

A la fi venquet .K. G. e 'ls sos,

XXII ans n' estet pels bos erbos,

Amassan lo carbo ab dols, ab plors; 

Puis cobret son dugat, fe que dei vos,

E fo molt om benignes, religios,

E basti ne mostiers sapchatz pluros:

Versalai l' abadia es us dels bos.

Plus de CCCC gliesas, ab orazos,

Fetz far .G., e Berta, la dona pros; 

E dotero las totas de fortz rix dos,

De chastels e de vilas, e de ricx maios;

Per totz meiro personas, abatz, priors.

Tant quant te la Bergonha, on es Dijos,

I a be pauchas gleias mas de lor dos.

Grans bes e grans almornas e grans perdos 

Fai om en sancta gliesa per ambedos;

Quar ilh l' an eretada, ben es razos...

Verselai en l' abadia son sebelit

Lo dux e la duguessa, si cum om dit;

Auian tuh la chanso, gai e marih:

Lhi gai per las proesas que an auzit,

Que de tota proesa sian plus ardit;

E lhi marrih en parlen plus issernit.