champouirau, chapurriau, chapurriat, chapurreau, la franja del meu cul, parlem chapurriau, escriure en chapurriau, ortografía chapurriau, gramática chapurriau, lo chapurriau de Aguaviva o Aiguaiva, origen del chapurriau, dicsionari chapurriau, yo parlo chapurriau; chapurriau de Beseit, Matarranya, Matarraña, Litera, Llitera, Mezquín, Mesquí, Caspe, Casp, Aragó, aragonés, Frederic Mistral, Loís Alibèrt, Ribagorça, Ribagorsa, Ribagorza, astí parlem chapurriau, occitan, ocsitá, òc, och, hoc
Ya venen les nostres festes los nostres pobles se omplin de gen a tots mos unix lo mateix sentimen y dixarem atrás les nostres penes
Estes festes una jota vull escoltá una jota que estigue mol ben cantada que dixo a la gen mol emosionada y que a tots mos faigue agermaná
Una jota que parlo de alegría
de molta festa, y de tradisió
tamé de pau, y de germanó
y de mol soroll, y de algarabia
Una jota que mos faigue recordá
de aquells que no podem tindre
que los volem y no han pogut vindre
ojalá lo ven los u faigue arribá
Una jota que sigue de orasió
pensan en aquells que mos van dixá
que los angels del sel los u faiguen arribá
pensem en ells en la nostra cansó
Una jota plena de bendisió
pera les persones que estem aquí
que la nostra gen mai tingue que patí
y tots puguem disfrutá de tanta selebrasió
Sí amics, una jota plena de pau
una jota aragonesa, plena de pasió
que mos faigue arribá lo sentimen milló
a tota la gen amiga del Chapurriau.
Desde la Asosiasió Cultural Amics del Chapurriau volem aprofitá esta poesía del nostre autó habitual Juan Carlos Abella, pera felisita a tots los pobles que en estes semanes de agost y setembre selebren les seues festes patronals, com diu la poesía tos volem enviá a tots los nostres millós sentimens de pau, amor, alegría, tradisió, y felisidat. MOL BONES FESTES.
El 12 de Octubre es el día de la Fiesta Nacional de nuestra patria. También es el día de la Virgen del Pilar, coincidiendo con el día de la patrona de España. De la misma forma, es patrona de la ciudad de Zaragoza, como no podía ser de otra manera, después de ser la ciudad que alberga el templo mariano más antiguo de la cristiandad. Además es la patrona de la Guardia Civil, que celebra su día grande coincidiendo con nuestra Fiesta Nacional.
Luis del Val, periodista, escritor y colaborador de 'Herrera en COPE', ha querido aprovechar este 12 de octubre para dedicar unas palabras muy emocionantes a este Día del Pilar.
Hasta el mismo Carlos Herrera ha subrayado un par de veces lo "bonito" que estaban siendo las citas del zaragozano. "¡Enhorabuena! Un mañicocomo Luis del Val no podía escribir otra cosa hoy", ha dicho de forma agradecida el comunicador.
Aquí puedes leer el texto completo de Luis del Val:
“Buenos días, pido perdón de antemano pero en este día se me pone el alma de jota y el corazón de guitarra. Y es que para el Pilar, sabe la jota a rosa recién abierta, a besico de la madre y a visita mañanera.
Son cuatro estrofas que se convierten en seis y que como decía Manuel Machado, Manuel, no Antonio, que fue bibliotecario en el Ayuntamiento de Madrid, hasta que el pueblo las canta, las coplas, coplas no son, y cuando las canta el pueblo, ya nadie sabe el autor.
Y hay unos latigazos líricos estremecedores, tremendos, de poetas fortuitos que nunca conoceremos, y que en la parte de atrás de un recibo en la margen de las páginas de un periódico, con premura y sin pensar, escribieron cuatro esquinas de amor o de pena, de nostalgia o desafío, que se han quedado para siempre tan clásicas como la literatura de los consagrados.
Recuerdo a José Oto rotundo y fuerte, recordando a una jotera recién fallecida cantar eso de cuando se murió le puse mi pañuelo por su cara pa´ que la tierra no toque, boquita que yo besara.
El amor del hombre por la mujer, pero también el amor de la mujer por el hombre del que nace está jota. Cuando una baturra quiere a quien la sabe querer, de tanto querer se muere, y muerta, quiere también.
Por el amor a la patria, la chica y la grande, España va tan adentro del sentir de mi Aragón, que ser baturrosupone ser doblemente español.
Y el amor claro a la Virgen, tuve un tío al que no creo haberle visto ir a misa nunca pero iba al Pilar a ver a la Virgen y se quedaba de pie un rato, luego daba media vuelta y salía del templo en silencio.
Un día escuche una jota que parecía escrita para él. Entré un día a ver la Virgen y como no sé rezar, canté una jota despacico y vi a la Virgen llorar.
Pido perdón de nuevo pero en este día se sientan los recuerdos a mi lado y me dan pellizcos de Bandurriay me llevan por la calle Alfonso y me susurran coplas al oído y hay una que este invierno musitaré en el lugar más tranquilo del pueblo de Ateca, una jota que no sabía que un día me iba a parecer que estaba dedicada a una circunstancia personal y que dice tan escueta como lírica, tan rotunda como delicada: 'Cómo quieres que en invierno den rosicas los rosales, si fue una tarde de enero cuando se murió mi madre'.
Decía Vázquez Montalbán que la vida no era un tango sino un bolero. Y es posible que por Navarra, La Rioja y Aragón, la vida pueda ser un puñadico de jotas”.
José Iranzo, el pastor de Andorra, la palomica
Estuve en el cementerio el día de su entierro en Andorra. Cantaron "aunque el tiempo no acompañe", y una versión de la palomica en la que levanta por fin el vuelo.
Jamba - Dit mestre aja de fundar quatre pilastres y jambes, ço es donant... dos palms a cada jamba – Cada una de les dos parts laterals verticals que están a una porta. del fr. jambe, ‘cama’.
jamba
japonés
japonés
japonesos
japonesos
jaque, jaques, amenassa, perill, avís, alerta, jugada de ajedrez (escacs)
jugá, chugá – jugo, jugues, jugue, juguem o jugam, juguéu o jugáu, juguen – jugat, jugada – si yo jugara, jugares, jugare, jugarem, jugareu, jugaren
jugar
jugabe
jugaba
jugada, jugades
jugada, jugadas
jugadó, jugadós
jugador, jugadores
jugáe, jugabe
jugaba
jugáem, jugabem
jugábamos
jugán (g)
jugando
jugará
jugará
jugare
jugara, jugase
jugat, jugats
jugado, jugados
jugue
juega
juguen
juegan
juguetería, jugueteríes
juguetería, jugueterías
juissi, juissis
juicio, juicios
juliol
julio
julivert, Petroselinum (En alemán Petersilie) crispum, latín jolium viride. Juliverd – jolverd en ocsitá – A mon cusí Pedro Gil Guimerá li dic Julivert :)
perejil
jun
junto
junc, jung
junco
juncs, jungs
juncos
jungla, jungles
jungla, junglas
junissen, juñissen, juñixen, ajunten
ajuntan, juntan
juns
juntos
juntá, ajuntá – ajunta la porta que entre aire! O que se escape lo gat.
juntar, cerrar la puerta – cierra la puerta que entra aire ! O que se escapa el gato.
Hay un conjunto de pueblos situados desde el norte al sur de Aragón lindando con Cataluñay Valenciaen los que se habla el Chapurriau en sus múltiples variantes.
Nuestros vecinos valencianosnunca han dicho nada al respecto.
Otros hace décadas pusieron nombre a este conjunto de pueblos aragoneses al que denominaron “la Franja”. A los habitantes de este conjunto de pueblos de Aragón nos hace gracia esta denominación a pesar de que en Aragón no existe ninguna franja. // Sí, les que tením entre les molles del cul //
Después vino la lengua de la que algunos dicen que hablamos lo mismo que ellos y no negaré que se parecen, que vienen del mismo origen pero tenemos nuestras variantes que no se van a perder por no tener una ortografía y escrituras bien definidas, sino porque llevamos muchos siglos hablando Chapurriau y aquí seguimos con el Chapurriau muy vivo! Que evoluciona?
Pues qué lengua viva no evoluciona solo se transmite generación en generación. Ante tanto interés y preocupación de nuestros queridos vecinos del este por la pérdida de nuestra particular habla, quieren imponernos la suya junto con su gramática /la de Pompeyo/ (lo que llevaría a la desaparición de la nuestra) y mueven los hilos necesarios para “salvarnos”… hablan con los políticos de su tierra y también con los de la nuestra y les dicen:
Van a perder su lengua materna si no la escriben. Como nosotros tenemos gramática /lo chapurriau tamé ne té, un atra cosa es que estigue en papé/ y se parece tanto la forma de hablar, porque nos podemos entender cuando hablamos… pues vamos a imponerles la nuestra.”
Por lo visto lo de Chapurriau les molesta…… con lo orgullososque nos sentimos nosotros! Pasa el tiempo y sin darnos cuenta, sucede lo mismo con el nombre del pueblo!. Nuestro pueblo ya no se denomina Valderrobres. Ahora es Vall-de-roures y nuestro río al igual que nuestra comarca ya no es Matarraña, ahora se ha convertido en Matarranya!.
Igual sucede con lugares tradicionales, geográficos, religiosos como ermitas etc…..Todo les vale para quitarles su denominación histórica, la de siempre, la que se ha transmitido de generación en generación.
Somos aragoneses, bailamos, sentimos y cantamos la jota y cada día nos toca defender que lo somos, no solo sólo porque hablamos Chapurriau, sino porque queremos vivir en paz y como siempre, siendo aragoneses, hablando la lengua de nuestros antepasados y queremos que nuestra lengua se siga llamando Chapurriau con respeto a nuestra tradición y decisión.
Jota en el casino
Que nuestro pueblo siga siendo Valderrobres y nuestro río el Matarraña. Al igual que nuestra comarca. Esperamos contar con el apoyo de todos los aragoneses así como de nuestras instituciones para mantener nuestro patrimonio cultural y que el Chapurriau no se pierda ni cambie.
preferixco alsá deu faldes que acachá dos pantalóns. Tremola, porró...
Y si vols chuflá la trompa
mosseta, tin precaussió,
que alguna de tan fé forsa
m´ha petat los pantalóns.
No mos faigues
per una ventosidat,
si te sen escape alguna
¡ojo de desafiná!...
¡Ay, San Úrbez, vaiga vida
la que un gaité ha de portá!
que entre lo porró y la gaita
may pot pará de bufá.
A vegades, dins de casa
encara ha de treballá
si li veu la gaita unflada
la dona voldrá ballá. (mullé)
Tiembla porrón !!! ...siempre, pero más, cuando por ejemplo, y esperemos que a no tardar, liquidemos definitivamente al bicho... Buen Nuei - Felices sueños, amigos !!
Tiembla, porrón.... de La Ronda de Boltaña. Letra y música Manuel Domínguez.
La canción en el primer comentario.
Y pocas cosas tan tradicionales de una buena mesa aragonesa como el porrón.
Siempre el porrón y siempre buen y abundante vino aragonés en el porrón.
El famoso escritor francés Alejandro Dumas ya dejó escrito en uno de sus libros de sus viajes por España en el siglo XIX, "De París a Cádiz" que en las tierras de Aragón se bebía "con una especie de botella de cristal y realizando un arco con el líquido que salía por el pitorro"...
Si, señor, eso es un porrón.
Y como siempre y también en estos tiempos aciagos que corren, pocas cosas tan higiénicas como el porrón que permite beber a varios comensales de forma que se evita el contacto con la boca.
Si, lo de las manos ya es otro cantar pero hoy n... o nos quitéis la ilusión.
El porrón es motivo de amistad, confianza, festividad, celebraciones, amigos, juerga, rondas... de todo lo bueno de la vida y que muchos ya hace tiempo que anhelamos.
Paciencia, todo llegará.
Y qué bueno le sabe a la moceta el vino del porrón en la foto !!!
Francho Nagore comenta. Canciones baturras. Mañica, si me quies viyer, bachatene en ta calle; mia, no ye muito güeno, que creyen o que no paice. No me faigas paicer, á tu te digo, mañica: lo cuello tiengo torcíu de afintar tanto en tarriva. 1 A edizión sigue o testo de Poemas, 1978, p. 18, e se siñalan as bariazions en relazión con o testo manuscrito d’o Libro Borrador de 1970-1976, en o que leyemos vier. 2 En o Libro Borrador de 1970-1976 iste berso ye diferén: cortejar lejos no vale. 3 En a bersión manuscrita d’o Libro Borrador de 1970-1976 l’orden ye diferén: tiengo lo cuello torciu. 4 En o Libro Borrador (= LB) de 1970-1976: de mirar tanto en tarriba. /// Yá una zagala muito guapa en lo alto de lo pueblo; le deciu si me quereva, vaya carica ca puesto. /// Malico me paice estoy, no savo o que me pasa: no men puedo dir solico, acompañame en ta casa. No lo digas á dinguno que tiero seigas anovia: os celos son muito malos, vaigan me rrompan a crisma. Aquello que me icivas en o güerto guardando has güellas, o resultau que [ha] habiu, joticas con cascañetas. En o lugar icen cay muller muito peluda; mía, no seiga a suegra mia, porque ye muy bigotuda. Ices que vas en ta misa ha viyer o nuestro siñor: mía, pos no ice cosa, pero sabe a intención. [As cuatro primeras estrofas leban como calentada: Canfrán, 2 de chinero de 1975] Zagala, si lo sabevas… [El soñar de un Baturro] Zagala, si lo sabevas o que esta noche esoñau no ferías que reyite, dirías soy un chalau. Pos mía te voy icir, asinas fere lo sepas: que tenevas otro novio, le febas guenas fiesticas. Que tenivas enta obaile peinaica y bien majica, muito majo yera lo mozo, que febais güena [juntica]. Mia, mia qué cosicas que durmiendo uno pensa: pos mia si verdá icho yera, qué carica que yo feva: ten podevas prevenir y tenir fregar cazuelas. Tamién he veyiu tu madre, que de a fuente llegava: a ferrada en a cabeza y o cantaro pleno de agua. O que icho yera pior, teneva cerrada a puerta: ella trucava, trucava, y dinguno le respondeva. Asinas podes viyer que durmiendo yo te veigo; y no quiero que te men vayas, ya veyes muito te quiero. [Canfrán, febrero de 1975] 5 En o LB de 1970-1976: que equeriu. 6 En o LB de 1970-1976: viengan me rompan a crisma. En a copia manuscrita que nos nimbió l’autor: vaigan a crisma me rompan. 7 Ista copla e as dos siguiens se publican en Poemas, 1978, p. 18, pero no amanexen en o LB de 1970-1976. La hilandera Agora sí que ye o güeno, una güela entra en casa: qué derrenoni vendrá [a] fer, con ofuso y arrueca. Filar, ella no podrá, nonay ni lana ni estopa; ella aveniu haviyenos, ha vier o que se pasa. A os choven[s] no pode vier, icen se riyen de ella; con os viellos bien sa paña, ella fá por que la creiga. Astí chingla cada día, no nos fa duelo o que come; ella charra que te charra no nos fá que divertime. Ice, ye güena muller, as cosas bien sabe fer: astí a trayiu a rueca y o fuso pa retorcer; a lana sabe filar, lino, cáñamo (13) tamién. Tamién ice vey as brujas, ice caminan por todo: miedo nos fa o que dice, hasta charra con os muertos. Os curas ice no los quiere, uno quiso cortejala: “Casera me quiso fer, quereva ise á su casa; me fería vier os cuartos, y en do teneva a cama. Por icho no quiso dir, viyé yera un descarau; me iciva cosas de santos, y que el yera muyto salau; tamien quereva insiñame a oración de Santa Claus.” Aquella pobre mullera que sabeva bien filar feva filos, finos y gordos, tamien sabeva cantar. Si iva talguna casa y a puerta trancada estava, ella sabeva os tientos, en a casa se zampava. Muytas cosas tos contaría, me estoy fiendo muyto pesau; lo decharé pa otro día; acordavus de o pasau: casera no quiso dir ni fer como os gatos miau. 15 [Canfrán, febrero de 1975] 12 Se leye claramén asinas, con un estranio cambio de primera presona de plural á primera persona de singular. O que yera esperable ye dibertir-nos. 13 Ye raro que amanexca a forma castellana cáñamo, fren á l’aragonesa cañimo. Ista zaguera la rechistranpor exemplo Eito (2006: 69) ta Embún u Garcés (2005: 88) ta Bolea e A Sotonera. Andolz (1992: 97) rechistra a forma cañimo como cheneral. 14 Cal entender: quereva [que] ise á su casa. Ye dizir, cast. ‘quería que fuera a su casa’. Y en dengún caso *’irse a su casa’, pos antiparti que o contesto dixa beyer bien claramén o sentito, a sintasis demandarba ísene á su casa [= ir-se-ne]. 8 Se leiga: te’n ibas enta o baile. 9 Cal entender aquí: e ir-te-ne [a] fregar cazuelas. 10 Respetamos o tetulo, anque ye en castellano. Contrasta con a forma filar que de contino amanexe en o poema. 11 Se leye claramén asinas en o manuscrito: derrenoni, en do a rr e a i amanexen re-escritas, ye dizir, con o trazo reforzato por aber-bi escrito sobre l’orichinal. Por o contesto parixe que bale por redemonios, que se beye en atro poema. En un carasol. [Dos ancianos en un pueblo del Pirineo] [Aquí el abuelo]: Güenas tardes, agüelica, me paice ya habrás comiu; yo tamien ya lo he feito, os de más, tamién lan fiu. Man fecho una ensalaica de asquerola con ajicos, /esquirola en chapurriau/ din pués unas pataticas, qué güenico yera aquello. Tamien man fecho chinglar, que tamien ye muyto güeno, icho que en a sarten friyen cuando matan os gor[r]inos. Agora te voy [a] icir que ye o que muyto siento: o tempio se nos en va, nous estamos fiendo viellos. Os calzons y has marinetas que pa casame me fizon dantes de morise a mullera los dechó bien plegadicos: me dicho que panterrame, que sería bien majico. Agora yo voy [a] icite, no me faigas mala truña: te quereva cortejar, me mandas en ta aporra. No te paizca mentirica o que agora testoy iciendo: que güenos han siu os tempios, güeno ye los recordemos. [Allá va la abuela]: Redemonio, a que has veniu entaquí, aque has bachau, dinguna falta me fevas, güelve por do has veniu; calcetas ye oque yo foy, icho ye muy delicau, os puntos ye o que yo cuento, escapa de astí escapau. Me ices has chinglau muito, tan fecho chinglar cochín; tanllenau tanto astripas, ferás bien de te enir. Mas fecho perder o cuento, todo icho me cal desfer; paice de yo te riyes, mia lo burro que yes. Mía agora lo mosen pasa, o rosario va [a] tocar: venitene con nosotras, tensiñaremos [a] rezar; din pués vendrás en ta casa, que te feremos brendar güena chulla de o cochino, güen vino de o encubau. Tiengo que andar despacico, dinantes etropezau: otocho bien sa valiu pa no cayer en o forau. Astí en a puerta ya, un zavorro pa escalera, toicas veces que subo as garras que me tropiezan. [Canfrán, marzo de 1975] 17 Puede esplicar-se por a chuntura de l’articlo a con o sustantibo a esquerola > asquerola. A forma grafica representa a prenunzia que se produze por fonosintasis, feito que ye muito común en a escritura de caráuter popular en aragonés. Dimpués de produzita ista forma, se ye cheneralizata tamién ta casos en os que no bi ha articlo, como en ye iste. 18 En o manuscrito se leye claramén nous. Creyemos que ye solo que una grafía d’influyenzia franzesa, pero que bale por nos. 19 En o manuscrito se leye en iste berso “no me fais mala truña”, pero entre fais e mala se i beye, escrito con boligrafo más fino: gas. Atendendo á ista correzión que fazió dimpués l’autor, asinas como a o sentito que proporziona o contesto, gosamos trascribir faigas. 20 No trobamos truña en dengún repertorio de lesico aragonés. Por o contesto parixe que bale por cast. ‘gesto o semblante de enfado’. Corresponde sin denguna duda á l’arag. zuña ‘mirada traidora o de enfado’ en Boleya e A Sotonera (Garcés, 2005: 341), ‘mirada mala’ en Embún (Eito, 2006. 170), ‘mirada torva’ en Agüero, Ayerbe, Boleya (Andolz, 1992: 449), ‘ceño de la cara’ en Ansó (EBA, 1999: 1910). 15 D’alcuerdo con a lochica, i deberba dizir: “y fizo, como os gatos, miau”. Ye dizir: no se dixó engañar. Ixo ye o que sinifica en aragonés a esclamazión miau, que si bien ranca d’a onomatopeya d’o miaular d’o gato, ha alquirito un sentito concreto de ‘á yo no m’engañas’, ‘no me dixo engañar’, tal como beyemos en Andolz (1992: 291) y en o EBA (1999: 1266). A ideya d’intento d’engaño (de a casera por parti d’o cura) se dixa be- yer en barios bersos por meyo de diferens elementos, pero uno d’os más plateros, e tamién más dibertitos, ye iste: “tamién quereva insiñame / a oración de Santa Claus”. 16 A forma fiu ye de construzión analochica: igual como comer ➞ comiu, fer ➞ fiu. Manimenos, a forma que se beye más á ormino en as obras de Chusé Gracia ye feito (tal como amanexe en o berso anterior). Antiparti, tamién bella begata se i troba fecho (tal como beyemos en o berso siguién). Ista dibersidá de formas (feito / fecho / fiu) ta un mesmo elemento gramatical –en iste caso o partizipio d’o berbo fer– ye siñal platera d’emplego d’una luenga no normalizata. Joticas baturras.
Mañica, bacha ta ogüerto, mía has flos te se secan: rigalas con muita agüica, que bien majicas se faigan. Os clavels tan coloraus que tiens en aquellos tiestos paice no güelen bien, porque payó no son aquellos. Mia bien o que feras, no tiengas miedo a cogelos: mia que son muito majos pa metete en o peito. Asinas yeran aquellos tempios Habeva en o lugar muita fambre en as casas; muito fiero yera aquello, muito grande a disgracia. Os choven[s] todos se nivan, os viellos, en a casa aguardan. Fambre yá en ofogal, no nay pan en o cajon: os críos toícos graman viyendo no yá solución. Curruscos secos yá en amesa, que no se poden tocar. Mama ice de no tocalos, los meterá á remollar. Mama a saliu de a casa pa vier o que le dan; papa se naniu ta o campo con a chunta pa la brar. De una casa en ta otra mama no fá que pedir: en unas casas le dan muyto, en autras a puerta en anariz. ¡Qué triste que yera aquello, no sabevas en tado ir! A siñora de una casa, que ye muy güenica ella, nos atrayiu muyto pan, limos chinglau denseguida. Mia que mama puya, ha vier o que lan dau: paice [a] alforja le pesa muito, que no la pode llebar. Contoico icho que tray, y papa que tamien traiga, de o fogal se nabrá yiu a fambre y a miseria. Virgencica de o Pilar, que yes a nostra Patrona, mia en a mesa de os proves, que á os ricos nada les falta En Fuellas, 14, p. 5: papa se’n ha iu‘nta o campo. 30 En Fuellas, 14, p. 5: que muy güenica ella yera. 31 En Fuellas, 14, p. 5: nos ha trayíu muito pan. 32 En Fuellas, 14, p. 5: que himos chinglau. 33 En Fuellas, 14, p. 5: à bier o que l’han dau. 34 En Fuellas, 14, p. 5: paice l’alforja muito le pesa. 35 En Fuellas, 14, p. 5: se’n abrá yiu. 36 En Fuellas, 14, p. 5: que yes a nuestra Patrona. 37 En Fuellas, 14, p. 5: mia a mesa de os pobres. 22 Iste poema se publicó en Fuellas, 14 (nobiembre-abiento 1979), p. 5. Aquí trascribimos a bersión manuscri- ta d’o Libro Borrador de 1970-1976, pero albertimos en nota as barians formals que se troban en relazión con a bersión publicata en Fuellas. 23 En Fuellas, 14, p. 5: muyta, muyto, en os bersos 2, 3 e 4. 24 En Fuellas, 14, p. 5: Os chobens todos se’n iban. 25 En Fuellas, 14, p. 5: Fambre i-há en o fogal. 26 En Fuellas, 14, p. 5: no n’hay. 27 En Fuellas, 14, p. 5: i-há, tanto en iste berso como en l’anterior. 28 En Fuellas, 14, p. 5: de no tocá-los. El baturro y su alcalde Güenos días, siñor alcalde, muito fá que tos aguardo, mia que tiengo muita prisica, ferá que men vaiga luego. Yá muyta chen en a casa, güena fiesta yé a que femos; a suegra sen va morir, tos convido en ta o entierro. Ya sabeis yera güenica, muyto quereva [á] o yerno, pa que sepais o que feva, en a casa en parlaremos. Solicos os dos estavan en amesa os dos comiendo; lo yerno a ella le iciva: “Agora va [a] ser o nuestro, Anda ta iche rincon, veyerás astí o que mas feito, no me faigas que te enrristre, mia, te rrallo o pescuezo.” Otras cosicas le iciva que yeran de muyto miedo; le abachava os calzons, ¡Huy! o que le feva luego! Cuando yivan en ta misa le feva dir en delante; al intrar en a Iglesia feva que sa rrodillase, asinas a misa oyiva, sin dechar se levantase. El yera muy güen zagal, o que iciva el lo feva; cansau de tantos tormentos, la garra por a pescueza. Ella grama que te grama, el la tira por os pelos. Que le pai, siñor alcalde, yé verdá o que tos digo; veyeis que no tos engaño, pos llebala ta o ciminterio. Ella astí aguardará, vaya o yerno y que le rece; si ella yé en o purgatorio, ta linfierno que la lleven. 50 En a bersión manuscrita posterior: o que me feva. 51 En a bersión manuscrita posterior: Os domingos en ta misa. 52 En a bersión manuscrita posterior: me feva dir. 53 En a bersión manuscrita posterior: en intrando en a Iglesia. 54 En a bersión manuscrita posterior: que ma rrodillase. 55 En a bersión manuscrita posterior: asina a misa escuetaba. 56 En a bersión manuscrita posterior: sin dexar me levantase. 57 En a bersión manuscrita posterior: yo le iciba o que feba. 58 En a bersión manuscrita posterior: cansaico de tormentos. 59 En a bersión manuscrita posterior: lagarro por a testera. Antiparti, contino bi ha un berso más: yo la en- gancho por os pelos. 60 En a bersión manuscrita posterior: quereba sacame os güellos. 61 En a bersión manuscrita posterior: paice. 62 En a bersión manuscrita posterior: ella yera muito mala. 63 En a bersión manuscrita posterior: llebarosla. 64 En a bersión manuscrita posterior ista estrofa tien muitas modificazions, que afeutan tamién á o cambio d’orden en as palabras y en os bersos: Ella astí me espere, / si ella ye [en] o purgatorio / vaiga o yerno á plegale /se la lleven tal infierno. En o Libro Borrador de 1970-1976 se leye siño en iste y en os demás bersos d’o mesmo poema; en a bersión manuscrita que dimpués nos nimbió l’autor se leye siñor, leutura que preferimos. 39 En a bersión manuscrita posterior: en fablaremos. 40 En a bersión manuscrita posterior: estamos. Pero be d’estar entibocazión. 41 En a bersión manuscrita posterior: en a mesica minchando. 42 En a bersión manuscrita posterior: y o yerno. 43 En a bersión manuscrita posterior: ponete en ixe cantón. 44 En o Libro Borrador de 1970-1976: veyerás astí o que asfecho. En a bersión manuscrita posterior: veyerás toíco mas feito. Nusatros ofrexemos una soluzión de compromís que creyemos ye a millor. 45 En a bersión manuscrita posterior: fagas. 46 En a bersión manuscrita posterior: te tuerzco o pescuezo. 47 En a bersión manuscrita posterior: Outras cosas más me feba. 48 En a bersión manuscrita posterior: medrano. 49 En a bersión manuscrita posterior: me feva baxar os calzons. O molino Habeva un molinero, moleva fina a farina; tamien sabeva moler a mida cuando mediva. En o molino icen cay mozas que son muyto guapas; canti vienen á moler meten o molino en marcha. Toíco lo saben fer, a costura y guisotiar, caminar bien peinaicas y ocupasen de o fogal. Canti a madre les llama, denseguida se fan vier: “Puyar en taquí, tos digo, dechar sen vaigan as chens. Icho ye malas costumbres de charrar sin saber o qué icir; has chens de toíco sen ríen, paice no tos en tendeis. Miar, has chens que astí vienen, en tas güertas a regar; iciles: lagua ye poca pa o molino fer andar. Astí puchan dos zagalas, ridiela, vienen corriendo; paice muita prisica tienen pa llegar en ta o molino. Ya himos llegau enta astí, a tarde paice güena; corriendo himos veniu pa charrar con güestra agüela. Güenas tardes, agüelica, himos veniu la vier; pasaber todo o que fas y que yá de menester. 65 En a bersión manuscrita posterior: repose. 66 En a bersión manuscrita posterior: dixa manera. 67 En a bersión manuscrita posterior: de outris tiempos pasaus. Toicos se riyen de yó Toicos de yo se riyen, icen tiengo o novio fiero, muyto garroso camina, de un güello icen yé tuerto. Icho ayó no me ice nada, seiga tuerto, seiga manco; con os dinies de su padre, con icho lo fera majo. Ice muyto me querrá, solicos iremos chuntos; icho a yó muyto ma grada, icho fá que yé muito güeno. Dunca nada made faltar, con icho que ye muyto rico, nos niremos en ta playa, á pasar güen veranico. Sabe muyto escribir, as letras toicas sabe; canti vamos en tamisa solico canta a salve. Muyto le gusta o rosario, fá que yó lo acompañe, con icho que cocho yé, caminamos des paciete. Yo malcuentro contentica, de agüena vida que me fá. ice que soy muyto maja y que toico bien le va. 68 S’entienda: himos veniu a vier-la. 69 Iste poema se publicó en Poemas, 1978, pp. 22-23, con o tetulo Toicos riguen de yo. O testo publicato en ixe libret tien bellas barians testuals en relazión con a bersión que se troba en o Libro Borrador de 1970- 1976, que ye a que publicamos aquí. Entre atras cosas, cambea sistematicamén o chenero: o novio fiero / yé tuerto son en a bersión publicata en Poemas: a novia fiera / ye tuerta. Antiparti, ye una bersión millor, más elaborata e más completa (tien dos estrofas más e adibe dos bersos finals), por o que nos premitimos ofrexer as bariazions en nota. Una bersión intermeya se troba en una copia manuscrita que nos nimbió l'autor. Tamién la tenemos en cuenta. 70 En Poemas, 1978: p. 22: Toicos de yo se riguen, / icen tiengo a novia fiera; / muito garroso camina, / de un güello icen ye tuerta. 71 En Poemas, 1978: p. 22: Icho á yo me fa nada, / seiga tuerta seiga manca, / con os dinies do suyo padre, / con ixo la ferán maja. 72 En Poemas, 1978: p. 22: Ice muito me querrá, / solicos iremos chuntos; / icho ayo muito magrada, / fa viyer me tiere muito. 73 En Poemas, 1978: p. 23: Ice dunca made faltar, / con ixo que ye tan rico; / nos niremos en ta playa, / á pasar güen veranico. 74 En Poemas, 1978: p. 23: Muito sabe escribir, / has letras toicas sabe; / canti en ta misa puyamos, / solica canta a salve. 75 En Poemas, 1978: p. 23: Muito le gusta o rosario, / fa que yo la acompañe: / con ixo que cocha ye / cami- namos despaciete. 76 En Poemas, 1978: p. 23: Yo mancuentro contentico / de agüena vida que fa; / me ice soy muito majo / y toico bien le va. Entre ista e a siguén, bi ha una estrofa más: Con ixo que cocha ye / y correr no pode muito, / pa viyer o que ferás / corriendo yo me len fuyo. En a bersión manuscrita posterior á ra d’o Libro Borrador de 1970-1976 diz en o primer berso: Con ixo que cocho yé. Luna de miel de Ansó a Jaca [de dos baturros en viaje ha Jaca] Imos saliu de Ansó, tamién imos estau en Hecho; imos veyiu lugar muito majo, icen yé Aragüés do Puerto. En siguiendo en talante, por o camino de Astiesas, imos parau en Sinués, por que feban güena fiesta. Imos ito en ta posada, icen son güenos amigos, nos han bien afartau en a casa de o[s] mañicos. Dimpués nos emos ito por o cerro enta bacho; en llegando en o Molino, nos imos zampau en o rrestaño. Como no sabevamos nadar, apoco más nos afogamos. Agora será o más majo: en llegando en ta güerta, ¡uy!, qué majo que yera aquello, sentir cantar has mocetas, con has sayas remangadas, regando has chudietas. Como imos perdiu muito tempio, se nos afeito muito tarde, en llegando en ta peña se nos a feito denoche. Yo que non podeva más y muito mal me fan os pies, ha bier si poque a poque llegamos en ta Novés. Astí pasamos a noche, en o establo con o burro. Caminando en ta lante imos llegau ta Guasillo. Icen no ye lugar de pesca, muito lejos les ye lo rio. Agora sí que estamos apañaus, imos llegau en ta Chaca: a pochaca sin dines, as pargatas destripadas. 77 En Poemas, 1978: p. 23: Canti a o campo nos en vamos / y vey tan majas has flors, / las güele de duna en una, / veyer a que güele mejor. Antiparti, entre ista e a siguién estrofa, bi’n ha una más: Mia que maja ye icha, / paice güele muito bien; / has autras no son asinas, / y tu pa yo a mejor yes. 78 En Poemas, 1978: p. 23, o testo d’ista estrofa ye cuasi igual: solamén cambea a grafía de muyto, que ye muito. Pero en ixa publicazión o poema remata con dos bersos que aquí no bi son: A dinguno nada importa / que seiga cocha ni tuerta. En a bersión manuscrita posterior á ra d’o Libro Borrador de 1970-1976 bi ha en istos bersos chiquetas bariazions: A dinguno nada importa / que seya cocho ni tuerto. Bocabulario d’os poemas de Chusé Gracia de 1975 Como emos feito en atras ocasions, en as dentradas y en os exemplos se meten as formas literals, con a grafía con a que amanexen en os testos. O lumero que ba dezaga de cada exemplo ye o d’a composizión en o conchunto d’a obra de Chusé Gracia. As dentradas con gafet dezaga son lemas correspondiens a formas concretas, conchugatas 79 Dimpués d’o poema e d’a calendata (“Diciembre–Canfranc–1975”) trobamos manuscrito e barriato o si- guién comentario: “Este poema –titulado Luna de miel– es escrito sobre el interinario [sic] u el camino que se hacía apie u en montura de Ansó á Jaca, distante de 55 K antes hubiera la carretera. Forma de hablar de esos tiempo[s].” u flesionatas. Con tot e con ixo, dixamos con dentrada propia en o bocabulario bellas formals berbals conchugatas que pueden tener intrés espezifico. Incluyimos bels toponimos que atestiguan formas propias en aragonés. A sinificazión de cada bocable se mete en castellano entre cometas simplas. Os alcorzamientos que emplegamos son os siguiens: ach. = achetibo alb. = alberbio albl. = alberbial b. = berbo compl. = complemento conch. = conchunzión cond. = condizional contr. = contrazión dem. = demostratibo end. = endicatibo escl. = esclamatibo espr. = esprisión f. = femenino impres. = impresonal indef. = indefinido interch. = interchezión intr. = intransitibo loc. alb. = locuzión alberbial lum. = lumeral m. = masculino part. = partizipio per. b. = perifrasis berbal per. bn. = perifrasis berbonominal pl. = plural pres. = persona pret. = preterito prnl. = pronominal pron. = pronombre s. = sustantibo such. = suchuntibo tr. = transitibo a art. det. f. s. ‘a’: pero sabe a intención (17); a ferrada en a cabeza (18); a oración de Santa Claus (19); astí en a puerta (20); muito grande a disgracia (22); en autras a puerta en anariz (22); A siñora de una casa (22); a fambre y a miseria (22); en a casa en parlaremos (23) [en fablaremos, en a bersión manuscrita posterior]; en a mesa os dos comiendo (23); a suegra sen va morir (23); güena fiesta yé a que femos (23); al intrar en a Iglesia (23); asinas a misa oyiva (23); a mida (25); a madre (25); a tarde paice güena (25); solico canta a salve (26); de agüena vida que me fá (26); en a casa de o mañico (27). A prep. enta + art. a se contraye en ent’a (escrito en ta): nos niremos en ta playa (26); en llegando en ta güerta (27). á prep. ‘a’: los meterá á remollar (22); que á os ricos nada les falta (22); muyto quereva á o yerno (23); lo yerno a ella le iciva (23). Bella bez amanexe con tochet, pero no en toz os casos. abachar] b. tr. ‘bajar’: le abachava os calzons (23). acompañar] b. tr. ‘acompañar’: acompañame en ta casa (17); fá que yó lo acompañe (26). acordar-se] b. prnl. ‘acordarse’: acordavus de o pasau (19). afartar] b. tr. ‘hartar’: nos han bien afartau (27). afintar b. intr. / tr. ‘mirar’: de afintar tanto en tarriva (17) [En a bersión manuscrita de 1975: mirar]. afogar-se b. prnl. ‘ahogarse’: apoco más nos afogamos (27). agarrar] b. tr. ‘agarrar’: la garra por a pescueza (23). agora alb. ‘ahora’: Agora sí que ye o güeno (19); agora te voy [a] icir (20); agora yo voy [a] icite (20); o que agora testoy iciendo (20); Mía agora lo mosen pasa (20); Agora va [a] ser o nuestro (23); agora yo voy [a] iciles (26); agora será o más majo (27); agora sí que estamos apañaus (27). agradar] b. tr. ‘gustar, agradar’: icho a yó muyto ma grada (26). agua s. f. ‘agua’: y o cantaro pleno de agua (18); lagua ye poca (25). aguardar] b. tr. / intr.: os viellos en a casa aguardan (22); muito fá que tos aguardo (23); ella astí aguardará (23). [Ye de notar que en a bersión manuscrita posterior amanexe: ella astí me espere (23)]. agüela s. f. ‘abuela’: pa charrar con güestra agüela (25). agüelica s. f. dim. de agüela: güenas tardes, agüelica (20, 25). agüica s. f. dim. de agua: rigalas con muita agüica (21). ajico s. m. dim. de ajo: de asquerola con ajicos (20). Ye un castellanismo fonetico, fren á l’arag. allo. alcalde s. m. ‘alcalde’: Güenos días, siñor alcalde (23); que le pai, siñor alcalde (23). alcontrar] b. prnl. ‘encontrar’: yo m’alcuentro contentica (26). alforja s. f. ‘alforja’: paice [a] alforja le pesa muito (22). Ye un castellanismo fonetico, por alforcha. alto s. ‘parte superior, parte de arriba’: en lo alto de lo pueblo (24); amigo] s. m. ‘amigo: icen son güenos amigos (27). andar b. intr. ‘ir, andar’: Tiengo que andar despacico (20); anda ta iche rincon (23). apañar-se] b. prnl. ‘arreglarse’: con os viellos bien sa paña (19). apañau] ‘arreglado’: agora sí que estamos apañaus (27). apoco loc. alb. ‘por poco’: apoco más nos afogamos (27). aquel] pron. dem. de 3er. termino, ‘aquel’: aquello que me icivas (17); aquella pobre mullera (19); qué güenico yera aquello (20); porque payó no son aquellos (21); que tiens en aquellos tiestos (21); muito fiero yera aquello (22); ¡Qué triste que yera aquello! (22); de aquellos tempios pasaus (23). aquí alb. ‘aquí’: entaquí, aque has bachau (20); puyar en taquí, tos digo (25). Aragüés do Puerto top. ‘Aragüés del Puerto’: icen yé Aragüés do Puerto (27). arrodillar-se] b. prnl. ‘arrodillarse’: feva que sa rrodillase (23). as art. det. f. pl. ‘las’: tamién ice vey as brujas (19); as garras (20); tan llenau tanto astripas (20); muita fambre en as casas (22); dechar sen vaigan as chens (25); en tas güertas a regar (25); as letras toicas sabe (26); y vey tan majas as flors (26). asinas alb. ‘así’: asinas feré lo sepas (18); asinas podes viyer (18); asinas descanse en paz (23); asinas a misa oyiva (23). asquerola s. f. ‘escarola’: de asquerola con ajicos (20). A forma común e cheneral en arag. ye esquerola; a forma asquerola puede esplicar-se por a chuntura de l’articlo a + esquerola > asquerola. astí alb. ‘ahí’: Astí chingla cada día (19); astí a trayiu a rueca (19); astí en a puerta ya (20); escapa de astí escapau (20); veyerás astí o que mas feito (23); ella astí aguardará (23); has chens que astí vienen (25); astí puchan dos zagalas (25); ya himos llegau enta astí (25); ella astí aguardará (23); astí pasamos a noche (27). Astiesas top. ‘Lastiesas’: por o camino de Astiesas (27). autro] pron indef. ‘otro’: en autras a puerta en anariz (22). Más á ormino se i beye otro. ay forma impresonal d’esistenzia, ‘hay’: en o lugar icen cay (17). Por un regular, yá (vid.). bachar] b. intr. / prnl. ‘bajar’: entaquí, aque has bachau (20); Mañica, bacha ta ogüerto (21) / ‘bajarse’: bachatene en ta calle (17). bacho alb. ‘abajo’: dimpués nos emos ito / por o cerro enta bacho (27). baile s. m. ‘baile’: que tenivas enta o baile (18). bien alb. ‘bien’: con os viellos bien sa paña (19); as cosas bien sabe fer (19); que sabeva bien filar (19); los dechó bien plegadicos (20); ferás bien de te enir (20); paice no güelen bien (21); mia bien o que feras (21); y que toico bien le va (26) / alb. ‘mucho, muy’: peinaica y bien majica (18); que sería bien majico (20); que bien majicas se faigan (21); nos han bien afartau (27). bier b. tr. ‘ver’: ha bier si poque a poque (27). bigotudo] ach. ‘bigotudo’: porque ye muy bigotuda (17). brendar b. tr. ‘merendar’: que te feremos brendar / güena chulla de o cochino (20). bruja] s. f. ‘bruja’: tamién ice vey as brujas (19). Ye un castellanismo fonetico. burro s. m. ‘burro’: mia lo burro que yes (20); en o establo con o burro (27). cabeza s. f.: a ferrada en a cabeza (18). cajón s. m. ‘cajón’: no nay pan en o cajón (22). Ye un castellanismo fonetico (por caxón). calcetas s. f. ‘medias’: calcetas ye oque yo foy (20). caler b. tr. ‘hacer falta, ser preciso, necesitar’: todo icho me cal desfer (20). calle s. f. ‘calle: bachatene en ta calle (17). calzons s. m. pl. ‘calzones, prenda de vestir’ ‘especie de pantalón hasta la rodilla;… por debajo asoman las marinetas’ (Andolz, 1992: 92): Os calzons y has marinetas / que pa casame me fizon (20); le abachava os calzons (23). cama s. f. ‘cama’: y en do teneva a cama (19). caminar b. intr. ‘andar, caminar’: ice caminan por todo (19); caminar bien peinadicas (25); muyto garroso camina (26); caminamos des paciete (26); caminando en ta lante (27). camino s. m. ‘camino’: por o camino de Astiesas (27). campo s. m. ‘campo’: papa se naniu ta o campo (22); canti vamos en ta ocampo (26). cansau ach. ‘cansado’: cansau de tantos tormentos (23). cantar b. intr. ‘cantar’: tamién sabeva cantar (19); solico canta a salve (26); sentir cantar has mocetas (27). cantaro s. m. ‘cántaro’: y o cantaro pleno de agua (18). canti alb. ‘cuando’: canti vienen a moler (25); canti a madre les llama (25); canti vamos en tamisa (26). Ye una forma rara, seguramén propia d’o idioleuto de l’autor, con bella influyenzia oczitana. Acomp. cuando. cantón s. m. ‘esquina, rincón’: anda ta iche rincon (23) [ponete en ixe cantón, en a bersión manuscrita posterior]. cáñamo s. m.: lino, cáñamo tamién (19). Ye castellano. Ye raro que no s’emplegue a forma aragonesa, cañimo, que Andolz (1992: 97) da como cheneral e rechistran, por exemplo, Eito (2006: 69) ta Embún u Garcés (2005: 88) ta Bolea e A Sotonera. carica s. f. ‘cara, dim.’: qué carica que yo feva (18); vaya carica ca puesto (24). casa s. f. ‘casa’: acompañame en ta casa (17); una güela entra en casa (19); quereva ise á su casa (19); si iva talguna casa (19); din pués vendrás en ta casa (20); muita fambre en as casas (22); os viellos en a casa aguardan (22); Mama a saliu de a casa (22); De una casa en ta otra (22); en unas casas le dan muyto (22); A siñora de una casa (22); en a casa en parlaremos (23); Yá muyta chen en a casa (23). casar-se b. prnl. ‘casarse’: Os calzons y has marinetas / que pa casame me fizon (20); me casau pa complacele (26). cascañetas s. f. pl. ‘castañuelas’: joticas con cascañetas (17). casera s. f. ‘mujer que se ocupa de la comida y la limpieza en la casa del cura’: casera me quiso fer (19); casera no quiso dir (19). cayer b. intr. ‘caer’: pa no cayer en o forau (20). cazuela s. f. ‘cazuela’: y tenir fregar cazuelas (18). celos s. m. pl. ‘celos, sospecha de que la persona amada ponga su cariño en otra persona’: os celos son muito malos (17). cerrar b. tr. ‘cerrar’: teneva cerrada a puerta (18). cerro s. m. ‘cerro’: dimpués nos emos ito / por o cerro enta bacho (27) Chaca top. ‘Jaca’: imos llegau en ta Chaca (27). chalau ach. ‘loco, chalado, falto de juicio, chiflado’: dirías soy un chalau (18). charrar b. intr. ‘hablar’: ella charra que te charra (19); hasta charra con os muertos (19); de charrar sin saber o qué icir (25); pa charrar con güestra agüela (25). chen s. f. ‘gente’: Yá muyta chen en a casa (23); dechar sen vaigan as chens (25); has chens de toíco sen ríen (25); has chens que astí vienen (25). chinglar b. tr. comer’: Astí chingla cada día (19); tamién man fecho chinglar (20); me ices has chinglau muito (20); tan fecho chinglar cochín (20); limos [que himos] chinglau denseguida (22). choven s. m. ‘joven, persona joven’: A os choven[s] no pode vier (19); Os choven[s] todos se nivan (22). chudieta s. f. ‘judía, planta de la judía, que da la baineta’: regando has chudietas (27). chulla s. f. ‘tajada de carne, generalmente de cerdo’: que te feremos brendar / güena chulla de o cochino (20). chunta s. f. ‘yunta’: con a chunta pa la brar (22). chunto] ach. ‘junto’: solicos iremos chuntos (26). ciminterio s. m. ‘cementerio’: pos llebala ta o ciminterio (23). clavel] s. m. ‘clavel’: os clavels tan coloraus (21). cochín s. m. ‘cerdo’: tan fecho chinglar cochín (20). Acomp. gorrino. cochino s. m. ‘cerdo’: que te feremos brendar / güena chulla de o cochino (20). Tamién cochín. cocho ach. ‘cojo’: con icho que cocho yé (26). coger b. tr. ‘coger’: no tiengas miedo a cogelos (21); las coge de duna en duna (26). Ye un castellanismo. colorau] ‘de color rojo, colorado’: os clavels tan coloraus (21). comer] b. tr. ‘comer’: no nos fa duelo o que come (19); me paice ya habrás comiu (29); en a mesa os dos comiendo (23). complacer b. tr. ‘complacer’: me casau pa complacele (26). con prep. ‘con’: con a chunta pa la brar (22); Contoico icho que tray (22); con fuego por os costaus (23). contar] b. tr. ‘contar, narrar’: Muytas cosas tos contaría (19) / ‘contar, numerar, contabilizar’: os puntos ye o que yo cuento (20). contentico] ach. ‘contento, dim.’: yo m’alcuentro contentica (26). convidar] b. tr. ‘invitar’: tos convido en ta o entierro (23). correr] b. intr. ‘correr’: ridiela, vienen corriendo (25); corriendo himos veniu (25). cortejar b. tr. ‘cortejar’: uno quiso cortejala (19); te quereva cortejar (20). cosa s. f. ‘cosa’: as cosas bien sabe fer (19); me iciva cosas de santos (19); a cosa güena que [he] fecho (26) / pron. indef. ‘nada’: mía, pos no ice cosa (17). cosica s. f. dim. de cosa: Mia, mia qué cosicas (18); otras cosicas le iciva (23). costau s. m. ‘costado, lado’: con fuego por os costaus (23). costumbre] s. f. ‘costumbre’: icho ye malas costumbres (25). costura s. f. ‘costura’: toico lo saben fer, / a costura y guisotiar (25). creyer] b. tr. ‘creer’: que creyen o que no paice (17); ella fá por que la creiga (19). crío] s. m. ‘crío’: os críos toícos graman (22). crisma s. f. ‘crisma, cabeza’, en a espr. romper a crisma: vaigan me rrompan a crisma (17). cuando conch. ‘cuando’: cuando matan os gor[r]inos (20); cuando yivan en ta misa (23); cuando mediva (25). cuarto s. m. ‘cuarto, habitación’: me fería vier os cuartos (19). cuello s. m. ‘cuello’: lo cuello tiengo torcíu (17). cuento s. m. ‘cuenta, cómputo’: Mas fecho perder o cuento (20). cura] s. m. ‘cura, sacerdote’: os curas ice no los quiere (19). currusco s. m. ‘corrusco, cuscurro, trozo de pan con corteza, en especial las partes de los extremos’. Curruscos secos yá en amesa (22). dantes alb. ‘antes’: dantes de morise a mullera (20). dar] b. tr. ‘dar’: pa vier o que le dan (22); en unas casas le dan muyto (22); ha vier o que lan dau (22). de prep. ‘de’: paice de yo te riyes (20); güen vino de o encubau (20); güena chulla de o cochino (20); De una casa en ta otra (22); A siñora de una casa (22); de o fogal se nabrá yiu (22); Virgencica de o Pilar (22); en a mesa de os proves [pobres] (22); cansau de tantos tormentos (23). / Á ormino ye a prep. que riche bels berbos, entre atros os de luenga u fabla, cuan dezaga bi ha un infinitibo: ferás bien de te enir (20); Mama ice de no tocalos (22). / Con balura partitiba: y que yá de menester (25). dechar b. tr. ‘dejar’: lo decharé pa otro día (19); los dechó bien plegadicos (20); sin dechar se levantase (23); dechar sen vaigan as chens (25). decir] b. tr. ‘decir’: á tu te digo, mañica (17); no lo digas á dinguno (17); dirías soy un chalau (18); miedo nos fa o que dice (19); yé verdá o que tos digo (23); le deciu si me quereva (24). Más á ormino icir. deciu part. d’o b. decir: le deciu si me quereva (24). Vid. icir. delicau ach. ‘delicado’: icho ye muy delicau (20). demás ach. indef. ‘demás’: os de más, tamién lan fiu (20). denseguida alb. ‘enseguida’: limos [que himos] chinglau denseguida (22); denseguida se fan vier (25). derrenoni (¿interch.?): qué derrenoni vendrá [a] fer (19). Acomp. redemonio. descansar] b. intr. ‘descansar’: asinas descanse en paz (23). [En a bersión manuscrita posterior: asinas repose en paz (23)]. descarau ach. ‘caradura, descarado, sinvergüenza’: viyé yera un descarau (19). desfer b. tr. ‘deshacer’: todo icho me cal desfer (20). despacico alb. ‘despacito’: Tiengo que andar despacico (20). despaciete alb. ‘despacito’: caminamos des paciete (26). destripada] ach. f. as pargatas destripadas (27). día s. m. ‘día’: Astí chingla cada día (19); lo decharé pa otro día (19); Güenos días, siñor alcalde (23). dicho: me dicho que panterrame (20). No ye claro de qué se trata; por o contesto puede estar: 1) part. de decir/ icir: ‘me he dicho’; 2) pret. indef. d’o b. decir / icir: ‘me dijo’. Nos decantamos por ista zaguera posibilidá. digo, 1ª pres. d’o presén d’end. d’o b. decir. Vid. decir, icir. dimpués alb. ‘después’: din pués unas pataticas (20); din pués vendrás en ta casa (20); dimpués nos emos ito / por o cerro enta bacho (27). dinantes alb. ‘antes’: dinantes etropezau (20). dineros s. m. pl. ‘dineros’: muyto más por os dineros (26). Acomp. dines, dinies. dines [ye dizir: diners] s. m. pl. ‘dinero’: a pochaca sin dines (27). Tamién dinies. dinguno pron. indef. ‘nadie’: no lo digas á dinguno (17); ella trucava, trucava / y dinguno le respondeva (18) / ach./pron. indef. ‘ninguno’: dinguna falta me fevas (20). dinies s. m. pl. ‘dinero(s)’: con os dinies de su padre (26). Vid. dines. dinpués alb. ‘después’. Vid. dimpués. dir b. intr. ‘ir’: no men puedo dir solico (17); por icho no quiso dir (19); casera no quiso dir (19); le feva dir en delante (23). disgracia s. f. ‘desgracia’: muito grande a disgracia (22). divertir b. tr. ‘divertir’: no nos fá que divertime (19). do alb. interrog. ‘dónde’: y en do teneva a cama (19); no sabevas en tado ir (22) / alb. ‘donde’: güelve por do has veniu (20). dormir] b. intr. ‘dormir’: que durmiendo uno pensa (18); que durmiendo yo te veigo (18); dos ach. lum. ‘dos’: solicos os dos estavan (23); en a mesa os dos comiendo (23). duna ach. lum. ‘una’: las coge de duna en duna (26). dunca alb. ‘nunca’: dunca nada made faltar (26). el pron. pers. m. de 3ª pres. de sing., ‘él’: El yera muy güen zagal (23); o que iciva el lo feva (23). ella pron. pers. f. de 3ª pres. sing. ‘ella’: ella trucava (18); filar, ella no podrá (19); ella aveniu haviyenos (19); icen se riyen de ella (19); ella charra que te charra (19); que ye muy güenica ella (22); lo yerno a ella le iciva (23); si ella yé en o purgatorio (23); ella grama que te grama (23). en prep. ‘en’ (lugar en donde): en o güerto (17); en o lugar (17, 22); pa metete en o peito (21); pa no cayer en o forau (20); astí en a puerta ya / un zavorro pa escalera (20); Fambre yá en o fogal (22); en a casa (23); en a mesa os dos comiendo (23); si ella yé en o purgatorio (23); al intrar en a Iglesia (23). en compl. prnl.-alb. ‘de ello’: en a casa en parlaremos (23) [en fablaremos, en a bersión manuscrita posterior]; ten podevas prevenir (18) // s’emplega en a conchugazión d’os berbos intransitibos de mobimiento como pronominals: Que tenivas enta obaile (18); y no quiero que te men vayas (18); o tempio se nos en va (20); todos se nivan (22); de o fogal se nabrá yiu (22); ferá que men vaiga luego (23); dechar sen vaigan as chens (25). Tamién ne. encubau ach. ‘metido en cubas’: güen vino de o encubau (20). endelante alb. ‘delante’: le feva dir en delante (23). enganchar b. tr. ‘enganchar’: yo la engancho por os pelos (23). engañar] b. tr. ‘engañar’: veyeis que no tos engaño (23). enristrar b. r. ‘acometer, ir derecho hacia algo o alguien’: no me faigas que te enrristre (23). ensalaica s. f. dim. de ensalada: Man fecho una ensalaica (20). ensiñar] b. tr. ‘enseñar’: tensiñaremos [a] rezar (20). ent’alante prep. ‘hacia adelante’ (forma compuesta d’a prep. enta + alante, forma bulgar cast., por adebán): en siguiendo en talante (27); caminando en ta lante (27). enta prep. ‘a, hacia’: bachatene en ta calle (17); acompañame en ta casa (17); ices que vas en ta misa (17); que tenivas enta o baile (18); me mandas en ta aporra (20); din pués vendrás en ta casa (20); De una casa en ta otra (22); no sabevas en tado ir (22); tos convido en ta o entierro (23); cuando yivan en ta misa (23); puyar en taquí, tos digo (25); en tas güertas a regar (25); pa llegar en ta o molino (25); ya himos llegau enta astí (25); canti vamos en tamisa (26); canti vamos en ta ocampo (26), / ‘hacia’: dimpués nos emos ito / por o cerro enta bacho (27) / ‘hasta’: entaquí, aque has bachau (20); llegamos en ta Novés (27); imos llegau en ta Chaca (27) / contr. enta + a > ent’a: imos ito en ta posada (27); en llegando en ta güerta (27); en llegando en ta peña (27). Como i beyemos, cuasi siempre lo escribe l’autor deseparato (en ta), como si estasen dos preposizions (en + ta). Pero bella bez se i beye chunto (enta). Si bi ha dimpués art. a, o regular ye que s’achunte con l’articlo en a contrazión enta + a > ent’a. Por cuentra enta + o se gosa escribir siempre enta o. ent’arriba prep. ‘hacia arriba’: de afintar tanto en tarriva (17) [En a bersión manuscrita de 1975: en tarriba]. entender-se] b. prnl. ‘entenderse’: paice no tos en tendeis (25). enterrar b. tr. ‘enterrar’: me dicho que panterrame (20). entierro s. m. ‘entierro’: tos convido en ta o entierro (23). entrar b. intr. ‘entrar’: una güela entra en casa (19). escalera s. f. ‘escalera’: astí en a puerta ya / un zavorro pa escalera (20). escapau ach. albl. ‘rápidamente, deprisa’: escapa de astí escapau (20). escribir b. tr. ‘escribir’: sabe muyto escribir (26). establo s. m. ‘establo’: en o establo con o burro (27). estar b. intr. ‘estar, encontrarse’: malico me paice estoy (17). estau part. d’o b. ser-estar: tamién imos estau en Hecho (27). este, -a, -o pron. dem. de 2º termino ‘este, -a, -o’: o que esta noche esoñau (18). estopa s. f. ‘estopa’: no nay ni lana ni estopa (19). fá 3ª pres. de sing. d’o presén d’end. d’o b. fer, ‘hace’: ella fá por que la creiga (19); miedo nos fa o que dice (19); mama no fá que pedir (22); icho fá que yé muito güeno (26); fá que yó lo acompañe (26); de agüena vida que me fá (26); y fa que yo las olore (26). fablar b. tr. / intr. ‘hablar’: en a casa en parlaremos (23) [en fablaremos, en a bersión manuscrita posterior]; faigan 3ª pres. de pl. d’o presén de such. d’o b. fer, ‘hagan’: que bien majicas se faigan (21). faigas 2ª pres. de sing. d’o presén de such. d’o b. fer, ‘hagas’: no me faigas paicer (17); no me faigas mala truña (20); no me faigas que te enrristre (23). faltar b. tr. ‘faltar’: que á os ricos nada les falta (22); dunca nada made faltar (26). fambre s. f. ‘hambre’: muita fambre en as casas (22); Fambre yá en o fogal (22); a fambre y a miseria (22). fan 3ª pres. de pl. d’o presén d’end. d’o b. fer, ‘hacen’: y muito mal me fan os pies (27). farina s. f. ‘harina’: moleva fina a farina (25). fas 2ª pres. de sing. d’o presén d’end. d’o b. fer, ‘haces’: pa saber todo o que fas (25). feban 3ª pres. de pl. d’o pret. imperf. d’end. d’o b. fer, ‘hacían’: por que feban güena fiesta (27). fecho part. d’o b. fer: Man fecho una ensalaica (20); tamién man fecho chinglar (20); tan fecho chinglar cochín (20); Mas fecho perder o cuento (20); a cosa güena que [he] fecho (26). Ye un castellanismo fonetico. Acomp. feito. feito part. d’o b. fer, ‘hecho’: yo tamién ya lo he feito (20); veyerás astí o que mas feito (23); se nos a feito muito tarde (27); se nos a feito de noche (27). femos 1ª pres. de pl. d’o presén d’end. d’o b. fer, ‘hacemos’: güena fiesta yé a que femos (23). fer b. tr. ‘hacer’: qué derrenoni vendrá [a] fer (19); as cosas bien sabe fer (19); casera me quiso fer (19); ni fer como os gatos miau (19); toico lo saben fer (25); pa o molino fer andar (25). Diferens formas berbals: no ferías que reyite (18); asinas feré lo sepas (18); le febas güenas fiesticas (18); que febais güena juntica (18); feva filos, finos y gordos (19); calcetas ye oque yo foy (20); femos, feito, feban, fas, fan, faigas, faigan, ferá, ferás, fiendo, fizon… / fig. ‘poner’: qué carica que yo feva (18). fer duelo] per. bn. ‘sentir, lamentar’: no nos fa duelo o que come (19). fer falta] per. bn. ‘hacer falta’: dinguna falta me fevas (20). fer mal] per. bn. ‘doler’: y muito mal me fan os pies (27). fer vier] per. b. ‘mostrar’: me fería vier os cuartos (19). ferá 3ª pres. de sing. d’o futuro d’o. b. fer, ‘hará’: ferá que men vaiga luego (23); con icho lo ferá majo (26). ferás 2ª pres. de sing. d’o futuro d’o. b. fer, ‘harás’: ferás bien de te enir (20); mia bien o que feras (21). feremos 1ª pres. de pl. d’o futuro d’o. b. fer, ‘haremos’: que te feremos brendar (20). ferrada s. f. ‘herrada, recipiente para transportar agua o leche consistente en un cubo de madera reforzada con aros de hierro’: a ferrada en a cabeza (18). fer-se vier per. b. ‘dejarse ver, aparecer’: denseguida se fan vier (25). feva 3ª pres. de sing. d’o pret. imperf. d’end. d’o b. fer, ‘hacía’: pa que sepais o que feva (23); ¡Huy! o que le feva luego (23); le feva dir en delante (23); feva que sa rrodillase (23); o que iciva el lo feva (23). Acomp. feban. fiendo cher. d’o b. fer: me estoy fiendo muyto pesau (19); nous estamos fiendo viellos (20). fiero ach. ‘feo’: muito fiero yera aquello (22); icen tiengo o novio fiero (26). fiesta s. f. ‘fiesta’: güena fiesta yé a que femos (23); por que feban güena fiesta (27). / s. f. pl. caricias’. fiesticas s. f. pl. dim. de fiestas, ‘halagos, caricias’: le febas güenas fiesticas (18). Andolz (1992: 217) replega fiestas ‘caricias’ en Uesca. filar b. tr. ‘hilar’: filar, ella no podrá (19); a lana sabe filar (19); que sabeva bien filar (19). filo] s. m. ‘hilo’: feva filos, finos y gordos (19). fino] ach. ‘fino, refinado, depurado, de buena calidad’: moleva fina a farina (25) / ‘fino, delgado’: feva filos, finos y gordos (19). fizon 3ª pres. de pl. d’o pret. indef. d’o b. fer, ‘hicieron’: Os calzons y has marinetas / que pa casame me fizon (20); fiu part. de fer, ‘hecho’: os de más, tamién lan fiu (20). Ye una forma de construzión analochica. Por un regular se troba feito (e bella begata, fecho, forma castellanizata foneticamén): flor] s. f. ‘flor’: mía has flos te se secan (21); y vey tan majas as flors (26). Como se i beye, o plural se grafía flos en unos casos, flors en atros. fogal s. m. ‘hogar’: Fambre yá en o fogal (22); de o fogal se nabrá yiu (22); y ocupasen de o fogal (25). forau s. m. ‘agujero’: pa no cayer en o forau (20). foy 1ª pres. de sing. d’o presén d’end. d’o b. fer: calcetas ye oque yo foy (20). fregar b. r. ‘fregar’: y tenir fregar cazuelas (18). freyir] b. tr. ‘freír’: icho que en a sartén friyen (20). fuego s. m. ‘fuego’: con fuego por os costaus (23). fuente s. f.: que de a fuente llegava (18). Ye un castellanismo fonetico, por fuen. fuso s. m. ‘huso’: con ofuso y arrueca (19); y o fuso pa retorcer (19). garras s. f. pl. ‘piernas’: as garras que me tropiezan (20). garroso ach. ‘patituerto, zambo’: muyto garroso camina (26). gato s. m. ‘gato’: ni fer como os gatos miau (19). golver] b. intr. ‘volver’: güelve por do has veniu (20). Fren á ra forma más chenuina tornar, puede considerar-se un castellanismo. goler] b. intr. ‘oler, emanar olor’: paice no güelen bien (21). gordo] ach. ‘gordo, grueso’: feva filos, finos y gordos (19). gorrino] s. m. ‘cerdo’: cuando matan os gor[r]inos (20). gramar] b. intr. ‘bramar’: os críos toícos graman (22); ella grama que te grama (23). Andolz (1992: 238) rechistra gramar ‘rebuznar’ en Aragüés y Exeya, ‘bramar’ en Echo, e ‘mugir’ en Bielsa. grande ach. ‘grande’: muito grande a disgracia (22); guapo ach. ‘guapo, lindo, bonito’: muito guapo yera lo mozo (18); yá una zagala muito guapa (24); mozas que son muyto guapas (25). guardar] b. tr. ‘guardar’: guardando has güellas (17). güela s. f. ‘abuela’: una güela entra en casa (19). güella] s. f. ‘oveja’: guardando has güellas (17). güello s. m. ‘ojo’: quereba sacame os güellos (23); de un güello icen yé tuerto (26). güen ach., apocope de güeno: güen vino de o encubau (20); El yera muy güen zagal (23); a pasar güen veranico (26). güenico] ach. dim. de güeno: que ye muy güenica ella (22); Ya sabeis yera güenica (23). güeno ach. ‘bueno’: mía, no ye muito güeno (17); le febas güenas fiesticas (18); que febais güena juntica (18); Agora sí que ye o güeno (19); que tamién ye muyto güeno (20); que güenos han siu os tempios (20); güeno ye los recordemos (20); Güenos días, siñor alcalde (23); güena fiesta yé a que femos (23); a tarde paice güena (25); güenas tardes, agüelica (25); de agüena vida que me fá (26); a cosa güena que [he] fecho (26); icen son güenos amigos (27); por que feban güena fiesta (27). güerta s. f. ‘huerta’: en tas güertas a regar (25); en llegando en ta güerta (27). güerto s. m. ‘huerto’: en o güerto (17); Mañica, bacha ta ogüerto (21). güestro] ach. pos. ‘vuestro’: pa charrar con güestra agüela (25). guisotiar b. tr. ‘guisar, cocinar’: toico lo saben fer, / a costura y guisotiar (25). gustar] b. tr. ‘gustar’: muyto le gusta o rosario (26). ha prep. ‘a’: ha vier o que lan dau (22). habeva 3ª persona de sing. d’o presén d’end. d’o b. aber: habeva en o lugar (22); habeva un molinero (25). has art. det. f. s. ‘las’: guardando has güellas (17); mía has flos te se secan (21); has chens de toíco sen ríen (25); has chens que astí vienen (25); sentir cantar has mocetas (27); con has sayas remangadas (27); regando has chudietas (27). Tamién as. hasta conch. ‘hasta, incluso’: hasta charra con os muertos (19). huy interch. ‘oh’, ‘ay’: ¡Huy! o que le feva luego (23). icha pron. dem. f. sing. ‘esa’: de icha manera sa cuerde (23). iche pron. dem. m. sing. ‘ese’: anda ta iche rincon (23). icho pron. dem. ‘eso’: icho yera pior (18); por icho no quiso dir (19); icho que en a sartén friyen (20); icho ye muy delicau (20); todo icho me cal desfer (20); Contoico icho que tray (22); icho ye malas costumbres (25); icho ayó no me ice nada (26); con icho lo ferá majo (26); icho fá que yé muito güeno (26); icho a yó muyto ma grada (26); con icho que ye muyto rico (26); con icho que cocho yé (26). Tamién ixo. icir b. tr. ‘decir’: á tu te digo, mañica (17); en o lugar icen cay (17); aquello que me icivas (17); ices que vas en ta misa (17); mía, pos no ice cosa (17); pos mía te voy icir (18); icen se riyen de ella (19); me iciva cosas de santos (19); agora te voy [a] icir (20); agora yo voy [a] icite (20); o que agora testoy iciendo (20); me ices has chinglau muito (20); lo yerno a ella le iciva (23); otras cosicas le iciva (23); o que iciva el lo feva (23); de charrar sin saber o qué icir (25); iciles (25); de un güello icen yé tuerto (26); icho ayó no me ice nada (26); icen no ye lugar de pesca (27). Bellas formas berbals presuposan un inf. decir, como digo, deciu. iglesia s. f. ‘iglesia’: al intrar en a Iglesia (23). infierno s. m. ‘infierno’: ta linfierno que la lleven (23). insiñar b. tr. ‘enseñar’: tamién quereva insiñame (19). intención s. f. ‘intención’: pero sabe a intención (17). intrar b. intr. ‘entrar’: al intrar en a Iglesia (23). ir b. intr. ‘ir’: vaigan me rrompan a crisma (17); ices que vas en ta misa (17); pos mía te voy icir (18); que tenivas enta o baile (18); y tenir fregar cazuelas (18); quereva ise á su casa (19); si iva talguna casa (19); o tempio se nos en va (20); ferás bien de te enir (20); papa se naniu ta o campo (22); no sabevas en tado ir (22). Vid. ito, dir, ir-se-ne. ir-se-ne] b. intr. ‘irse’: y no quiero que te men vayas (18); os choven[s] todos se nivan (22); ferá que men vaiga luego (23). ito part. d’o b. ir, ‘ido’: imos ito en ta posada (27); dimpués nos emos ito / por o cerro enta bacho (27). Ye importán fer notar que se trata d’una forma con a -t- conserbata. ixo pron. dem. ‘eso’: con ixo lo ferán majo [26]; con ixo que cocho yé (26) [bersión en copia manuscrita]. Más á ormino icho. jotica s. f. dim. de jota: joticas con cascañetas (17). juntica s. f. dim. de junta, ‘unión, junta’: que febais güena juntica (18). l’ art. det. f. debán de bocal a-: lagua ye poca (25). // art. det. m. debán de bocal i-: ta linfierno que la lleven (23). la, las pron. pres. de 3ª pres. en funzión de c. d. f., ‘la, las’: ella fá por que la creiga (19); que no la pode llebar (22); ta linfierno que la lleven (23); yo la engancho por os pelos (23); y fa que yo las olore (26). labrar b. tr. ‘labrar, arar’: con a chunta pa la brar (22). lana s. f. ‘lana’: no nay ni lana ni estopa (19); a lana sabe filar (19). le, les pron. pres. de 3ª pres. en funzión de c. i., ‘le, les’: le feva dir en delante (23); muyto le gusta o rosario (26); mia en a mesa de os proves, / que á os ricos nada les falta (22); que le pai, siñor alcalde (23). levantar-se b. prnl. ‘levantarse’: sin dechar se levantase (23). lino s. m. ‘lino’: lino, cáñamo tamién (19). llamar b. tr. ‘llamar’: canti a madre les llama (25). Ye un castellanismo fonetico. llegar b. intr. ‘llegar’: que de a fuente llegava (18); en llegando en o Molino (27); imos llegau ta Guasillo (27); en llegando en ta peña (27); en llegando en ta güerta (27); imos llegau en ta Chaca (27). Ye un castellanismo fonetico. Como se i beye, puede rechir prep. en, ta u enta. llenar b. tr. ‘llenar’: tan llenau tanto astripas (20). Ye un castellanismo fonetico. llebar b. tr. ‘llevar’: que no la pode llebar (22); ta linfierno que la lleven (23); pos llebala ta o ciminterio (23). lo art. det. m. s. ‘el’: lo cuello tiengo torcíu (17); muito guapo yera lo mozo (18); mia lo burro que yes (20); Mía agora lo mosen pasa (20); lo yerno a ella le iciva (23); en lo alto de lo pueblo (24); muito lejos les ye lo rio (27). Muito más a ormino ye o. /// o yerno (23); quereba sacame os güellos (23); le deciu si me quereva (24). rallar] b. tr. ‘rajar’: mia, te rrallo o pescuezo (23) [en a bersión manuscrita posterior: te tuerzco]. recordar b. tr. ‘recordar’: güeno ye los recordemos (20). redemonio interch. ‘rediez’: Redemonio, a que has veniu (20). regar b. tr. ‘regar’: rigalas con muita agüica (21); en tas güertas a regar (25); regando has chudietas (27). reguir-se] b. prnl. ‘reírse’: toicos de yo se riguen (26). Tamién reyir-se. reir-se] b. prnl. ‘reírse’: has chens de toíco sen ríen (25). Acomp. reguir-se, reyir-se. remangada] ach. f. ‘remangada’: con has sayas remangadas (27). remollar b. tr. ‘remojar’: los meterá a remollar (22). responder] b. tr. ‘responder, contestar’: ella trucava, trucava / y dinguno le respondeva (18). retorcer b. tr. ‘retorcer [el copo con el huso para formar el hilo]’: y o fuso pa retorcer (19). reyir-se] b. prnl. ‘reírse’: no ferías que reyite (18); icen se riyen de ella (19); paice de yo te riyes (20); toicos de yo se riyen [riguen] (26). Tamién reguir-se. rezar b. intr. ‘rezar’: tensiñaremos [a] rezar (20); vaya o yerno y que le rece (23). [En a bersión manuscrita posterior: vaiga o yerno á plegale (23)]. Acomp. plegar. rico ach. ‘rico’: mia en a mesa de os proves, / que á os ricos nada les falta (22); con icho que ye muyto rico (26). ridiela interch. que marca sorpresa u contrariedá: ridiela, vienen corriendo (25). rincón s. m. ‘rincón’: anda ta iche rincon (23) [ponete en ixe cantón, en a bersión manuscrita posterior]. rio s. m. ‘río’: muito lejos les ye lo rio (27). rosario s. m. ‘rosario’: o rosario va [a] tocar (20); muyto le gusta o rosario (26). rrestaño s. m. ‘pequeña balsa con agua represada que se suelta cuando hace falta para mover el molino’: nos imos zampau en o rrestaño (27). rromper b. tr. ‘romper’: vaigan me rrompan a crisma (17). rueca s. f. ‘rueca’: con ofuso y arrueca (19); astí a trayiu a rueca (19). saber b. tr. ‘saber’: no savo o que me pasa (17); pero sabe a intención (17); Zagala, si lo sabevas / o que esta noche esoñau (18); asinas feré lo sepas (18); as cosas bien sabe fer (19); que sabeva bien filar (19); tamién sabeva cantar (19); ella sabeva os tientos (19); no sabevas en tado ir (22); pa que sepais o que feva (23); Ya sabeis yera güenica (23); tamién sabeva moler (25); de charrar sin saber o qué icir (25); toico lo saben fer (25); pa saber todo o que fas (25); sabe muyto escribir (26); no sabevamos nadar (27). sacar b. tr. ‘sacar’: quereba sacame os güellos (23). salau ach. ‘saleroso, gracioso’: y que el yera muyto salau (19). salir] b. intr. ‘salir’: Mama a saliu de a casa (22); imos saliu de Ansó (27). salve s. f. ‘salve’: solico canta a salve (26). Más no pongo.