tapaculs, petacul, tapaculos, garrofa, garrofé

bajoca de la garrofa

tapaculs, petacul, tapaculos, fruit de la garrofera, de coló roch y mida de un pésol - garrofa, garrofes, garrofé lo abre

fruto de la garrobera, de color rojo y tamaño de un guisante – algarrobo, algarroba

La algarroba es el fruto del algarrobo, sobre todo la especie Ceratonia siliqua y Prosopis sp.

El nombre es de origen persa (literalmente significa quijada de burro) y el árbol es originario de Asia sudoccidental, desde donde se ha extendido por todo el Mediterráneo Oriental.

árabe خروب (kharrūb). ẖarruba

En chapurriau garrofa, lo abre garrofé. 

Otros nombres: ibopé, mezquite, arveja.

garrofa, garrofes, garrova,
garrofer, garrover, garrofera.

Aragonés: garrofa, garrofera.

Occitan: carróbia,  corrópia,  corróbia

caroube (fr)

alfarroba (pt)  https://pt.wikipedia.org/wiki/Alfarrobeira

carob (en) https://en.wikipedia.org/wiki/Ceratonia_siliqua

carrube (it), vajane (it)

johannesbrood (nl) 
https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannesbroodboom (boom = Baum en alemán).

Das Johannisbrot (de) https://de.wikipedia.org/wiki/Johannisbrotbaum 
de garrofés ne trobo bastans a Alemania, y garrofes per enterra.
Johannisbrot = PA DE SAN JUAN, seguramén se li diu BROT perque se fée pa en la farina de la garrofa (Johannisbrotmehl). Mehl = farina.
En inglés es flour.

El fruto es una vaina coriácea / bajoca /de color castaño oscuro, de 5 a 8 cm de longitud, que en el algarrobo blanco contiene una pulpa gomosa sin sabor o a veces dulce, que deja la lengua arenosa y desagradable. Esta vaina contiene las semillas, parecidas a una lenteja grande. Existen dos tipos de algarrobo, de vainas blancas, o de vainas negras o moradas.

El algarrobo mediterráneo, Ceratonia siliqua produce unas vainas entre 10 y 15 cm de longitud, de aspecto comprimido, indehiscentes, de color verde cuando no han alcanzado su madurez, y pardas cuando ya están maduras, o sea, a finales de verano. En estado de madurez, la vaina tiene un sabor dulce muy agradable, y de ella se obtiene al ser molida sin semillas la algarrobina, con múltiples aplicaciones en alimentación humana y como composición de pienso para animales.

Las semillas mantienen su poder germinativo, debidamente almacenadas, hasta 10 años y poseen la particularidad de mantener sus propiedades aun después de haber padecido un incendio.

Su germinación es dilatada en el tiempo debido a su impermeabilidad, que incluso se acrecienta cada vez más conforme van envejeciendo. Para inducir la germinación de estas semillas debemos aplicar técnicas como el remojo.

(Albizia saman)
Árbol perenne, de la familia de las fabáceas, de gran tamaño y amplia copa, cultivado como ornamental y para emplear como forraje sus semillas

Sinónimos: campano, cenízaro, samán.

DCVB:

1. GARROFA (en baleàric GARROVA) f.

I. || 1. El fruit del garrofer, que és indehiscent, polisperm, de color bruna i de forma llarguera i aplanada amb coberta coriàcia i polpa carnosa però no molla; cast. algarroba, garrofa.

«Camarada com la nostra
no n'hi ha cap en Vinaròs,
ni que plegue més garrofes
ni que menge més arròs»
(cançó pop. Vinaròs). En valensiá.

«Bon abre és un garrover,
que fa garroves tot l'any;
quan li cuien ses d'enguany
ja té ses de l'any qui ve»
(cançó pop. Mall.). En mallorquí.

Pus prop és en natura pera o codony ab poma, que no és poma ab oliva ni ab garrofa, Llull Cont. 171, 4.

Pus bellament se mou... com nomena rosa o liri o poma que no fa com nomena garrova o romaguera, Llull Cont. 359, 12.

Dix la cirera a la garroffa que ella era torta e negra, e dix la garrofa a la cirera que ella era tost podrida, Llull Arbre Sc. ii, 359.

Es menester que li donets unes poques de garrofes, Dieç Menesc. i, 3 vo. Olors de blat y garroves, Salvà Poes. 51.

Hi ha diverses varietats de garrofa, designades amb diferents adjectivacions.

Garrofa vera: és vermellosa, grossa, bona; madura pel setembre (Xàtiva).

Garrofa borda: és prima, petita, vermellosa (Tortosa, Mall.).

Garrofa negra: és la de color més fosc, i la més bona (Vinaròs, Cast., Mall.).

Garrofa rossa: és molsudeta, bastant llarga, de color més clar que les altres, i no tan bona (Valldemossa).

Garrofa llarga: és roja, no té gaire polpa i val molt poc (Vinaròs).

Garrofa lluenta: la que té la pell molt llustrosa (Cast., Mall.).

Garrova mollar: és molt gruixada i llarga, i fluixa de clovella (Mallorca).

Garrova de la gran casta: és la més gruixada i millor (Manacor).

Garrova panesca: és relativament petita i recta, i no té gaire molla (Eivissa). 

Garrofa lindar: és negra, llarga i bona, però no tan bona com la garrofa vera (Xàtiva).

Garrofa xopeta: és més menuda, prima i curta que les veres i lindars; és negra i bona (Xàtiva).

Garrofa melera (Val.) o garrova de la mel (Mall.): és curteta i gruixada, amb més suc i més molla que l'ordinària. 

Garrova de duraió: és petita, estreteta, gropelluda i un poc vermellosa (Mallorca).

Garrofa del misto: és llarga, aspra, dolenta (Tortosa). / A Tortosa se diu roína, no dolenta, y se parle valensiá tortosí /

Garrova bugadera: és mitjancera, llargaruda, molt bona per al bestiar (Mall.).

Garrova manollera: la que està amb altres formant bolic (Manacor). Garrofa de costella: és llarga, de pell gruixada (Cast., Mall.).

Garrova de capoll curt: és curteta, gruixadeta, bona; ve devers l'octubre (Mall.).

Garrova de la canal: s'anomena així perquè enmig té un solc o canal (Manacor).

Garrova fulla de raor: és mitjancera, seca i no gaire bona, i és més prima d'una banda que de l'altra, de manera que té certa semblança amb un ganivet (Mall.).

Garrova de banya de cabra: és mitjancera, molt corbada, no gaire bona (Mallorca). 

|| 2. Conjunt de fruits del garrofer; cast. algarroba.
Dues braçades de palla i una ambosta de garrofa, Víct. Cat., Ombr. 51. Els baixos de la casa... eren magatzems: aquí arròs, allí garrofa, Ruyra Pinya, ii, 8. 

|| 3. pl., iròn. Aliment en general; mitjans de subsistència; cast. habichuelas. Guanyar-se les garrofes: guanyar-se la vida. «Amb aquesta feina n'hi ha per a les garrofes»: dóna prou per a menjar, per a guanyar-s'hi la vida (Barcelona). 

|| 4. fig. Conjunt de mentides. Dali, dali garrofa, dali! Ma si en tragina de morral aquest noi!, Ruyra Parada 46. 

|| 5. fig. Mentida (or., occ.); cast. bola, trola. «Que n'has dites, de garrofes!». 

|| 6. fig. Mentider; cast. embustero. «Noi, que ets garrofa!» (Igualada).

II. Nom de diferents objectes que per llur forma llarguera o corbada s'assemblen al fruit del garrofer. Especialment: 

|| 1. tipogr. Peça de metall, de base quadrada, que es posa per a omplir els llocs on no hi ha lletra (Val.); cast. cuadratín. 

|| 2. Ferret llarguer més ample de dalt que de baix, que es posa dins un forat del cap del fusell de carro perquè la roda no surti (Mallorca); cast. chaveta. 

|| 3. Peça de ferro, amb forats, que està entre les dues meitats del cap de la romana del molí de vent (Men.). 

|| 4. Pa que es feia altre temps, de forma llargaruda i entorcillada, de devers un pam de llargària i dos dits de gruixa (Ciutadella).

|| 5. Patilla curta (or., occ.). / Les de Algarrobo són bastán mes llargues /

|| 6. As de bastos (Men.). / lo bastet /

UN DELS REYS CATALÁNS

|| 7. Nom humorístic del doble-sis en el joc de dòmino (València).

Loc.
—a) Parar-se la garrofa a algú: fer-li mala via el menjar o la saliva (Val.); cast. atragantarse.
—b) Fer passar la garrofa a algú: fer li empassar un mos (València).
—c) Fer garrova: menjar massa i caure malament a l'estómec (Mall.).
—d) Passar per sa garrova: esser acceptat sense repugnància (Mall.). Dues coses hey ha que no són fetes per noltros ni mos han pogut passar may per sa garrova, Roq. 40.
—e) Passar-se qualcú o qualque cosa per sa garrova: passar-se'l per la llengua, parlar-ne, murmurar-ne (Mall.). Y tot s'ho passen per sa garrova, Aguiló Rond. de R. 7. Es veinats començaren a estarne mal a pler i a passar-los-se per sa garrova, Alcover Rond. viii, 7.
—f) Esmolar (o esmolar-se) sa garrova: xerrar molt, sobretot murmurant (Mall.). Comensà també a haverhi altra vegada motiu per armolá la garrova, Penya Mos. iii, 137.

Garrofa: llin. existent a Girona, Aiguaviva, Taradell, Montseny, Alcoi, etc.

sa garrofa a Begur

diario de Ibiza pitiuses Balears 2018/09/10/ precio algarroba se dispara ano recogida 1013433

eres lo que minges rebost la garrofa

http://www.veritas.es/wp-content/uploads/VERITAS_99CAT.pdf

diari de Gerona esbadocat media suplemens 2006-04-30_SUP_2006-04-23_00_18_24_domi.pdf

https://www.diaridegirona.cat/media/suplementos/2006-10-29_SUP_2006-10-22_00_23_44_domi.pdf

http://www.girona.cat/sgdap/docs/catalegs_inventaris_PDF/pelagi_negre_pastell-CAT.pdf

    Fon.: gərɔ́fə (pir-or., or.); garɔ́fa (Andorra, Esterri, Tortosa, Maestrat, Cast., Val.); garɔ́fɛ (Sort, Tremp, Ll., Gandesa, Vinaròs, Sueca); garɔ́fɔ (Gandia); gərɔ̞́və (Mall., Men.); gərɔ́və (Eiv.); ɟərɔ̞́və (Palma, Manacor, Felanitx, Pollença).
 
Intens.:
—a) Augm.: garrofassa, garrofarra.
—b) Dim.: garrofeta, garroveta, garrovetxa, garroveua, garrofiua, garrofina, garrofona, garrofó (garrovó).
—c) Pejor.: garrofota (garrovota). Es maravillosa la capassidat dels catalufos en creá paraules que no fa aná dingú. Aixó u pot fé consevol.

Etim.: de l'àrab ẖarruba, mat. sign. || 1.

2. GARROFA f. dialectal, 
per garrafa, ampolla revestida (Oropesa, Villar de Canes, Aín); cast. damajuana.
    Fon.: garɔ̞́fa (localitats citades).

    Etim.: deformació de garrafa per influència del garrofa, art. 1.

Lexique roman; Garba - Garossa, Gairossa

Garba, s. f., gerbe.

La bella garba, cant es segada el camp. V. et Vert., fol. 92.

(chap. La bella garba, cuan es segada al cam, campo.)

La belle gerbe, quand elle est sciée au champ.

Era carguada de garbas de sivada.

(chap. Estabe carregada de garbes de sivada o sibada. Com veéu, al ocsitá ya se escribíe en s inissial; passe en moltes mes paraules que poden escomensá en s o en c, perque ere lo mateix sonido. Ej. sirera.)

Libre de Tindal, p. 12.

Était chargée de gerbes d'avoine.

Garbas ni fen. Tit. de 1254. DOAT, t. CXV, fol. 95.

Gerbes et foin.

ANC. FR. Vez-là ces chans ù la gent soient

Qui ces jarbes cueillent e loient... 

Et les garbes ensanle metuns.

Marie de France, t. II, p. 361.

CAT. ESP. Garba. (chap. Garba, garbes; garbeta, garbetes.)

2. Garbier, s. m., gerbier, amas de gerbes.

Arses... garbier o hostal.

(chap. Cremare... garbera u hostal, casa.)

Ord. des R. de Fr., 1463, t. XVI, p. 130. 

Brûlât... gerbier ou maison.

(chap. Garbera, garberes : mun de garbes apretades per si plou.)

Garbier, adj., fanfaron, hâbleur, faiseur d'embarras.

Tant an ben dig del marques 

Joglar truan e garbier.

P. Vidal: Tant an ben.

Tant ont bien dit du marquis les jongleurs vauriens et hâbleurs.

Garen, Guaren, s. m., garant, protecteur.

Guarents t' en sere. Tit. de 1067.

(chap. Yo t' en siré garantisadó, protectó, guardadó, guía; siré : seré, del verbo sé.)

Je t'en serai garant.

Sias me capdels e garens.

Giraud de Borneil: Quan lo freitz.

Sois-moi guide et protecteur.

- Témoin.

Donc pus vas me non avetz nulh garen

Qu' ieu anc faillis.

Le Moine de Montaudon: Aissi cum selh.

Donc puisque envers moi vous n'avez aucun témoin que jamais je faillis.

Us garens non pot altre contrastar de negun pechat, mas per dos garens er crezuda tota paraula. Trad. de Bède, fol. 77.

(chap. Un testigo, testimoni no pot contrastá a un atre de cap pecat, pero per dos testigos, testimonis sirá creguda tota paraula.)

Un témoin ne peut contredire un autre d'aucun péché, mais par deux témoins sera crue toute parole. 

Loc. Si m trai fis amors en garen.

Lamberti de Bonanel: D' un saluz. 

Si pur amour me prend à témoin.

ESP. PORT. Garante, IT. Guarento.

2. Garentia, Guarentia, Guerentia, s. f., témoignage.

Domna, nos tres, vos et ieu et Amors, 

Sabem totz sols, ses autra guarentia, 

Quals fo 'l covens; no s tanh qu'ieu plus en dia. 

(chap. Dona, natros tres, vos y yo y Amor, sabem tots sols, sense datra garantía, testimoni, quína va sé la conveniensia (lo trate); no convé que yo ne diga mes.)

Arnaud de Marueil: L'ensenhamentz. Var.

Dame, nous trois, vous et moi et Amour, savons tous seuls, sans autre témoignage, quel fut le traité; il ne convient pas que j'en dise plus.

Es proatz

De falsa garentia.

Bertrand d'Allamanon: Del arcivesque. 

Il est convaincu de faux témoignage.

- Garantie, protection.

Er nos sia capdelhs e guerentia 

Sel que guidet tres reys en Betleem.

Pons de Capdueil: Er nos.

(chap. Ara mos sigue guía y garantía – protecsió - aquell que va guiá tres reys a Belén. Com veéu, ya se parlabe de tres reys, los reys magos, los reixos.)

Maintenant nous soit guide et garantie celui qui guida trois rois en Bethléem.

La Verges Maria,

Cui Dieus benezis,

Nos sia guerentia.

G. Faidit: Era nos sia. 

La Vierge Marie, que Dieu bénit, nous soit protection.

ANC. CAT. Guarentia. ESP. (garantía) PORT. Garantia. IT. Guarentia. (chap. Garantía, garantíes; v. garantisá: garantiso, garantises, garantise, garantisem o garantisam, garantiséu o garantisáu, garantisen; garantisat, garantisats, garantisada, garantisades.)

3. Garensa, s. f., garantie.

Ill a del drutz dol e mal ses garensa.

T. de Lantelm et de Raimond: Ramond una. 

Elle a du galant douleur et mal sans garantie.

4. Garimen, s. m., garantie, protection.

Car contra lui Turcx non an garimen. 

Olivier le Templier: Estat aurai. 

Car contre lui Turcs n'ont pas protection.

5. Guarentizia, s. f., garantie, témoignage.

Loc. Lo senher de Montferrand non deu forsar home ni femna de portar guarentizia. Charte de Montferrand de 1240. 

Le seigneur de Montferrand ne doit forcer homme ni femme de porter témoignage.

6. Garentir, v., garantir, assurer.

Gaucelm, ieu mezeis garentis

Que non ai d'aver gran largor.

Hugues de S. Cyr: Manens fora. 

Gaucelm, moi-même je garantis que je n'ai pas grande extension de richesse. 

ESP. PORT. Garantir. IT. Guarentire, guarantire. (chap. Garantí, garantisá: yo te garantiso, tú me garantises, garantise, garantisem o garantisam, garantiséu o garantisáu, garantisen; garantit, garantisat, garantits, garantisats, garantida, garantisada, garantides, garantisades.)

7. Guiren, s. m., garant, protecteur.

De Dieu mov tot saber, Salomos n' es guirens.

Pierre de Corbiac: El nom de. 

De Dieu vient tout savoir, Salomon en est garant. 

Quar anc bon pretz non ateys 

Ricx hom, si joys e jovens 

E valors no ill fon guirens.

Bertrand de Born: S'abrils e. 

Car oncques homme puissant n'atteignit bon mérite, si plaisir et grâce et valeur ne lui fut protecteur.

- Témoin.

Sivals aitan sapcha no 'l men, 

Que planh e plor m' en son guiren. 

Pons de Capdueil: Ben sai. 

Du moins autant qu'elle sache que je ne lui mens, vu que plaintes et pleurs m'en sont témoins. 

Senher, qu' estorses... 

Suzanna d'els fals guirens.

Pierre d'Auvergne: Dieus vera. 

Seigneur, qui délivrâtes... Susanne des faux témoins. 

Loc. Dieu en trac per guiren.

B. Carbonel: S'ieu anc. 

J'en prends Dieu pour témoin.

8. Guirensa, Guiransa, s. f., secours, refuge.

Bona dompna, ses vos non ai guirensa.

Hugues de la Bachelerie: Ses totz enjans. 

Bonne dame, sans vous je n'ai refuge. 

Nulhs metges de Proensa 

No m pot far ni dar guirensa.

Rambaud d'Orange: Un vers farai. 

Nul médecin de Provence ne me peut faire ni donner secours.

- Témoignage.

Loc. E 'n trac mi dons a guirensa.

Jean d'Aguilen: S'ieu anc. 

Et j'en prends ma dame à témoignage.

9. Guirentir, v., garantir.

Non truep qui m guirenta, 

Ni qui m' o auze dire 

Qu' un' autra tan genta 

El mon s' eli ni s mira.

P. Rogiers: Tan no plou.

Je ne trouve qui me garantisse, ni qui m'ose dire cela qu'une autre si gentille au monde se choisit et s'admire.

10. Garir, Guarir, Guerir, v., guérir.

Bos metges es qui m pot guerir.

Le Comte de Poitiers: Farai un vers.

Bon médecin est qui me peut guérir.

Cum fo de Peleus la lansa, 

Que de son colp non podi' hom guerir. 

B. de Ventadour: Ab joi mov. 

Comme fut la lance de Pélée, vu que de son coup on ne pouvait guérir.

Car senes vos non pot guerir

Del mal d' amor qu' el fay languir. 

Arnaud de Carcasses: Dins un.

Car sans vous ne peut guérir du mal d'amour qui le fait languir.

Sos cors ni s' anma miga per ren guaris. Poëme sur Boèce.

Son corps ni son âme mie pour rien guérit.

Ai fag la penedensa,

E suy del peccat gueritz.

G. Faidit: Pel joi del. 

J'ai fait la pénitence, et suis guéri du péché.

- Préserver.

Res, mas merce, no m pot de mort guerir.

Richard de Barbezieux: Atressi cum. 

Rien, excepté merci, ne me peut préserver de mort.

- Racheter, sauver.

Car Dieus nos ditz que l' anem lai servir 

Ou el fo mortz per nos dampnatz garir. 

G. Faidit: Cascus hom deu. 

Car Dieu nous dit que nous l'allions servir là où il fut mis à mort pour sauver nous damnés. 

Part. pas. Adoncx mi tenc per guaritz. 

Pierre d'Auvergne: En estiu. 

Alors je me tiens pour guéri.

- Garanti.

Si lo captals es garitz. Trad. du Code de Justinien, fol. 35. 

Si le capital est garanti. 

ANC. FR. Dont, dist li filz, gariz seroit 

Qui ainsi garir se porroit.

Fables et cont. anc., t. II, p. 106. 

La chaussure patricienne ne guarit pas de la goutte des pieds.

Amyot, Trad. de Plutarque, Morales, t. I, p. 412. 

Car ains mais ne pot nus garir 

Envers lui.

Roman du comte de Poitiers, v. 743. 

Pour ço guarirent li enfant.

G. Gaimar, Poëme d'Haveloc, v. 442. 

Et l' emperères en fist moult que gentis 

Que les viandes fist aus borjois garir. 

Roman de Garin le Loherain, t. I, p. 142.

ANC. ESP.

Embiola al monge que los otros guarie. V. de S. Millán, cop. 155.

Que perderé melesina so esperanza de guarir.

Arcipreste de Hita, cop. 566. 

Todos los traedores asi deben morir, 

Ningun aver del mundo non los debe guarir. 

Poema de Alexandro, cop. 165.

ANC. CAT. Garir. CAT. MOD. Guarir. IT. Guarire. (chap. Saná, curá.)

11. Garezir, v., guérir, garantir.

Car sel mal lo bec garezis 

E 'ls pes, e l' ausel enardis.

Deudes de Prades, Auz. cass.

Car ce mal garantit le bec et les pieds, et enhardit l'oiseau. 

ANC. ESP. Guarecer.

12. Garimen, Guarimen, Guerimen, s. m., guérison.

Ieu ses lieys non ai guerimen.

G. Adhemar: Chantan dissera. 

Sans elle je n'ai guérison.

Per tal seran al guerimen.

R. Jordan, Vicomte de S. Antonin: No puesc.

Pour tels seront à la guérison.

- Remède.

Encar si fai un garimen; 

Polvera faretz d' aurpimen.

Deudes de Prades, Auz. cass. 

Encore se fait un remède; vous ferez poudre d'orpiment.

Non pot donar contra 'l mal guarimen. 

B. Zorgi: Mout fort me.

Ne peut donner remède contre le mal.

CAT. Guariment. ANC. ESP. Guarimiento. IT. Guarimento.

13. Guerizo, s. f., guérison.

E m pot dar del mal guerizo. 

Gaubert, Moine de Puicibot: Per amor. 

Et me peut donner guérison du mal.

Aissi com nos det gueriso.

Pierre d'Auvergne: Lo senher que. 

Ainsi comme nous donna guérison. 

Non truep guerizo, 

Mas solamen d'aitan 

Quan vos estau denan.

G. Faidit: Razon e mandamen. 

Je ne trouve guérison, excepté seulement d'autant que je vous suis devant.

- Sauveté, sauvegarde.

Lo menet al rei per guerizo.

Roman de Gerard de Rossillon, fol. 82.

Le mena au roi pour sauveté.

ANC. FR. 

C'est presque guarison que de vouloir guarir. 

R. Garnier, Trag. d' Hippolyte, act. II, sc. 1. 

ANC. CAT. Guarison. IT. Guarigione.

14. Guerida, s. f., refuge, retraite.

Car non truep a l' yssida

Riba ni port,

Gua ni pont ni guerida.

Sordel: Aitan ses plus.

Car je ne trouve à la sortie rive ni port, gué ni pont ni refuge.

Loc. Qu' om crides soven: A la guerida! 

A 'N Audoart, qu' a la patz envazida. 

Austor Segret: No sai. 

Qu'on criât souvent: A la retraite! au seigneur Édouard, qui a rompu la paix.

ANC. CAT. Guarita. ESP. PORT. Guarida. (chap. Guarida, guarides; refugi, refugis; cau, caus.) 

15. Aguerir, v., guérir, sauver. 

Lai on Dieus mostrara 'l martir

Qu' el sostenc per nos aguerir.

Pierre d'Auvergne: De Dieus no us.

Là où Dieu montrera le martyre qu'il supporta pour nous sauver.

Gargamella, s. f., gorge, gosier.

Del bran

Per la gargamella

Empenh si son trenchan.

P. Cardinal: Un sirventes trametrai.

De l'épée par la gorge il pousse tellement son tranchant.

De gargamela de mouto

Li datz soven a manjar pro.

Deudes de Prades, Auz. cass.

Donnez-lui souvent à manger suffisamment de la gorge de mouton.

ANC. FR. Puis luy passay ma broche à travers la gargamelle.

Rabelais, liv. II, chap. 14.

CAT. Gargamella. (chap. Garganchó, garganchons; gola, goles; gargamella, gargamelles. Gargamel es lo roín dels Pitufos. Los catalans diuen barrufet, barrufets. Pitufo es petit, menut, com lo capsot de Mario Sasot, franchista de Saidí, Zaidín, Çaidin, Çaidí.)

Gargarisme, s. m., lat. gargarisma, gargarisme. 

Sia cuech en vi et mel, et fa gargarisme.

Coll. de Recettes de médecine.

Soit cuit en vin et miel, et fais gargarisme.

Fa gargarisme. Eluc. de las propr., fol. 85.

Fais gargarisme.

CAT. Gargarisme. ESP. IT. Gargarismo. (chap. Gargarisme, gargarismes, licor o líquit per a fé gárgares; gárgara. Cuan tenim mocs a la gola, garganchó, podem traure un carcás o mes carcassos. Esta c de carcás ve de la g de gola, garganchó; gula, gorge, gorja, gorjeo, gorjear, etc.)

2. Gargarizar, v., lat. gargarizare, gargariser.

Part. pas. Vinagre... gargarizat reprez vomit.

Eluc. de las propr., fol. 228.

Vinaigre... gargarisé réprime vomissement.

CAT. Gargarisar. ESP. Gargarizar. PORT. Gararejar. IT. Gargarizzare.

(chap. gargarisá, fé gárgares; golejá, fé golades, tamé vomitá.)

Gariophili, s. m., lat. caryophillum, caryophillum, girofle.

Gariophili o gerofle so frugz d' un aybre que naysh en India.

Eluc. de las propr., fol. 210.

Caryophillum ou girofle sont fruits d'un arbre qui naît dans l'Inde.

ESP. Gariofilio. IT. Garofano.

https://www.littre.org/definition/girofle

2. Girofle, Gerofle, s. m., girofle.

De girofle tres clavels.

Deudes de Prades, Auz. cass. 

Trois clous de girofle.

Si 'l girofle no s vent en Narbona. 

Tit. du XIIIe siècle. DOAT, t. LI, fol. 151.

Si le girofle ne se vend pas à Narbonne.

Gariophili o gerofle. Eluc. de las propr., fol. 210.

Caryophillum ou girofle.

ANC. CAT. Girofle, gerofle. ESP. Girofle.

3. Giroflar, v., parfumer de girofle.

Fig. Si no m girofla 'l cor

Ab un baisar sa dousa alena. 

Un troubadour anonyme: Seinor vos que. 

Si sa douce haleine ne me parfume le coeur avec un baiser. 

Part. pas. Bon vi giroflat.

Izarn: Diguas me tu.

Bon vin parfumé de girofle. 

Vis blancs e vermelhs e giroflats e ros. Guillaume de Tudela.

Vins blancs et vermeils et parfumés de girofle et rouges.

Garlambey, s. m., tournoi, joûte.

Perdutz fo, qui qu'el vensa,

El garlambey,

Mans destrier de valensa.

Rambaud de Vaqueiras: El so que plus.

Fut perdu au tournoi, qui que ce soit qui le vainque, maint destrier de valeur.

Garlanda, Guarlanda, Guirlanda, s. f., guirlande.

Voyez Muratori, Diss. 33.

Ill cabeill sion coindament

Estretz ab fil d'aur o d'argen; 

Una sotilleta garlanda

Gart q' uns pel front no s' en espenda (espanda).

Un troubadour anonyme: Seinor vos que. 

Que les cheveux soient élégamment retenus avec fil d'or ou d'argent; qu'une légère guirlande empêche qu'un seul sur le front ne s'en épande.

Que non porton corona ni garlanda.

Statuts de Montpellier du XIIIe siècle.

Qu'elles ne portent couronne ni guirlande.

Hueimais pus ven la patz e 'l gai temps de pascor, 

Si devria mostrar ab garlanda de flor.

Sordel: Sel que m' afi. 

Désormais puisque vient la paix et le gai temps de printemps, il devrait se montrer avec guirlande de fleur.

On trouve dans un manuscrit guirlanda.

ANC. CAT. Guirlanda. CAT. MOD. Garlanda. ESP. Guirnalda. 

PORT. Guirlanda. IT. Ghirlanda. (chap. Guirnalda, guirnaldes.)

Garnir, Guarnir, v., garnir, munir, équiper, parer, orner, briller.

Faitz la rota

Ab XVII cordas garnir.

Giraud de Calanson: Fadet joglar.

Fais garnir la rote avec dix-sept cordes.

Selh qui plus gent sap mentir,

Es ben segurs de garnir

D' escarlat ab vert vestir 

Et esperos ab sotlar.

B. Martin: A senhors. 

Celui qui plus gentiment sait mentir, est bien sûr de se parer d'écarlate avec vert vêtement et éperons avec soulier.

D' aitan pot quecx s' en garnir. 

Folquet de Marseille: Hueimais no. 

D' autant peut chacun s'en munir. 

Semblans es als aguilens 

Croys hom que gent si guarnis, 

Que defora resplandis, 

E dins val meyns que niens.

P. Cardinal: Pus ma boca. 

Est semblable aux fruits d'églantier le mauvais nomme qui gentiment se pare, vu qu'en dehors il resplendit, et au-dedans vaut moins que rien.

Garniscan lors cors e caval milsoldor. Guillaume de Tudela. 

Qu'ils garnissent leurs corps et cheval de bataille.

- Fortifier.

Que guarniam aquest monestier, qu'els Sarrazis no 'l puesquan destruir.

Philomena.

(chap. Que guarnigam, fortifiquem este monasteri, que los Moros no lo puguen destruí.)

Que nous fortifions ce monastère, que les Sarrasins ne puissent le détruire. 

Subst. Son gen cors e son azaut garnir, 

Son gen parlar e son gent acuillir.

G. Faidit: Mantas sazos.

Son beau corps et son agréable parer, son beau parler et son bel accueillir. 

Part. prés. Estan gen garnens

Mes totz los conoissens. 

Arnaud de Marueil: Rasos es. 

Sont agréablement ornant parmi tous les connaisseurs.

Lo vostre cars cors, gen tenentz, 

Qu' es bels, novels, nous e guarnentz. 

Un troubadour anonyme: Donna vos. 

Votre corps chéri, bien séant, qui est beau, jeune, nouveau et brillant.

Part. pas. Totz armatz e guarnitz de cascuna de las partz.

(chap. Tots armats y guarnits de cada una de les parts. Yo encara hay sentit nomená al guardissioné.)

Philomena.

Tous armés et équipés de chacune des parts.

Volon lansar e traire,

E vey los totz jorns guarnitz.

Bertrand de Born: S'abrils e fuelhas. 

Veulent lancer et tirer, et je les vois toujours équipés.

Domna, vostr' om sui e serai

Al vostre servizi garnitz.

B. de Ventadour: Pel dols chan. 

Dame, je suis et serai votre homme équipé pour votre service.

Fig. Que passen mar guarnit de contenço. Poëme sur Boèce. 

Qu'ils passent mer munis de débat. 

Ancmais tan gen non vi venir pascor, 

Qu' elh ve guarnitz de solatz e de chan, 

E ve guarnitz de guerra e de mazan. 

B. Arnaud de Montcuc: Ancmais tan. 

Oncques plus si agréable printemps je ne vis venir, vu que je le vois muni de plaisirs et de chant, et le vois muni de guerre et de trouble. 

Loc. fig. Per mon cap, ditz lo reis, garnit en so.

Roman de Gerard de Rossillon, fol. 82.

Par mon chef, dit le roi, j'en suis garni.

ANC. FR. Que de tel roi soies garni

Qui est si fiers com un lion.

Fables et cont. anc., t. II, p. 153. 

Las! de tous biens estoit garnie.

Charles d'Orléans, p. 217. 

Estes-vous garny de vos chiens et levriers?

Jehan de Saintré, t. III, p. 583. 

Tous esbahys de la grant beaulté dont elle estoit garnye.

Hist. de Gérard de Nevers, p. 31. 

De vos servir suis touz pres et garniz.

Le Roi de Navarre, chanson 56. 

CAT. ANC. ESP. Guarnir. ESP. MOD. PORT. Guarnecer. IT. Guarnire.

(chap. Guarní.)

2. Garniso, Guarniso, Garizo, s. f., équipement, harnais, armure. 

En apres, a gran mesprison, 

Renderon li sa garnison. 

T. de R. de Miraval et de B. d'Allamanon: Bertran si. 

Par après, à grand mépris, lui rendirent son équipement.

Can sui ben encavalgatz 

Et ai bellas garnizos.

B. Calvo: En luec. 

Quand je suis bien enchevauché et ai beaux harnais.

Per ennemicx no m calgra garnison. 

Pierre, Roi d'Aragon: Peire salvatge. 

Contre ennemis ne me faudrait armure.

- Provision, munition.

Aqui fo reteguda la garnisos (retenguda; chap. retinguda)

Don degra esser garnitz totz Rossilhos. 

Roman de Gerard de Rossillon, fol. 76.

Là fut retenue la munition dont devait être muni tout Rossillon.

Era prenetz cosselh cum cascus do... 

Als paubres chavalers lor garizo.

Roman de Gerard de Rossillon, fol. 108.

Maintenant prenez conseil comme chacun donne... aux pauvres chevaliers leur munition.

- Ornement, ajustement.

On hom plus n' ostaria

Guarnizos,

Plus en seria enveyos.

Bertrand de Born: Cazutz sui. 

Où plus on en ôterait ajustements, plus on en serait envieux.

- Garnison, troupe.

La garniso de la ciutat de Carcassona.

Ord. des R. de Fr., 1411, t. IX, p. 607. 

La garnison de la cité de Carcassonne. 

Pres la ciotat... et el lhi mes bona guarnizo.

Cat. dels apost. de Roma, fol. 102. 

Prit la cité... et il lui mit bonne garnison. 

ANC. FR. Sa garison a despendue... 

Ne set sa garison où querre 

Et la fain li fet sovent guerre. 

Lors se prent à apareillier 

Renart por querre garison. 

Roman du Renart, t. I, p. 29 et 182. 

Et que d'engins ait bonne garnison.

Eustache Deschamps, Précis, p. XXVI. 

ANC. CAT. Garnison. CAT. MOD. Guarnició. ESP. Guarnición. PORT. Guarnição. IT. Guarnizione, guarnigione. (chap. Guarnissió, guarnissions; guarnissioné, guarnissionés, guarnissionera, guarnissioneres.)

3. Garnimen, s. m., équipement, équipage.

Temps fo qu' om conoyssia

Drutz...

… Als azautz garnimens.

Cadenet: Aitals cum. 

Un temps fut qu'on connaissait galants... aux gracieux équipements.

Can seretz en torney...

Totz vostres garnimens

Aiatz.

Arnaud de Marsan: Qui comte. 

Quand vous serez en tournois... ayez tous vos équipages.

Mantelh, vos etz lo meilher garnimens. 

Raimond de Miraval: Pus oguan no. 

Manteau, vous êtes le meilleur équipement. 

Vers es qu' argens

E garnimens

Fan de cusso baron semblan.

P. Cardinal: Predicator. 

Il est vrai qu'argent et équipement font de goujat apparence de baron. Fig. Orazos es garnimens de l' arma. Trad. de Bède, fol. 28. 

Oraison est équipement de l'âme.

- Harnais, armure.

Armatz de bels garnimenz, 

Sobre los destriers correnz.

Giraud de Borneil: Jois sia. 

Armés de beaux harnais, sur les destriers courants.

Lo coms Baudois vest mot lest son garniment. Guillaume de Tudela. 

Le comte Baudoin revêt moult lestement son armure.

- Provision, munition.

La sals e la lenha e 'ls autres garnimens. Guillaume de Tudela. 

Le sel et le bois et les autres provisions.

- Ustensile, vaisseau.

Arquas et autres garnimentz 

Que foron plenas de froment.

(chap. Arques y datres garnimens (engerres, etc) que estaben plenes de formén.)

V. de S. Honorat.

Coffres et autres vaisseaux qui furent pleins de froment.

- Garnissage.

Sobre lo teissamen et garnimen dels draps.

Tit. de 1351. DOAT, t. CXLVI, fol. 217. 

Sur le tissage et garnissage des draps. 

ANC. FR. Quand il ot pris aucun garniment qui mestier leur avoient, ils montèrent sur deuz bons chevaus.

Rec. des hist. de Fr., t. III, p. 186. 

Il n'avoient onques véu autant de seurcoz ne d'autres garnemens de drap d'or à une feste.

Joinville, p. 22. 

CAT. Guarniment. ANC. ESP. Guarnimiento. PORT. Guarnecimento. 

IT. Guarnimento. (chap. Guarnimén, guarnimens.)

4. Garnidura, s. f., garniture.

L' una portet mantel ses folraduras, 

L' autra foldrat et ric de garniduras. 

Palaytz de Savieza.

L'une porta manteau sans fourrures, l'autre fourré et riche de garnitures. IT. Guarnitura. (chap. Garnidura, garnidures.)

5. Garnidor, s. m., garnisseur.

En aissi meteis sia fah pels paradors et pels garnidors.

Los garnidors dels draps. Tit. de 1351. DOAT, t. CXLVI, fol. 220.

Ainsi de même soit fait par les apprêteurs et par les garnisseurs.

Les garnisseurs des draps.

6. Desgarnir, Desguarnir, v., dégarnir, priver.

Escutz traucar et desguarnir 

Veirem al intrar del estor. 

Bertrand de Born: Be m play.

Écus trouer et dégarnir nous verrons à l'entrer de l'estour.

Fig. Me lays' aissi ses merce desguarnir 

Del sieu ric joy.

Deudes de Prades: El temps d'estiu.

Qu'elle me laisse ainsi sans merci dégarnir de sa riche joie.

- Désarmer.

Dins fort castelh o dins mur o en tor 

Lur van fugen desgarnitz o armatz. 

Le Moine de Montaudon: Aissi cum selh. 

Dans fort château ou dans mur ou dans tour je leur vais fuyant désarmé ou armé.

Part. pas. Si la valors es de pretz desgarnida. 

Austorc Segret: No sai qui. 

Si la valeur est dégarnie de mérite. 

ANC. FR. Renart fait conmun ban criier 

Tous soient d'armes desgarni. 

Roman du Renart, t. IV, p. 219. 

Exceptez les desgarnis de foy et vuidez d'espérance.

Œuvres d'Alain Chartier, p. 333. 

Que je suis dégarny de force et de vertu. 

Bertaut, p. 8.

CAT. ANC. ESP. Desguarnir. ESP. MOD. PORT. Desguarnecer.

IT. Sguernire. (chap. Desguarní.)

Garonar, v., drageonner, germer, pousser des rejetons.

Cebas... pendudas... si servo ses garonar.

Formiga... ajustan gras de blatz, captz dels quals rozega per que no posco garonar.

Eluc. de las propr., fol. 205 et 251.

Oignons... pendus... se conservent sans pousser.

La fourmi... réunissant grains de blé, les bouts desquels elle ronge pour qu'ils ne puissent germer.

(chap. Grillá, traure grill, grills; germiná, brostá.)

Garossa, Gairossa, s. f., jarosse, sorte de vesce.

(N. E. Jarosse est un terme générique qui désigne en français plusieurs espèces et variétés de plantes appartenant à la famille des Fabaceae (légumineuses), sous-famille des Faboideae, dans les genres Lathyrus et Vicia.)

Qui pren gran re de las garossas, 

Qui semblon grans lentillas rossas.

Deudes de Prades, Auz. cass. 

Qui prend beaucoup des jarosses, qui ressemblent grandes lentilles rousses.

Mesura de milhoca et de gairossa. 

Tit. du XIIIe siècle. DOAT, t. CXXVII, fol. 8. 

Mesure de surgho et de jarosse. 

ANC. FR. Pois, fèves, jarroces et vèces. 

Lett. de rém. de 1396. Carpentier, t. II, col. 803. 

ANC. CAT. ESP. Garroba. (N. E. ESP. Algarroba. Chap. Garrofa, garrofes, petaculs, tapaculs; garrofé, garrofés.)

GARROFE cat., garrófa (garrofa, garrofes, garrofer, garrofé) cat. y val., garrova mall. Lo mismo que algarroba. "E que dejen pagar los drets de les colmenes é lo delme de les figues, é de garrofes, é de les gallines, segons ques conté en altre privilegi per Nos á ells otorgat." Carta puebla otorgada por D. Jaime I a los Moros del valle de Uxó, ap. Salvá y Sáinz de Baranda Colec. de doc. inéd., XVIII, 42-50.

Gramatica occitana segon los parlars lengadocians

GRAMATICA OCCITANA SEGON LOS PARLARS LENGADOCIANS

Introduccion

Sasida optica per J. Lafita (progècte DiGaM).
Mesa al format HTML per J.-F. Blanc.

occitania online

---

I. -- L'ENCASTRE GEOGRAFIC

En parlant de Lengadòc, nos referissèm, non pas a la província reiala de l'ancian regim, mas puslèu al grop de païses qu'emplegan los parlars lengadocians. Es atal qu'anexam al nòstre domeni : Agenés, Carcin, Roèrgue, Orlhagués e païs de Fois, e que ne trasèm Velai, Vivarés e païs de Nimes e d'Usès*.

* Convendriá d'i ajustar encara los parlars del Peirigòrd meridional (Brageirac e Sarlat) que presentan los caractèrs distinctius del lengadocian.

Aquel vast airal enclau aproximativament onze despartiments : Lausèra, Avairon, lt, lt e Garona, Tarn e Garona, Tarn, Nauta Garona, Aude, Arièja, Erau e Gard. Cal i ajustar una part de Cantal, de Gironda e de Pirenèus Orientals, e ne distraire una part d' lt e Garona, Tarn e Garona, Nauta Garona, Arièja e Gard. Aquò representa almens 3.500.000 abitants sus un total d'unis dètz milions d'occitans cispirenencs. Lo dialècte lengadocian constituís donc la mai poderosa unitat linguistica de la Tèrra d'òc.

Aquela unitat resulta de la configuracion geografica de la província entre Ròse, Garona, Mediterranèa, Pirenèus e Massís septentrional. Suls penjals meridionals d'aquel Massís, isolats del Nòrd pels Monts d'Auvèrnha e de la Margarida, los païses de cantonament (Orlhagués, Gavaudan, Roèrgue, Cevenas, Naut Carcin e Albigés) se religan estreitament per las vals de Tarn, d' lt e de lors afluents cap a Garona, e per las vals de Gard e d'Erau cap a la mar, als païses de passatge (Nimesenc, Montpelhierenc, Biterrés, Narbonés, Carcassés, Lauragués, Tolosan, Bas Carcin e Agenés), que s'escalonan de Ròse a Garona per la planura estreita del ribairés mediterranenc, la val inferiora d'Aude e de son afluent Fresquèl e lo còl de Naurosa. De pariva faiçon, las nautas vals d'Aude e d'Arièja embrancan Rasés amb Carcassés e lo païs de Fois amb Tolosan.

L'interdependéncia d'aquels terraires es la consequéncia d'aquela disposicion fisica. De Narbona a Carcassona, se crosan los vièlhs camins que, despuèi los temps de la preïstòria, meton en relacion las tèrras ibericas de Catalonha amb Provença e lo Massís septentrional, lo bacin de Ròse amb lo de Garona. La sofraita d'un grand centre de convergéncia es estada parcialament suplida per aquels ligams geografics que, de tot temps, an solidarizat las tèrras lengadocianas. Per dessús las varietats geologicas e etnicas, Lengadòc a congreat e servat una vida comuna tant e mai que cap d'autre païs natural. De mai, sa situacion l'a gandit pendent de longs sègles de las influéncias racicas e linguisticas vengudas del Nòrd. Aquestas l'an pogut aténher que sedaçadas e amortidas a travèrs Provença a l'Est e Lemosin al Nord-Oèst.

II. -- LOS PÒBLES PRIMITIUS

Es pas tròp s'aventurar de dire que l'òssa montanhenca d' ccitània a favorizat la fixacion e la permanéncia de las raças preïstoricas. Los limits de la lenga d'Oïl e de la lenga d' c mòstran clarament lo ròtle jogat pel sistèma orografic dins la conservacion dels pòbles meridionals. Al Nòrd d'aquel limit, los envasidors balajan literalament las populacions; al Sud, al contrari, pòdon penetrar que per infiltracion e barreja amb los autoctòns.

A la fin de l'epòca neolitica e a la del bronze, los dos penjals dels Pirenèus veson se desvolopar una cultura pròpria, aquela del pòble pirenenc que correspond a la civilizacion megalitica, dont los Basques serián los darrièrs representants. Segon Bosch i Gimpera e Serra Ràfols, sas manifestacions s'espandisson dels Pirenèus catalans al Massís septentrional e, al delà de Ròse, fins als Alps Maritims. Los envasidors venguts d'Africa o d'Asia poiràn s'i barrejar, mas arribaràn pas jamai a obliterar aquel primièr fons racial.

Demest aquestis, los escrivans de l'antiquitat senhalan los Ligurs, d'origina mal coneguda, que, vèrs lo segond millenari abans Jèsus Crist, ocupèron l'Euròpa occidentala per se cantonar pus tard dins los Alps de Provença. Correspondon dins nòstras regions a l'edat del bronze. Prèp de onze cents ans après, los primièrs Cèltas s'infiltran dins las tèrras occitanas e i pòrtan la cultura halstatiana del fèr. Cap a l'an 500 abans Jèsus Crist, los Ibèrs d'origina ispanò-africana caminan lo long del litoral mediterranenc per s'arrestar a Ròse.

Dins aquel periòde, los pòbles mediterranencs pòrtan lo bronze als nòstres aujòls. Del sègle VI al sègle III abans Jèsus Crist, l'influéncia grèca prend un grand desvolopament sul ribairés lengadocian amb la fondacion d'Agde e probablament del pòrt de Vendres. Los Ibèrs e los Ligurs s'ellenizan prigondament. Las excavacions de Montlaurés còsta Narbona e aquelas d'Enseruna prèp de Besièrs ne son d'irrecusables testimònis.

A la fin d'aquela pontannada, cap a l'acabament del sègle IV abans Jèsus Crist, una novèla onzada celtica, aquela dels Galleses apareis dins nòstre terrador. Los Vòlcas arecomics s'establisson sul litoral, mentre que los Vòlcas tectosags ocupan lo païs naut amb Tolosa. Darrièr elis, trobam los Elvians en Vivarés, los Velaus en Velai, los Gabals en Gavaudan, los Rutèns en Albigés e Roèrgue, los Cadurcs en Carcin, los Nitiobrigs en Agenés.

D'aquí enlà, la fisionomia del païs lengadocian es definitivament fixada. L'egemonia dels Vòlcas suls petits pòbles anteriors : autoctòns, Ligurs o Ibèrs, escapola lo primièr ensag d'unitat politica e linguistica. Mas es pas negable qu'aquela dominacion suprimiguèt pas grand causa de l'organizacion primitiva e que la gallicizacion de Lengadòc, sobretot dins los Pirenèus audencs e ariegeses e lo Massís septentrional, foguèt superficiala. m es luènh de l'istòria oficiala qu'a elevat al reng d'un dògma l'origina gallesa de tots los abitants de l'Estat francés. Aquestis foguèron mai que mai una aristocracia guerrièra inferiora en nombre. La conquista gallesa cambièt pas mai la raça occitana que la conquista francesa al sègle XIII.

III.-- LA CONQUISTA ROMANA

L'arribada dels Romans, cobeses de s'assegurar una via terrèstra de comunicacion amb la Tarraconesa, trebolèt fòrt pauc l'estat de causas creat per l'installacion dels Galleses. La cultura latina se substituiguèt simplament a la cultura grèca. Los Vòlcas foguèron d'en primièr de pòbles federats, servant lor govèrn e lor lenga. Las divisions en civitates , pagi e vici gardan l'emmòtle primitiu. Cal notar que lo primièr traçat de la província romana seguís en gròs los confinhs lengadocians. Dins aquel primièr periòde, la gallicizacion de Lengadòc e mai de Catalonha fa de notables progrèsses. N'es una pròva lo desvolopament dels toponims mixtes gallò-latins dins aquelas regions (formas en -acos e -oialos).

Las tres principalas ciutats de Nimes, Narbona e Tolosa foguèron los tres centres d'irradiacion de la civilizacion de Roma. Es d'aquelas vilas que partissián los camins de penetracion dins las regions vesinas : de Narbona a Tolosa, de Tolosa vèrs Agenés, Carcin e Albigés; de Nimes cap a Gavaudan, Roèrgue e Auvèrnha.

La personalitat del Lengadòc futur se precisa de mai en mai e ajusta de caracteristicas novèlas a las ancianas per se diferenciar del rèsta de Gàllia. Quand l'emperador Dioclecian modifica la reparticion de las províncias, la Narbonesa es reduita gaireben exactament als limits lengadocians, e aquò fins a las invasions.

IV. - LOS BARBARS E LA FEUDALITAT

Al sègle cinquen, la fondacion d'un Estat visigotic contribuís a destacar encara mai las tèrras lengadocianas de la Gàllia del Nòrd per las aparentar amb las tèrras ispanicas en fortificant la comunitat de cultura romana de la Narbonesa e de la Tarraconesa.

Un pauc pus tard, jos los Carolingians, las colonias dels hispani fugitius davant l'invasion musulmana que venguèron s'establir en Lengadòc, e la part majora presa pels Lengadocians dins la reconquista de Catalonha contribuiguèron a ressarrar aquels antics ligams.

La creacion del reialme d'Aquitània e l'organizacion especiala de la marca de Septimània meton en evidéncia las tendéncias autonomicas dels nòstres aujòls durant aquels temps escurs e trebolats. Mas es a la dinastia dels comtes de Tolosa que conven d'atribuir lo principal ròtle dins l'unificacion dels terradors len gadocians del sègle IX al sègle XIII. Dins aquel long espaci, l'autoritat de la familha tolosenca s'afortís mai o mens dirèctament d'Agenés en Provença e d'Auvèrnha al païs de Fois. Los reis de París sèrvan tant solament una sobeiranetat nominala desprovesida de tota eficacitat practica. Dins lo meteis periòde, los comtes de Barcelona, puèi reis d'Aragon, penètran successivament, en 1067, dins lo comtat de Carcassona; en 1112, dins lo comtat de Provença e las viscomtats de Milhau e de Gavaudan; enfin, a la velha de la Crosada Albigesa, devenon senhors de Montpelhièr.

Las doas dinastias occitanas luchan per la supremacia; calguèt la Crosada per entrepachar la constitucion definitiva d'un Estat occitan escapolat parallèlament a Barcelona e a Tolosa. Los pòbles d' c avián una lenga dotada d'un prestigi internacional, un estat social pròpri, una literatura e un art originals; lor manquèt solament l'organizacion estatala per defendre aquel patrimòni.

V. --FORMACION DEL LENGADOCIAN

Los elements etnics qu'an constituit lo pòble occitan explican la formacion de doas lengas distinctas al Nòrd e al Miègjorn de Gàllia. La França septentrionala presenta una fòrta predominància d'elements galleses e francs, dementre que la França del Miègjorn possedís en pròpri un fons ligur, ibèr e visigotic absent al Nòrd. Cal téner encara compte de las raças neoliticas qu'an pogut subsistir dins las regions escalabrosas dels Alps, del Massís septentrional e dels Pirenèus plan melhor que dins las planuras obèrtas de la França d'Oïl. Enfin, cal pas demembrar qu' ccitània, despuèi las epòcas mai luènhas, es estada penetrada per las civilizacions mediterranencas e particularament per las culturas grèca e latina.

Après las invasions, lo latin evoluís e s'altèra rapidament per se diferenciar a l'aflat del substrat etnic, de la situacion geografica e de l'estat politic. Lo francés sembla s'èsser desgatjat primièr, l'occitan lo sièc un pauc pus tard. Vèrs lo sègle IX, podèm constatar l'existéncia de la lenga d' c als mots e fragments de frasa escampilhats demest lo latin de las cartas. Lo tèxt literari mai ancian, vertadièrament lengadocian, la Cançon de Santa Fe d'Agen, es atribuit pels melhors jutges al segond tèrç del sègle XI.

Malgrat l'estreita parentat racica de totas las populacions d'Occitània, lo complèx etnic ligurò-iberò-celtò-germanic, superpausat al fons preïstoric, es pas identic sus tots los punts. Avèm aquí lo principal factor de la formacion dels dialèctes e parlars occitans. L'element ligur domina en Provença, l'ibèr en Catalonha e Gasconha. Las províncias septentrionalas (Lemosin, Bassa Auvèrnha, Delfinat) son estadas las pus expausadas a l'infiltracion dels elements celtò-francs, mentre que Lengadòc presenta una mescla mai equilibrada.

Dins lo grop linguistic occitanò-romanic, tre las originas, lo gascon e lo catalan apareisson netament diferenciats. La familha provençala presenta ja qualques diferéncias a l'epòca classica qu'an anat en creissent fins a l'epòca modèrna.

Las regions nòrd-occitanas expausadas a la pression continua de la França d'Oïl, sobretot a l'Oèst, païs de planas obèrtas, an vist nòstra lenga recular dins las Charentes al profièit del francés. D'autre biais, aquela accion a precipitat l'evolucion fonetica e alterat lo vocabulari. Dès lo sègle XIV, los redactors de las Flors del Gay Saber podián criticar lo lemosin quar en Lemozi ditz hom granre de mots estranhs, biayssatz, trencatz e mal pauzatz que ges per aquo quar son dig en Lemozi, no los aparia hom en dictatz (Ed. Gatien Arnoult, t. II, p. 484).

De son costat, lo provençal pròpriament dit, alandat als corrents franceses, que davalan per la val de Ròse, e a las influéncias mediterranencas, presenta vèrs la meteissa epòca las primièras traças de las evolucions foneticas que lo caracterizan, e una vertadièra invasion de tèrmes estrangièrs. Ramon Feraut, autor provençal de la fin del sègle XIII, crenhiá d'èsser pas comprés :
Car ma lenga non es
De dreg proensalés.

Lo bas auvernhat e lo delfinés an talament sofèrt d'aquelas accions perturbatrises que son pas aisidament comprenedors pels autres Occitans.

Al contrari, lo lengadocian, protegit per una cinta ininterrompuda d'autres dialèctes occitans e plaçat d'esquinas contra un massís montanhós, es demorat a l'abric dels grands corrents de circulacion e a pogut defugir tota contaminacion. Son airal es estat reduit solament en Velai e Vivarés que se son destacats del tipe lengadocian normal, e dins lo païs de Nimes que s'es literalament provençalizat a una epòca modèrna.

La relativa unitat del dialècte es deguda als ligams geografics estudiats pus naut qu'unisson los terradors divèrses e als païses de passatge de Ròse a Garona, qu'an obrat coma centre. D'autre biais, la dominacion politica dels comtes de Tolosa e l'importància de lor capitala an jogat un ròtle unificador de primièr òrde durant los sègles de formacion de la lenga.

Los parlars lengadocians an, ça que la, de luènhas originas; se son constituits al torn d'antics centres successivament preceltics, galleses, gallò-romans, feudals, episcopals o pus simplament comercials, qu'a travèrs las vicissituds de l'istòria an servat lor personalitat. An obrat per irradiacion en unificant mai o mens eficaçament lo parlar de lor ròdol. Lo maximum de diferenciacion es estat atench dins los païses de cantonament del Massís septentrional e dels Pirenèus, lo minimum dins los païses de passatge del ribairés de la mar, del còl de Naurosa e de la val garonenca.

VI. --CARACTÈRS E CLASSIFICACION DELS PARLARS LENGADOCIANS

Òm pòt definir una lenga, un dialècte o un parlar : un grop de parlars naturals que possedisson un cèrt nombre de caractèrs comuns. La lenga, lo dialècte e lo parlar diferisson solament pel nombre e la valor d'aquels caractèrs. Los limits que separan aquelas unitats linguisticas son formats per una zòna d'espandida variabla, dins la quala los caractèrs distinctius son entremalhats.

Dins la formacion d'aquelas unitats an jogat un ròtle preponderant l'encastre geografic, lo mitan etnic e l'istòria politica o economica.

Aquò dit, anam ensajar de caracterizar lo lengadocian per comparason amb los autres dialèctes o lengas que lo rodejan.

1 ) Lo lengadocian diferís del catalan :

a) Per la prononciacion francesa de u (ü) allòc de u espanhòl en catalan : leng. madur; cat. madur.

b) Per la diftongacion de e, o obèrts latins en iè, uò, uè contra i, u en catalan : leng. sièja, uèlh; cat. sitja, ull.

c) Per la persisténcia del diftong ai reduit a ei, puèi e en catalan : leng. fait; cat. fet.

d) Per la conservacion del diftong au latin reduit a o en catalan : leng. caul; cat. col.

e) Per la persisténcia de la sibilanta sonòra inter vocalica z que s'esfaça en catalan abans l'accent : leng. posal; cat. poal.

f) Per l'amudiment de d intervocalic final del latin contra sa conservacion jos forma de u en catalan : leng. pè; cat. peu.

g) Per la persisténcia de tz final que se vocaliza en u en catalan : leng. disètz, patz; cat. dieu, pau.

h) Per la reduccion de ll e nn latins intervocalics a l, n correspondent a ll, ny (lh, nh) en catalan : leng. bèla, cana; cat. bella, canya.

i) Per la conservacion dels grops mb, nd reduits a m, n en catalan : leng. comba, benda; cat. coma, bena.

j) Per la reduccion dels grops kw, gw latins o germanics en k, g conservats en catalan : leng. quatre (catre), gardar; cat. quatre, guardar.

l) Per la conservacion de l inicial palatalizat en ll (lh) en catalan : leng. luna; cat. lluna.

2 ) Lo lengadocian se separa del gascon :

a) Per la persisténcia del diftong ai reduit a èi en gascon : leng. lait; gasc. lèit.

b) Per la conservacion de f tresmudat en h aspirada en gascon : leng. forn, flor; gasc. horn, hlor.

c) Per la reduccion de ll latin intervocalic o final a l contra r e t o th en gascon : leng. aquela, aquel; gasc. aquera, aqueth.

d) Per la persisténcia de n intervocalic amudit en gascon : leng. luna; gasc. lua.

e) Per la conservacion dels grops mb, nd reduits a m, n en gascon : leng. camba, landa; gasc. cama, lana.

f) Per la persisténcia dels grops br, dr, tr reduits a b, d, t en gascon : leng. lèbre, autre; gasc. lèbe, aute.

g) Per lo non-desvolopament de a prostetic davant r inicial : leng. ram; gasc. arram.

h) Per la reduccion dels grops latins kw, gw allòc de lor persisténcia en gascon : leng. quatre (catre), gardar; gasc. quate, guardar.

i) Per la conservacion del son v fins al sègle XV, que lo gascon a tresmudat en b bilabial non explosiu despuèi sa formacion : leng. vòstre; gasc. vòste (boste).

3 ) Lo lengadocian se destria del provençal :

a) Per la casuda de n intervocalic final del latin, contra sa conservacion en provençal amb nasalizacion parciala de la vocala : leng. (pa); prov. pan.

b) Pel cambiament quasi general de v en b, despuèi lo sègle XV, allòc de sa persisténcia en provençal : leng. fava (fabo); prov. (favo).

c) Per la conservacion de s final dels plurals, que cai regularament en provençal : leng. pòrtas, flors; prov. pòrta(s), flor(s).

d) Per la conservacion de l latin final intervocalic dins gaireben tots los parlars e per la persisténcia generala de l final provenent de ll latin o lh occitan, mentre qu'en provencal òm a una vocalizacion generala en u : leng. nadal, bèl, miral(h); prov. nadau, bèu, mirau.

4 ) Lo lengadocian s'aluènha del lemosin :

a) Per la persisténcia de ca, ga latins e romans, palatalizats en cha, ja en lemosin : leng. vaca, plaga; lem. vacha, plaja.

b) Per la conservacion de s+c, p, t, allòc de son esfaçament o vocalizacion en i gaireben generals en lemosin : leng. castèl, pasta, usclar, reviscolar, fèsta, tustar, estiu, prestar, espiar, escut; lim. (chateu, pato, üclà, revicolà, feto, tütà, eitiu, preità, eipià, eicü).

c) Per la conservacion de s final, allòc de sa caseguda amb alongament de la vocala precedenta o de sa vocalizacion en lemosin : leng. cabra, cabras, òme, òmes, borgés; lim. (chabro, chabra@), (ome, omei), (burgei).

d) Per la persisténcia de ll final latin intervocalic, contra sa vocalizacion en u en lemosin : leng. castèl, vedèl; lim. (chateu) , vedeu.

REMARCA. -- L latin dona u e lh roman i : leng. nadal, trabalh; lim. : nadau, (trabai).

e) Pel cambiament general, levat del leng. oriental, del v en b, allòc de sa persisténcia frequenta en lemosin : leng. vedèl, vida (bedèl, bido); lim. vedeu, (vido).

5 ) Lo lengadocian diferís del bas auvernhat :

a) Per la conservacion dels diftongs que se reduison en bas auvernhat : leng. paire, aigas, fau, aucas, pèira; bas auv. (pere, iga, fo, ucha, piro).

b) Per la persisténcia de las consonantas davant i, e, u, allòc de lor palatalizacion en bas auvernhat : leng. libre, dire, vinha, nud, cuba; bas auv. (lyibre, dyire, vyinho, nyu, tyubo).

REMARCA.--Aquela palatalizacion dona de sons variables segon los lòcs : ty, tchy, ts; py, ps; fy, fs; sy, ch.

c) Enfin, lo bas auvernhat presenta los caractèrs lemosins ca, ga = cha, ja, esfaçament o vocalizacion de s + c, p, t, caseguda de s final.

Los caractèrs generals del dialècte lengadocian atal precisats, anam examinar las particularitats dels diferents parlars e ensajar de n'escapolar una classificacion.

1 ) Destriarem d'en primièr los parlars meridionals que son caracterizats per l'evolucion FACTUM > fait, JUNCTUM > junt. Lo digraf -is, -iss-, del latin x, sc, es prononciat sh (ch francés) : caissa, cuèissa (caicho, quèicho). Las palatalas ch, tg, j equivalon, respectivament, a tch, dj o j : cachar, vilatge (catchà, bilatche), jamai, coja (djamai, cujo). Comprenon los parlars seguents :

a) Lo central, en usatge en Carcassés, Bas Rasés e Lauragués.

b) Lo tolosan, parlat dins lo ròdol de Tolosa; a sofèrt de l'influéncia del gascon.

c) Lo foissenc, de l'ancian païs de Fois. Es lo pus iberic dels parlars lengadocians amb lo donasanenc.

d) Lo donasanenc, dont l'airal s'espandís dins Donasan (Arièja), una part de Fenolhedés, del païs de Saut (Aude) e del canton d'Ax (Arièja), s'aparenta al catalan.

e) Lo narbonés, en usatge dins l'arrondiment de Narbona. S'aparenta al besierenc per la prononciacion -iss- : caissa (caisso).

2 ) Lo grop dels parlars septentrionals presenta una originalitat marcada. Es caracterizat per una tendéncia generala a assordir a atòn e a tonic nasal en o : campana, nadal (compono, nodal). Diftonga ò obèrt tonic en (uo) -- fr. ouo -- : còp, fònt (cuop, fuon). Altèra l latin intervocalic en un son vesin de w, g, v : pala (pauo, pago, pavo). Las palatalas ch, j, -iss- equivalon a tchi, dji, -iss- : pacha (patchio), passejar (possedjià), caissa (caisso). Donan l'evolucion : FACTUM > fach, JUNCTUM > jonch.

Òm pòt i destriar tres parlars :

a) Lo roergat, utilizat dins lo païs de Roèrgue (Avairon).

b) Lo gavaudanés, parlat dins Gavaudan (Lausèra). Es sospartit inegalament pel limit ca, ga ~ cha, ja.

c) L'orlhagués, en usatge dins l'arrondiment d'Orlhac (Cantal). Es sovent confondut amb l'auvernhat pròpriament dit.

3 ) Los parlars occidentals son caracterizats per la despalatalizacion de ch, tg, j, -iss- en ts, dz, -iss- : pacha (patso), vilatge (biladdze), jorn (dzur), caissa (caisso). Càmbian FACTUM en fach e JUNCTUM en jonch.

Comprenon tres parlars :

a) L'agenés, parlat dins lt e Garona. Cal notar que lo parlar d'Agen possedís los caractèrs fonetics dels parlars meridionals jos l'influéncia del gascon.

b) Lo carcinòl, que s'espandís dins lt e Tarn e Garona.

c) L'albigés, en usatge dins Tarn. Presenta una esitacion entre las formas fait ~ fach.

4 ) Lo grop dels parlars orientals anóncia ja Provença per divèrses caractèrs. Las palatalas ch, tg, j, -iss- equivalon respectivament a tch, -iss- : pacha (patcho), vilatge (bilatche), passejar (passetchà), caissa (caisso). Donan l'evolucion FACTUM > fach, JUNCTUM > jonch.

Compren tres parlars :

a) Lo besierenc, parlat dins la part occidentala d'Erau (Besièrs, Agde, Pesenàs, Bedarius, Sant Ponç).

b) Lo montpelhierenc, en usatge dins la part orientala d'Erau (Seta, Montpelhièr, Lunèl, Lodeva).

c) Lo cevenòl, que s'espandís suls arrondiments d'Alès e del Vigan (Gard). Es lo parlar mai parent del provençal.

Dins la part GRAFIA E FONETICA, donarem tots los caractèrs d'aquels divèrses parlars.

VII. -- ELEMENTS DEL VOCABULARI LENGADOCIAN

a) Elements latins

La majora part del vocabulari occitan es constituida per de mots derivats dirèctament del latin. Aquò a pas res d'extraordinari, si l'òm sosca que las tèrras occitanas son estadas prigondament latinizadas tre una epòca anciana. Sembla que, vèrs lo sègle III après Jèsus Crist, las ancianas lengas avián disparegut del tot. Podián pas luchar avantatajosament amb la lenga de Roma, instrument d'una civilizacion e d'un estat social immensament superiors als del nòstre païs.

Los ensages de qualques amators desprovesits de tota cultura linguistica e sobretot de tot esperit critic pòdon pas endavalar los faits establits pels linguistas modèrns. Sens denegar la possibilitat e mai la probabilitat d'un apòrt prelatin, cal regetar las teorias que voldrián far derivar l'occitan del cèlta, del ligur o del grèc.

Dins la massa de paraulas vengudas del latin, cal destriar tres tipes diferents d'apòrts :

1) Mots populars que fasián partida del vocabulari corrent e qu'an evoluit segon las règlas de la fonetica lengadociana : CATANUM > cade, EXCORTICARE > escorjar, FABRICARE > fargar, LIBRAM > liura, MESPILAM > mèspla, PETRAM > pèira, PISTILLUM > peile, VIGILARE > velhar.

2) Mots semisabents que son estats manlevats al latin escrit a una epòca anciana e qu'an pauc evoluit o mots influenciats per la lenga escrita. Apertenon a la lenga de la glèisa o del dreit. Aicí-ne qualques exemples : CALICEM > calitz o calici, COEMETERIUM > cementèri, DILUVIUM > delovi, ELIGERE > elegir, STUDIUM > estudi, EULALIA > Aulària, FABRICARE > fabregar, GLADIUM > glasi, PURGATORIUM > purgatòri, SERVICIUM > servici, SOMNIUM > somi. La forma populara de qualques unis d'aquels mots es : calze (cat.), estug, fargar, glai o glag, purgador, somnhe.

3) Mots sabents introduits en occitan après la formacion de la lenga per constituir lo vocabulari literari e scientific. En general, son estats manlevats al grèc e al latin e an subit qu'una leugièra adaptacion : astrològ, fluvi, geometria, gramatica, ipotèca, matematica, multiplicar, ortografia, pacificar, parafernal, rector, sincòpa, sintaxi, vision.

b) Elements grècs

An volgut, sobretot en Provença, donar una granda importància als elements grècs que serián estats introduits en occitan. Cal reconéisser qu'aquels apòrts venguts dirèctament dels Grècs establits sul nòstre ribairés son gaireben inexistents.

La majoritat dels vocables grècs son passats d'en primièr pel latin a divèrsas epòcas. De mots coma burre, cadièra, cambra, còp, còrda, lampesa, pebre, pèira, sac, tesaur èran ja en latin tres sègles abans Jèsus Crist. Cementèri, èrm, espasa, madaissa, palanca, puèg, sauma, datan de l'epòca imperiala. D'autres coma borsa, brústia, cara, son encara mai tardius. Enfin lo latin popular dels darrièrs sègles èra literalament empobolat de tèrmes grècs qu'an passat dins las lengas latinas. Un apòrt pus recent es degut a las relacions comercialas amb los paises grècs a l'Edat Mejana.

Aicí una lista dels principals mots grècs del lengadocian modèrn : amètla, anchòia, androna, argue, bofaniá, borrica, borsa, bòsc, bota, botelha, botiga, brústia, caça, caçòla, cada, cadièra, calar, calimàs, calòta, cambra, cara, carafèl, cauma, codonh, còp, cròta, culèfa o cufèla, endévia, èrm, espadar, espasa, far, flèuma, galafatar, galhòfa, gambe, geis, gip, glèisa, làmia, lampesa, limpa, madaissa, maid, meca, morcha, pantaissar, planca, postèma, raumàs, rèuma, ris, romb, sansònha, sàrcia, teca, tèma, tròç.

c) Elements germanics

Un cert nombre dels elements germanics del vocabulari occitan èran ja en latin a l'epòca imperiala, atal èran : arenc, borg, ganta, sopa. Mas la granda majoritat foguèron introduits, cap al sègle V, al moment de las grandas invasions germanicas. Es malaisit de destriar l'origina exacta d'aquels elements a causa de la semblança dels divèrses dialèctes. Ça que la, òm pòt atribuir als Burgonds : caupir, espeut; als Visigòts : gasalha, randa. Quant als Francs, an donat un contingent de mots mai important a la lenga d'Oïl qu'a la lenga d' c. Aquestis son remarcables non solament per lor nombre, mas encara per lor qualitat. Tenon una plaça de primièr reng dins lo lengatge corrent.

Aicí la tièra dels pus usitats en lengadocian : agaça, agrepir, alesna o alzena, amarvir, ampon, anap, anca, apcha, ardit, arrapar, aspa, atapir, atarir, aubèrga, aunir, bacon, bala, balcon, banc, banda, bandir, baron, bastir, baud, bedèl, benda, bercar, besal, bigard, bisa, blanc, blau, blond, blos, boc, bòrd, bòrda, borg, bornhon, botar, brac, bramar, brandar, brasa, bregar o bargar, bres, brossa, brosta, brot, brotar, brusc, caupir, causir, clafir, clapar, còca, conresar, còta, creisselons, cròc, cròça, cropa, cruga, cruissir, crusca, dard, èlm, embalausir, eraud, esbleugir, escaça, escafir, escal, escarnir, esclafar, esclatar, esclet, escòt, escrasar, escrimir, escuma, esmaut, esparnhar, esparra, esparron, esparvièr, espelir, esperon, espiar, esquivar, estacar, estalar, estampar, estona, estriu, faidir, falet, falquet, fanga, fauda, feutre, flascon, flauson, forbir, fornir, forselon, fresc, fròc, fronzir, gaire, gaitar, galaupar, gamar, gandir, gant, ganta, garait, garar, garba, garça, gardar, garir, garentir, garlanda, garnir, gasalha, gasanhar o ganhar, gatge, gaud, gauda, gaunha, giga, gisclet, gòrma o vòrma, grafinhar o graufinhar, grapar, grapinhar o graupinhar, gratar, gres, grifar, gris, griular, guèrch o guèch o guèrlhe, guèrp, guèrra, guidar, guinhar, guinsal, guisa, lag o laid, landrar, lasc, lausenja, lepar, lifar, lifrar, lis, lisca, lista, lòtja, maçon, marc, marcar, marrir, martre, mast, mauca, mèlsa, mercat, mesenga, morfidar, morir, murtrir, nafra, pargue o pàrrec, pata, pauta, pegar, pichièra, rampa, ran, ranc, randa, rapar, raspar, rauba, raubar, rausa, rausèl, reng, riban, ribaud, ric, rupa o rufa, sàrria, sasir, sopa, suènh, taca, taïna, tampar, tap, tasca, toalha, tomple, topin, trepar, trigar, trincar, trompa, tròp, tropa, tropèl, trotar, tufa.

Cal ajustar que los noms germanics an daissat de nombroses representants dins los patronims e los toponims lengadocians.

Demest los noms de familha e los prenoms, citarem : Aibran, Aimeric, Alaman, Alboïn, Alibèrt, Alièr, Amalric, Andraud o Andral, Ansèlm, Aribaud, Armand, Armengaud, Arnaud o Arnal, Asalbèrt, Asemar, Asibèrt, Asobèrt, Audebaud o Audebal, Audibèrt, Audifred, Audigièr, Audoard, Barrau o Barral, Baud, Baudoïn, Baudrigues, Begon, Beraud o Beral, Berard, Berenguièr, Bergoïn, Bergonhon, Bermond, Bernat, Bertièr, Bertrand, Brun, Cadoal, Carles, Chabaud, Chabèrt, Chifre, Colrat, Ebral, Ebrard, Enric, Ermengaud, Escafre, Escòfre, Estorge, Faral o Feral, Folques, Folquièr, Frotard o Flotard, Guiraud o Guiral, Galabèrt o Jalabèrt, Galibèrt, Galtièr, Garnaud o Garnal, Gastaud o Gastal, Gaubèrt, Gaucerand, Gaucelin, Gauderic, Gaudebèrt, Gibèrt, Girbaud o Girbal, Giscard, Godòfre, Gontard, Gòt, Grimaud o Grimal, Grimbèrt, Gui o Guigue, Guilabèrt, Guilhèm, Guitard, Isabèrt, Isarn o Isard, Isnard o Einard, Jambèrt, Jòfre, Lambèrt, Leotard o Lautard o Lieutard, Lombard, Mabèrt, Mafre, Manaud o Manal, Mir, Miraud o Miral, Rainaud o Rainal, Rainoard, Rambaud o Rambal, Ramon, Rasimbaud, Rasols, Ricard, Rigaud o Rigal, Robèrt, Rogièr, Rosaud, Rotland, Savaric, Seguin, Senescal, Sicard, Sifre, Sigièr.

Demest los toponims, senhalarem lo sufix -ens per -encs qu'a donat de nombroses noms de lòcs en Lengadòc. Deu èsser atribuit als Visigòts : Amarens, Berens, Esculhens, Girossens, Mossolens, Ratairens, Tonens, etc.

Los noms en vila- o vilar- formats amb d'elements germanics son nombroses : Vilafrancon, Vilagodor o Godorvila, Vilalièr, Vilarambèrt, Vilarasens, Vilaudran, Vilaudric, Vilaudibèrt, Vilar-Savaric, etc. m pòt citar encara : Casalrenós (RANULFI), Montbajon, Montbonós (BONULFI), Montricós (RICULFI), Puèg-Alibèrt, Castèlreng (Rasenc), etc.

d) Elements prelatins

Los elements prelatins del vocabulari occitan son dificils a descobrir demest los mots que lo latin e lo germanic pòdon pas explicar, en rason de nòstra ignorància gaireben totala de las lengas parladas abans la conquista romana.

Los noms de rius, coma Arièja, Arisa, Arn, Dura, Erau, Garona, Onhon pareisson preceltics. De mots coma cuc, cuca, alterat en tuc, truc, suc jos d'influéncias germanicas, quèr, alp, semblan apertenir a la meteissa capa.

Om pòt acordar al ligur : calm, pena, e los toponims en -asc, -osc, -usc : Avenàs(c), Brasc, Salasc, Branós(c). Los noms de ciutats : Narbona, Tolosa.

A l'iberò-basc, revenon los noms comuns : artiga, barca, biscre, coscolha, esquèr, estalviar, garbassa, garrabièr, garric, gaure, gòrra, jasena, toja e los noms de vilas Besièrs, Fois.

Lo gallés a daissat un contingent mai important de formas dins lo vocabulari usual e dins la toponimia. Aicí los principals elements de la lenga correnta : abelanca, agranhon, alausa, alauseta, aliga, andèr, arpent, aubuga, bacin, balma, bana, bauca, bèc, bèç, bèrla, bescle, betonica, bilha, blat, bleda, bodosca, bolzas, bonda, bosiga, bragas, braire, braulhar, bren, bresca, bresegon, bric, brin, brisar, briu, bròc, bròca, bruèlh, bruga, cade, calhau, camba, cambiar, camin, camisa, carpentièr, carri, carruga, casse, cavanèl, cèrç, chai, cleda, cloquièr, crauc, crauma, cugul, cutar, darbon, darna, doga, drap, encombrar, endèrtre, esclapa, estarencla, flisca, gadal, galhard, garra, gavèla, glena, gonèla, grava, landa, laucec, lausa, lèga, lèri, lia, mant, marla, matràs, mena, mèrgue, moton, naduèlh, pairòl, palafré, palaiga, pèça, petit, rega, ròc, rusca, sabon, saia, saile, salmon, sesca, soc, soca, soga, suja, taraire, tenca, tralha, trauc, turra, vailet, vanèl, vassal, vesog.

Cal notar qu'un cèrt nombre d'aquels mots coma : BRACA, CABALLUS, CARPENTUM, CUCULLUS, SAGUM, èran ja estats introduits dins lo latin del sègle IV abans Jèsus Crist; d'autres coma : ALAUDA, BECCUS, BETTONICA, CERVISIA, LEUCA, SAPO datan de la conquista de Gàllia.

La toponimia actuala lengadociana clau de nombrosas formas celticas. Los noms de rius son lèumens preceltics, òm pòt citar, ça que la, los noms formats amb lo radical DUBRON (aiga) que caracterizan la region lengadociana : Argentdoble, Argentoire (ARGENTODUBRUM) dins Aude; Verdoble, Vernasobre, Vernobre (VERNODUBRUM) dins Erau. Ne cal acercar los noms de lòcs de Roèrgue : Ladesobre e Valesobre, atal designats a causa de qualque font. Las formacions amb ALISO son nombrosas : Alson, Alsoc, Son, dins Aude; Alzon, dins Avairon, Erau, lt. Alzon, Auson, Alzona, de meteissa origina, designan de localitats de Gard e d'Aude.

Los noms de montanhas son representats per : Cantal e Cevenas.

Los noms de lòcs abitats son plan mai abondoses. Aicí los principals radicals qu'intervenon dins las for macions toponimicas :
DUNOS : Dun, Balaruc, Besun, Gavaudun, Laudun, Montlausun, Mausun, Verdun.
MAGOS : Bram.
BRIGA : Lanobre, Vesenobre.
NANTOS : Nant.
NEMETIS : Arlende, Arne.
SOLIS : Artòsols, Conòsols, Limòsol, Vinòsols (Aude), Bòsols (Avairon) (1).

(1) L'etimologia gallesa dels noms de lòc Artòsols, Conòsols, etc.., es una ipotèsi personala segon lo toponim VERNOSOLIS = La Vernosa (Auta Garona); son formats amb lo radical celtic SOLI-, SULI-, coma segond element, e ARTO-, CONNO-, LIMO-, VINO-, dont la preséncia dins los noms de Gàllia es abondosament atestada (Dottin, La langue gauloise).

OIALOS a donat de nombrosas formas en -uèjol, -uòjol (-uèjul, -ièjul, -èjul, -iòjul, -uèju), dins lo Massís septentrional, lo païs cevenòl e qualques autres punts : Cornuèjols, Granuèjols, Perruèjols, Tremuèjols, Vernuèjols, etc., etc. Aquels toponims datan sovent de l'epòca gallò-romana. N'es atal meteis pel sufix -ACOS que caracteriza d'innombrables noms de domenis gallò romans : Albiac, Calvinhac, Casilhac, Donasac, Florac, Montanhac, Orlhac, Paulhac, Rofiac, Savinhac, Severac, Sonac, Tersac, Tolonhac, Treviac, Unhac, Ventenac, Vitrac, etc., etc. Demest las formas isoladas, òm pòt citar : Agen, Albi, Caors, Javols, Ledenon, Lodeva, Magalona, Mende, Nemze (Nimes), Rodés.

Los noms de païses, per l'intermediari del latin, nos an daissat : Albigés, Carcin, Gavaudan, Rasés, Roèrgue.

En conclusion, cal remarcar que los toponims d'origina celtica son mens nombroses en Lengadòc que dins las regions de França. D'autre biais, la majoritat (noms en -OIALOS del Lengadòc oriental e septentrional e en -ACOS) datan de l'epòca gallò-romana. Aquò es un clar indici de la febla densitat del pòblament gallés dins nòstras regions.

e) Elements arabs e orientals

Los primièrs elements arabs an penetrat en occitan per l'intermediari del comèrci mediterranenc. Lo contingent mai important proven de las Crosadas que metèron en contacte los pòbles crestians amb los musulmans. Enfin un cèrt nombre son passats en Occitània a travèrs los Pirenèus e segurament pel mejan del catalan. Om pòt citar : aiganafa, alambic, albricòt, alcassin, alcavòt, alcòl, alcòva, alfa, alfàbia, alfasega, almanac, alquimia, alquitran, aluda, ambre, argelat, assassin, aubergina, aubèrja, aubièca, augebit, avivas, azard, azeròla, azur, barbacana, barracan, basana, borraja, burnós, camfre, carmin, carróbia, charrabià, chifra, coton, cramesit, doana, eissauga o savega, escac, escarabida, escarchòfa, estragon, faca, farda, festuc, garbin, garrofa, gipon, jansemin, jària, julèp, laut, limona, madraga, magazin, malhuc, marfega, marrega, matalàs, mesquin, mortaisa, papagai, quermès, quintal, realgar, sabaton, sacre, safran, sagaia, sarron, senha, siròp, sucre, taça, tafatàs, tafurèl, tambor, tara, tarifa, tartana, taüc.

f) Apòrts modèrns

Lo mai consequent d'aquels apòrts es lo del francés. Dès las originas, dins la lenga dels trobadors, òm pòt notar : aiga (francò-provençal), chin o chen, jaune, jardin, jòia, païs, palais, poissant, vergièr. Après l'installacion dels Franceses en Lengadòc al sègle XIII, lo nombre dels gallicismes creis rapidament. Al sègle XIV, òm pòt relevar : dangièr, merchand, profitar, sage. Al sègle seguent, es una vertadièra invasion : assès, atge, autant, boitós, chaut, chival, congièt, desjà, despitar, frapar, gormandejar, joïr, juscas, marchandisa, medicin, messenhors, meissant, moyan, palhardisa, rejoïr, rejoïssança, riche, richessa, tombar, tuar, velhessa, etc., etc.

Despuèi la segonda mitat del sègle XVI, la lenga d' c cessa d'èsser escrita dins los actes oficials e per consequent pèrd la màger part del sieu vocabulari sabent. Desenant, los escrivans ocasionals posan dins lo francés sens la mendre discrecion. La lenga parlada jos l'influéncia del snobisme s'altèra encara mai per imitar l'aristocracia e la borgesiá. Es lo temps ont òm vei aparéisser : (mèro, pèro, frèro, sur, cur, oui, nani, moussú, madamo), per citar que las formas mai correntas.

Om pòt senhalar encara la penetracion en Lengadòc d'una cèrta quantitat de mots espanhòls o aragoneses a travèrs lo catalan e lo gascon. En general sèrvan o atòn final jos la forma de (u) atòn. Aicí-ne qualques exemples : burro, caraco, carro, casco, cigarro, cocarro, farfant, fidèus, galho, gitano, macho, mochacho, modorro, morisco, morlaco, moro, perro, tacho.

VIII. -- EVOLUCION ISTORICA DEL LENGADOCIAN

Om pòt destriar tres periòdes dins la vida del dialècte lengadocian.

Del sègle IX al sègle XIII, lo lengadocian possedís una declinason amb dos cases identica a aquela de l'ancian francés. Fins al mitan del sègle XII, sembla i aver agut coïncidéncia entre l'usatge escrit e la lenga parlada. A partir d'aquela epòca, la declinason dispareis de l'usatge vulgar, mas persistís dins los tèxtes escrits. Aquel primièr periòde, illustrat per la literatura cortesa, merita d'èsser apelat classic o dels trobadors.

Lo segond periòde, que va del començament del sègle XIV fins a la mitat del sègle XVI, es marcat per l'abandon total de las règlas de la declinason dins los tèxtes escrits. La lenga se localiza de mai en mai e pren lo caractèr dialectal. Una part del vocabulari ancian e principalament los tèrmes de la lenga cortesa dispareisson. Aquela pèrda es compensada per la multiplicacion dels mots sabents manlevats al grèc o al latin e destinats a exprimir las causas del dreit, de la medicina, de la filosofia e de la teologia. La lenga a una vida literària insignificanta; per contra servís a redigir los actes, las deliberacions, los comptes, la correspondéncia e las cronicas de nòstras comunas lengadocianas. Aquels documents constituisson una massa enòrma d'un grand interès linguistic e istoric. Podèm qualificar aquel periòde de vulgar.

De la segonda mitat del sègle XVI als nòstres jorns, la lenga d' c es descaçada de l'usatge escrit e se tresmuda aviat en patés . Pèrd tot lo vocabulari escrit per se reduire exclusivament als tèrmes de la conversacion correnta dels pageses e dels menestrals. Quand, per excepcion, los escrivans vòlon exprimir d'idèas pus elevadas, son obligats de manlevar los mots que lor fan sofraita al francés. De mai, jos l'influéncia de l'idèa que lo francés es un idiòma superior del fait que s'introdutz dins l'usatge jornalièr de las classas borgesas e aristocraticas, los ccitans tendon de mai en mai a emplegar de formas francesas. Aquel periòde s'amerita lo nom de decadéncia.

IX. --LA RENAISSENÇA

La renaissença modèrna de la lenga d' c s'es produita jos l'influéncia de l'escòla istorica de la fin del sègle XVIII amb de libres coma L'Histoire de Languedoc dels Benedictins o L'Histoire littéraire des troubadours de l'abat Millot, escrita amb los materials acampats per Lacurne de Sainte-Palaye. Cal pas tanpauc daissar passar per malha lo ròtle jogat pel Romantisme dins lo despèrtament esperital dels pòbles anequelits per l'imperialisme dels sègles precedents.

Lo primièr escrivan de valor qu'aja soscat a restaurar la lenga e la literatura lengadocianas es sens cap de dobte Fabre d'Olivet (1767-1825) de Ganges, que publiquèt al començament del sègle XIX : Le troubadour, poésies occitaniques du XIIe siècle (1803). Sos successors immediats, dels quals Jansemin d'Agen es lo capmèstre, demòran estrangièrs a tota preocupacion de restauracion linguistica; a aquel punt de vista, contunhan los escrivans patesejaires dels dos darrièrs sègles. Cal l'exemple de Mistral e de sos amics per despertar en Lengadòc un vertadièr movement dins aquel sens. Es a l'entorn de la Societat Arqueologica de Besièrs e de la Societat de las Lengas Romanas de Montpelhièr que se concretiza. Ça que la, la reforma linguistica mistralenca trobèt son melhor obrièr dins August Forés de Castèlnòudari (1848-1891) que, dins sos divèrses recuèlhs poëtics, l'aclimatèt definitivament en Lengadòc.

Un pauc pus tard lo Carcinòl Antonin Perbòsc (1861) e lo Lauragués Prospèr Estiu (1860), seguissent l'exemple del canonge lemosin Ros (1834-1905), temptan d'unificar la lenga en restaurant la grafia classica e de la purgar mai estreitament dels gallicismes. Malgrat la resisténcia dels felibres tradicionalistas de Lengadòc e de Provença, lors òbras de valor indiscutibla an fait grelhar un fum d'imitadors. Uèi, l'evolucion del Felibritge vèrs un occitanisme mai eficient met en evidéncia la necessitat d'unificar los dialèctes per rendre possibles l'ensenhament dins las escòlas e la vida d'una literatura nacionala occitana.

Dins aquesta GRAMATICA, nos prepausam de desvolopar l'òbra entamenada pels nòstres predecessors. Per subrepés, avèm lo desir de la far profechar dels trabalhs dels linguistas modèrns e de l'exemple de la restauracion del catalan literari per l'illustre Pompeu Fabra.

Estimam qu'al punt de vista de la grafia, cal conciliar nòstras tradicions classicas, los resultats de l'estudi scientific de la lenga, la grafia mistralenca e la grafia catalana, sens tròp nos alunhar de las costumas a las qualas èm avesats despuèi l'escòla. Cresèm que la melhora basa es de prendre per nòrma lo Diccionari Ortogràfic de Pompeu Fabra en regetant las notacions que son especificament catalanas. Aquel procediment nos dona un sistèma ortografic ja estudiat d'una de las grandas brancas de la nòstra lenga, nos alunha pauc del sistèma mistralenc e del sistèma Perbòsc-Estiu, tot en permetent una intercomprehension mai aisida entre los ccitans dels dos penjals dels Pirenèus.

Per çò que tòca la lenga dins sos elements sencers, cal tractar d'arreu de la fonetica, del vocabulari, de la morfologia e de la sintaxi. En fàcia de las divergéncias foneticas dels divèrses parlars lengadocians, cresèm pas possible d'aténher una unificacion completa. Admetèm las varietats foneticas ja conegudas per l'anciana lenga e regetam rigorosament las que se son manifestadas despuèi l'epòca de decadéncia. Es atal qu'adoptarem : nuèch, nuòch o nuèit, e que regetarem (nièch, nèch, nioch, nèit); fach o fait, e non (fat, fèit, fèi); nadal, nadau, e non (nadar, nadà); ròc, ròcs allòc de (ro, rot, ros, rots, rotch); flagèl a la plaça de (flagièl, fladgèl, flatchèl, fladzèl); caissa e non (caicho, cacho); pala allòc de (pawo, pavo, pago, paro), etc.

Escriurem los mots jos lor forma etimologica completa. Es atal qu'aurem : rauc, abaus, donar, véser, colar, singlar, malor, fuèlh, rastolh, castanh, cunh e non (rau, abau, dunà, bese, culà, singlà, malú, fèl, ras tul, castan, cün).

Aquelas règlas nos amenaràn a una unificacion considerabla de la lenga, mas al nòstre vejaire plan insufisenta. Conven de persiègre aquel trabalh d'unificacion dins lo vocabulari e mai que mai dins la morfologia. En fòra de las variacions degudas a las leis foneticas regularas, i a encara un grand nombre de variacions degudas a d'accidents divèrses de caractèr excepcional; lo meteis tèrme pòt se presentar jos tota una tièra de formas. Al nòstre vejaire, la lenga literària deu se limitar a una o doas d'aquelas formas, las mai regularas e las mai usitadas. Lo mot ANATOLIUM a donat (anadiüèl, nadüèl, nadiüèl, nadèl, nadièl, nadiol, nandüèl, adüèl, asüèl). Demest aquelas formas causirem naduèlh, la mai usitada e que pòt servir de supòrt a totas las autras. De meteissa manièra, lo latin MESPILA a per equivalents (mèsplo, mespula, mispula, nespula, nispula, nèsplo, nèspro, bespulo, empulo, espulo, espurro). La lenga literària poirà adoptar : mèspla, mespola.

En morfologia, la preposicion latina APUD es representada per las formas popularas : (ab, amb, an, am, ambé, dan, dam, dambé, amé, omb, on, om, ombé, ommé, emb, en, em, embé, emé). Nos sembla rasonable de servar amb per la lenga escrita. De pariva faiçon l'advèrbi latin UNDE a donat una tièra de variantas per redoblament o combinason amb a, de, la : (unte, undum, aunt, ant, endunt, ulant, urant, dulant, delant, anunt, alunt, dacunt, dicunt, lant). La lenga literària a tot interès a se reduire a l'unic ont. Lo subjonctiu present del vèrb èsser presenta de nombrosas formas : (siò, siosco, siogue, sigue, siège, sagie, sialhe, fogo, fosco, essie). Nos pareis preferible d'admetre solament la classica siá dins la lenga escrita.

Aquelas nòrmas nos permetràn d'aténher una uniformizacion relativa, mas pr'aquò sufisenta per ensenhar la lenga als escolans e formar un eleit cultivat susceptible de legir las òbras literàrias occitanas. Las divergéncias foneticas, morfologicas e lexicologicas que subsistiràn, reduitas al minimum, empacharàn pas l'intercomprehension e constituiràn pas una tròp granda dificultat per l'ensenhament. Una unificacion pus completa, si deu se produire, serà l'òbra del temps e dels escrivans. Pel moment, cadun deu prendre per basa de sa lenga lo sieu parlar nadiu e n'utilizar totas las riquesas.

L'òbra de renaissença pòt pas, ça que la, se limitar aquí. Demòra a netejar nòstra lenga dels gallicismes que se son substituits als mots indigènas. Lor remplaçament deu se far per manlèu d'en primièr als autres parlars lengadocians, en segond lòc als autres dialèctes occitans, catalan comprés, e d'en darrièr a la lenga anciana. Es extrèmament rar que la lenga d'Oc modèrna permeta pas totas las correccions e que calga aver recors a un arcaïsme.

Pels mots que designan de causas novèlas, çò pus simple es d'utilizar los mots franceses ja naturalizats en occitan, coma : automobila, carbata, gasa, obusièr, omnibus, tanc, torpilha, usina, etc.

Quant al vocabulari sabent pròpriament dit, serà manlevat al grèc e al latin segon las règlas expausadas dins l'apendix d'aquesta GRAMATICA.

Despuèi que la lenga d' c a cessat d'èsser escrita oficialament, sa sintaxi a prigondament sofèrt. Nòstres escrivans, avesats al francés, transpausan los torns d'aquela lenga dins la nòstra. Per restablir la puretat primitiva, cal d'en primièr estudiar la lenga dels pageses, legir los bons escrivans e encara melhor practicar nòstres tèxtes ancians. Cal notar, a aquel punt de vista, que Carcin, Roèrgue, Gavaudan e lo païs de Fois an servat melhor que las autras regions las ancianas règlas sintaxicas.

Los metòdes que venèm de desvolopar brèvament nos donaràn una lenga literària vertadièra, modèrna, pro unificada, sens pr'aquò ofegar del tot las particularitats localas. Conciliarà las necessitats inerentas a la vida d'una lenga literària amb los embelinaments subtils que naisson de la sabor terrairenca.

Sabèm que nòstres adversaris objectaràn qu'aquela lenga restaurada serà artificiala, incomprehensibla e estrangièra dins tots los païses lengadocians.

Oblidaràn qu'una lenga literària compòrta necessàriament una part d'artifici e d'arcaïsme. Si volèm una lenga coma lo francés, l'italian o l'espanhòl devèm pas rebufar las condicions d'existéncia de tot idiòma literari.

Quant a l'argument trait de l'incomprehension, lor farem remarcar qu'exagèran notablament e que, d'autre biais, tota lenga necessita un ensenhament. Degun pòt pas se flatar de la conéisser solament en la parlant; cal i apondre l'estudi.

Per fin, ajustarem qu'una lenga pòt pas se limitar a un terrador e un sol temps. Deu èsser la sintèsi dels parlars naturals de tota la nacion e la sintèsi de la lenga dels escrivans ancians e modèrns. La localizacion excessiva pòt ben facilitar la comprehension als compatriòtas immediats de l'autor, mas la rend mai dificultosa als legeires de las autras regions.

Em plan persuadits que tots aquels empaches, que los Catalans son en passa de vencir, representan un esfòrç plan mendre que çò qu'imaginan nòstres adversaris. L'òbra realizada pels nòstres fraires de delà los Pirenèus nos assegura del succès.

Loís Alibert 

Réédition de la grammaire de Louis Alibert, établie d'après les parlers languedociens dans les années 1930, et qui fait encore autorité aujourd'hui pour l'étude de la langue et les choix graphiques. 

http://www.decouvertes-occitanes.fr/fr/113-gramatica-occitana-lois-alibert-9782859102746.html 19€ DERNIER EXEMPLAIRE ! Réalisation et hébergement de la boutique par : NET15 

http://regnevalentia.blogspot.com/2007/06/els-parlars-lengadocians.html

En occitan. Aperçu de la table des matières : Introduccion : lo dialècte lengadocian Primièra part : grafia e fonetica Segonda part : morfologia Tèrça part : sintaxi Quarta part : formacion dels mots Apendix : Adaptacion dels mots sabents a l'occitan

VOCABULARI ORTOGRAFIC 

IEO edicions, hors collection.

Gramatica occitana, Loís Alibert

Wiki
https://oc.m.wikipedia.org/wiki/Gramatica_occitana_segon_los_parlars_lengadocians

La Gramatica occitana segon los parlars lengadocians, mai sovent coneguda coma la Gramatica occitana d'Alibèrt, foguèt una de las òbras fondamentalas per la fixacion de la grafia dicha "classica" de l'occitan. Foguèt escricha per Loís Alibèrt e publicada a Barcelona en 1935.

Aquela gramatica pareguèt çò primièr en tròces dins la revista Òc. En 1935 la Generalitat de Catalhona per mejan de l'Oficina de Relacions Meridionals, l'estampèt, mas la Guèrra civila espanhòla ne geinèt la difusion. Calguèt esperar 1976 que se sortiguèsse una edicion novèla e revisada deguda a Ramon Chatbèrt, editada pel Centre d'Estudis Occitans de l'Universitat Pau Valèri de Montpelhièr. En 2000 l'Institut d'Estudis Occitans e l'Institut d'Estudis Catalans la tornèron estampar.

ABBE SALVAT Joseph, gramatica occitana

La Gramatica occitana a marcat prigondament lo movement renaissentista occitan. La referéncia explicita d'Alibèrt per sa gramatica èra la Gramàtica catalana de Pompeyo Fabra e l'autor voliá que son òbra aguèsse lo meteis resson social que la del Pompeu Fabra. La gramatica d'Alibèrt a quatre caracteristicas que ne fan una òbra màger:

• Es escricha en occitan.
• Es una gramatica descriptiva dels parlars lengadocians.
• Es l'òbra qu'es a la basa del desvolopament de la grafia classica (e mai se n'es pas a l'origina).
• Es una gramatica prescriptiva (ditz las formas que cal emplegar e las que cal pas) que fonda la nòrma classica de l'occitan e qu'a per ambicion d'èsser a la basa d'una lenga literària. Es aquela caracteristica que noiriguèt la polemica a l'entorn de l'òbra, ajudada pel ton categoric de l'autor.
• Es una òbra qu'anticipa las aplicacions possiblas a d'autres dialèctes occitans que lo lengadocian, e que se fonda sempre sus una concepcion globala de la lenga occitana.

AITOR CARRERA BAIGET

Mas se l'òbra es ara en partida contestada, es a l'origina de la difusion de la grafia classica e de la nòrma classica, amb las adaptacions de Pèire Bèc pel gascon o de Robèrt Lafont pel provençal. Tanben es la font de las principalas temptativas d'estandardizacion del lengadocian, que sián las de Jacme Taupiac, de Rogièr Teulat o de Patric Sauzet.

A mai de son prètzfach normatiu, l'òbra d'Alibèrt es plan rica en informacion dialectala. La variacion sosdialectala del lengadocian i es descricha pro menimosament dins mantuna part de l'òbra que siá en fonologia o en morfologia e una mapa amb la toponimia en occitan, que permet de visualizar aqueste ensems de sosdialèctes, i es fornida tre la debuta del libre

Mapa dels dialèctes lengadocians de l'occitan, extracha de la Gramatica occitana d'Alibèrt

Modificar

• Loís Alibèrt
• Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens
• Occitan
• Grafia classica
• Nòrma classica
• Conselh de la Lenga Occitana
• Congrès Permanent de la Lenga Occitana
• Institut d'Estudis Occitans

Loís Alibèrt (Bram, 12 d'octobre de 1884- Montpelhièr, 16 d'abril de 1959) foguèt un lingüista occitan. Es un autor especialament conegut e important dins l'occitanisme per encausa de sa gramatica, e de son diccionari, que fondamentan la nòrma classica de l'occitan.

https://oc.m.wikipedia.org/wiki/Loís_Alibèrt la wiki se pot modificá, no faigau mol cas de lo que llixgau.

Loís Alibèrt nasquèt en 1884 a Bram, en Lauragués, dins una familha de païsans ont l'occitan i èra la lenga d'emplec abitual. Tre sa joventut s'opausava ja a las ideologias radical-socialistas qu'imperavan dins son país. Partiguèt far d'estudis de farmacia a Montreal d'Aude. Estudièt puèi a l'Universitat de Tolosa ont s'interessèt per la lenga e l'istòria occitanas. Obtenguèt aital los diplòmas d'estudis superiors meridionals e d'estudis superiors d'istòria. Al mes de desembre de 1912, se maridèt amb Maria Lator. Aguèron pas qu'un filh, Enric, que moriguèt a la guèrra en 1943, mobilizat en Alemanha quand faguèt sos 31 ans. S'installèt coma farmacian a Montreal d'Aude e i demorèt de 1912 a 1942. Sòci del Felibritge (Escòla mondina, puèi l'Escòla occitana), foguèt cap redactor de La Tèrro d'Oc. Comencèt de s'interessar a la normalizacion linguistica de l'occitan après la Primièra Guèrra Mondiala. 

Dins Le lengodoucian literari, fasiá servir una grafia francizanta e a l'encòp l'article local le.

Es cap a la fin de las annadas 1920, que jos l'influéncia de Prospèr Estieu, Antonin Perbòsc e sustot de Pompeu Fabra, perfecciona l'escrich e l'oral per desvolopar la nòrma classica, inspirada de l'usança anciana e adaptada a la lenga modèrna. Es demest los fondators de la Societat d'Estudis Occitans, en 1930, que ne ven gaireben lo solet animator. Sa Gramatica occitana segón los parlars lengadocians poguèt pasmens paréisser qu'a Barcelona, mercé a l'ajuda dels catalans, en 1935-1937, en plena guerra sivil.

Sa Gramatica pausava los principis e donava una lista d’exemples de mots, aplicacion dels principis per l’ortografia restituida. Durant la Segonda Guèrra Mondiala, Alibèrt se mostrèt partisan del regim de Pétain e de la collaboracion. Amb la femna, foguèt jutjat e condemnat a la preson per "atteinte à la sûreté de l'Etat" en 1946. Sortiguèt finalament de preson en 1951 (5 añs per atteinte?) e visquèt cansat e malautís en çò de sas conhadas. 

Alibèrt se mostrèt fòrça discret dins l'emergéncia de l'occitanisme de l'après guèrra. Sembla que joguèt pas cap de ròtle actiu dins la fondacion de l'Institut d'Estudis Occitans (IEO) en 1945. Per contra, l'IEO adoptèt la nòrma classica en se basant sus sa gramatica, revista en 1950. Moriguèt a Montpelhièr lo 16 d'abril de 1959 e foguèt enterrat a Bram. 

Sa ''Gramatica occitana'' es estada tornada publicar durant lo segle XX, la darrièra reedicion data de l'an 2000 per l'Institut d'Estudis Occitans, amb de leugièras correccions e mesa adeqüacion amb las nòrmas establidas pel Conselh de la Lenga Occitana.

A partir de sos manuscrits inedits, Robèrt Lafont e Raimond Chatbèrt publiquèron un diccionari postum e inacabat, lo Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens (1966), qu'es considerat de còps que i a d'una qualitat tecnica pro bassa e mens bona que la de la gramatica de 1935.

Son diccionari èra pas pus la teoria amb d’exemples, mas son aplicacion, d’un ample tot autre. Alibèrt lo faguèt mai que mai per ensajar de determinar l’ortografia de totes los mots tradicionals de l’occitan lengadocian, trabalh enòrme de son temps, malaisit e inacabat (amb d’etimologias sovent inconegudas, de familhas de mots malaisidament determinadas, de relacions amb lo catalan e las autras lengas neolatinas de còps absentas, de prononciacions o de formas lingüisticas desparièras, etc.). S’i tròban emai de « variantas » que son pas de variantas de mots ni mai d’ortografia mas de prononciacion, notadas de còps en prononciacion figurada a la francesa, o emai mitat a la francesa e mitat a l’occitana (!) : cuol Var. quiol ; conselh Var. cosselh, crotz Var. cros ; engenh~enginh Var. enchin ; pissar Var. pichar ; polícia Var. polécia ; pluèja Var. plèja ; puèi Var. pèi ; regina Var. ragina ; resistir Var. resestir ; sagnar Var. sannar ; tòrcer Var. tòcer, tòtser ; vim Var. vin (!!!) : pròva evidenta d’una òbra inacabada. En mai, s’i ajustan un fum d’enganas de còpia del manuscrit, que los editors postumes poguèron pas consultar, mas que Josiana Ubaud dins lo sieu Diccionari Ortografic a esmendat. Atal, es pas question de considerar lo diccionari d’Alibèrt coma una òbra que clavariá per l’eternitat tot lo trabalh lingüistic e lexicografic seriós, mas totas las insufiséncias o esitacions qu’òm i pòt trapar pòdon pas servir de pretèxte per l’enviar tot entièr a las escobilhas per faire qué que siá, e encara mens per desqualificar sos principis.

Segon Joan Coromines : «La Gramàtica occitana segons els parlars llenguadocians és una obra substancial i cabdal per a l'elaboració de la norma escrita de l'occità modern; la qual és majoritària avui mateix. Fou escrita pel farmacèutic i lingüista audenc Loís Alibèrt, admirador de la tasca duta a terme per Pompeyo Fabra».

• Le lengodoucian literàri, 1923
• Gramatica occitana segón los parlars lengadocians, 1935-1937, reedicion corregida per Raimond Chatbèrt, Montpelhièr, CEO, 1976, reedicion IEO, Tolosa, 2001
• Les troubadours de l'Aude, 1941 (Revista Pyrénées n° 2)
• Origine et destin de la langue d'Oc, 1942 (Cahiers du Sud)
• Participacion a la redaccion de la Tèrro d'Oc, 1908-1930
• La réforme linguistique occitane et l’enseignement de la langue d’oc (publicat sens nom d'autor per l'IEO (1950)
• ambe Pèir Bec, L'application de la réforme linguistique occitane au gascon, IEO, Tolosa,1952
• Sur quelques toponymes catalano-occitans dans l'Aude, 1956 (Revue internationale d'onomastique n° 2)
• Toponymes de l'Aude, 1957 (Revue internationale d'onomastique n° 4)
• Sept élégies de Tibulle traduites en languedocien, 1928
• Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens, 1966 (postum)

Ligams extèrnesModificar

• Dictionnaire occitan - français, Loís Alibèrt (en pdf)
• Dictionnaire occitan - français, Loís Alibèrt (en html)
• Gramatica occitana segon los parlars lengadocians - Introduccion: encastre geografic e origina dels mots occitans
• Gramatica occitana segon los parlars lengadocians - Introduccion: estudi de las mutacions foneticas dels parlars lengadocians, Loís Alibèrt
• Lexique français-occitan des gallicismes corrigés, Loís Alibèrt
• Loís Alibèrt al sit Montpelhièr l'occitana
• Compte-rendut de la Gramatica occitana, segonda edicion, per Xavier Lamuela
• Letra manescricha de Loís Alibèrt a F. P. Raynal, sus Occitanica, fons Cirdòc

Nòtas & referéncias:Modificar

1.  Biografia per Joan Frederic Brun