Mostrando entradas con la etiqueta luenga. Mostrar todas las entradas
Mostrando entradas con la etiqueta luenga. Mostrar todas las entradas

sábado, 5 de septiembre de 2020

ANTÓN EITO MATEO, aragonés, catalán, luengas d´Aragón

L’aragonés y lo catalán, las atras luengas d’aragón.


ANTÓN EITO MATEO


Talmén iste no siga lo caso, y muitos de los leutors y leutoras ya tiengan bella mena d’informazión u conoxedura sobre lo tema que nos ocupa, pero a ormino, mesmo entre la propia ziudadania aragonesa, la esconoxedra de la reyalidá lingüistica aragonesa, y profés de las suyas dos luengas minoritarias, no ye un feito masiau estrordinario.

En Aragón la luenga mayoritaria y la unica ofizial ye lo castellano, pese a no estar una fabla propia d’Aragón, sino que estié incorporada a lo luengo de los sieglos, sustituyindo u reemplazando a l’aragonés en muitismos casos y a lo catalán en atros.

// Este es uno más de los ababoles que llaman aragonés a esta fablilla y catalán al occitano, usado por reyes de Aragón, como Pedro IIMartín I y posteriores, también los Trastámara y descendientes, por los diputats del General de Cathalunya y muchos otros. 

Als presentz, Pedro II, Aragón

Rey Martín I de Aragón, el humano, Martí I de Aragó.


tomo-i-texto-lxi-hoc-rey-martin-acta-valldoncella

- Senyor plauvos que la successio de vostres regnes e ten es apres obte vostre pervingue a aquell que per justicia deura pervenir e quen sia feta carta publica.
- Et dictus dominus rex respondens dixit: - Hoc.

- Plauvos donchs senyor que la successio de vostres regnes e terres apres obte vostre pervinga a aquell que per justicia deura pervenir e quen sia feta carta publica.
- Qui quidem dominus rex respondens dixit: - Hoc.

hoc

Et hiis dictis dictus Ferrarius de Gualbis repetens verba per eum jam prolata dixit hec verba vel similia in effectu: Senyor plauvos que la succesio dels dits vostres regnes e terres apres obte vostre pervinga á aquell que per justicia deura pervenir? et dictus dominus rex tunc respondens dixit: Hoc; de quibus omnibus petiit et requisivit dictus Ferrarius publicum fieri instrumentum per me protonotarium et notarium supradictum.

//

Breu güellada istorica


L’aragonés y lo catalán, como lo resto de las luengas romanicas prozeden de lo trestallamiento de lo latín en los esferens territorios de l’Imperio Romano tras la suya cayita, fendo-sen como luengas particulars fa más de mil añadas.


Ambas luengas iban a conbibir en lo seno de la Corona d’Aragón sin dengún problema, ni enfrontinamiento, solo cal beyer, que en lo discurso, u “Propuesta” de la Corona, que se feba debán de las Cortes, lo Rei charraba en catalán (luenga mayoritaria con catalans, balenzians, mallorquins y muitos aragoneses) y li contestaba l’Arzobispe de Zaragoza en aragonés.

Pero con lo tiempo lo desembolique iba a estar diferén, ya que l’aragonés nunca cuallaría como luenga culta, y tras la dentrata de la dinastía castellana de los Trastamara en lo trono aragonés con Fernando I en 1412 por lo compromiso de Caspe, rapidamén, tras un prozeso de castellanizazión de la clase “pulitica” d’allora y de l’uso alministratibo masibo de la nueva fabla, iba a prenzipiar-ne lo suyo retacule. Lo catalán en cambio si iba a cuallar como luenga culta, con una importán tradizión literaria ya desde lo siglo XIV.


Desde iste momento y casi dica uei, entre los charradors d’aragonés iba a disaparexer la conzenzia de charrar una luenga “diferén”, y iba a creyar-se la imachen de “eso es hablar mal”, “eso es castellano vulgar”, ezt. En lo caso de lo catalán, si bien la conzenzia lingüistica ha remanito amás tot lo tiempo en la mayoría de fablans de atras zonas, en lo caso de locatalán d’Aragón, a ormino por motibos pulíticos, se biene charrando de chapurreat, la nostra parla, dialectos locales, Y y atra terminoloxía que trata de negar categoría de luenga a lo charrau por ixas presonas.


Lo resultato de tot ixo en los nuestros días ye que emos a l’aragonés muito feble, tanto territorialmén, como por lo numero de charradors y con escasos recursos ta sobrebibir. La situgazión de lo catalán ye algo millor debiu a estar-ie amán de Catalunya, y a la millor situgazión de lo catalán unos quilometros más t’allá, amás d’aber más meyos, incluyita TV3 (Televisió de Catalunya), radios, prensa, en fin, mayors posibilidaz ta sobrebibir y de adautar-se a las parolas complexas soziedaz.

Bels datos sobre ámbas luengas

Uei, lo debate sobre las luengas minoritarias d’Aragón, ye cutiana autualidá. Muito esfuerzo y triballo ha estau menister ta plegar dica iste punto, y quizas ta cosa, que estarba lo pior.

L’aragonés, ha retaculato dica lo terzio norte de lo País, remanindo a pur de penar en lo Pirineo y Semontanos (sierras inferiors), zonas todas ellas de difízil azeso, mal comunicatas aún en la actualidad y en do lo turismo de masas se retrasé dica fa no muitas añadas.

Lo catalán, remane anque con bel retacule en la suya zona histórica, como ye toda la franja limítrofe con Catalunya (Franja de ponent ta los catalans y clamata Faxa oriental en Aragón). Curiosamen tot lo límite con lo País Valenciá, coinzide con la zona de fabla no catalana d’ixe territorio, y que muitos lingüistas consideran zona de luenga aragonesa, pues estié repoblata por aragoneses en tiempos de la denominata “reconquista”.

En cuanto a numero de charradors, debemos ir ta l’añada 1981, en cualo Zenso se’n incluyé una pregunta arredol de lo conoximiento y emplego d’atra luenga esferén a lo castella no en Aragón. Dica uei, no se disposan de más datos, sino ye de forma parzial en bella localidá, la almenistrazión aragonesa no ha tornato a preguntar-se, y casi ni a terestucar-se, que pasa con ixas milentas de ziudadanos y ziudadanas que han atra luenga materna. Ta la esmentata añada de 1981, la situgazión en Aragón con una poblazión de 1.213.099 personas, estarba la siguién en lo tema lingüistico:


POPULACIÓN

% DO TOTAL




ARAGONÉS

29.477

2,43




CATALÁN

48.029

3,96




CASTELAO

1.161.746

93,61





La poblazión de ambas luengas, s’amanaba ta las 80.000 personas, zifra que bien poderba aber estato mayor, pues mancan datos de zonas de luenga aragonesa, y la faina de conzienziazión d’ixas calendatas yera escasa, tras lo fosco periodo de la Adictadura franquista@. Bi eba qui afirmaba que ixa zifra poderba aber estata lo dople.

Autualmen, dar cualsiquier dato, ye un tanto aprezisau, pero no bi ha temor a entibocar-se si charrásenos de que istas zifras tenerban una puyada senificatiba.

Situgazión sozial

A l’ora de reyalizar cualsiquier mena d’analís, debemos prenzipiar por destacar la millor situgazión de lo catalán.


La influyenzia de la poderosa Catalunya, autúa de una traza ambibalén como cuasi tot en ista bida. Ista bezindá, afeuta en una millor situgazión de lo catalán ya que ye emplegato como beiclo de comunicazión entre los charradors de las dos zonas, bi ha meyos de comunicazión en catalán, unibersidaz, ezt., tot un mundo en do bochar-se y bibir en catalán. Por atro costau, iste “coqueteo” se beye mal desde la clase pulitica aragonesa, en do bi ha un aragonesismo de segunda, más bien un baturrismo de colors españolistas, que fa que se beiga con medrana a ista poblazión, bella cosa asinas como “tener al enemigo en casa”. Anque ista zona ye territorio aragonés desde cuasi la fundazión de lo biello reino prauticamen, y la frontera entre Aragón y Catalunya ista delimitata desde fa más de 500 añadas, bels partius catalans (y tamién chen aragonesa, anque istos los menos y aduyaus por la mayor riqueza y desembolique de Catalunya), con una bisión dezimononica y buena eredera de las tesis de Heidegger, beyen a Catalunya como tot territorio en do se charra catalán (los famosos Països Catalanos), y lo leco d’istas ideyas prechudica de retruque a toda la poblazión calano-charrán d’Aragón, a qui no se duda en considerar como “polacos”, o no aragoneses en muitos ámbitos de los “buenos aragoneses”. Al mismo tiempo esto faborexe posturas sezesionistas y blaberistas, que fan que rezientemén se haya inbentato ta desonra de toz los lingüistas que dica ahora no lo conoxeban un nuebo idioma lo orién-aragonés, y en bels casos, la cosa ha plegato dillá y en una redolada de la probinzia de Teruel (Matarranya) se i charra de lo baisch aragonés. D’ista fosca mezcliza entre pulitica y luenga poco bueno puede salir, y dica istos diyas lo catalán sigue sin reconoxer-se en Aragón como luenga, y se sigue charrando de chapurreat, en un intento de negar la identidá lingüística, que ta la gran mayoría de la clase pulitica ye un sinonimo d’identidá cultural, pulitica y nazional, y con ixe complexo d’inferioridá en lo respeutibe a Catalunya, continan perchudicando a Aragón.

Con tot y con ixo, lo catalán biene millorando la suya situgazión. Desde lo curso 83-84, se bienen fendo clases de catalán en los colexios de la Franja, grazias a un combenio MEC-DGA (Diputazión Cheneral d’Aragón). Los seminarios, premios, zertámens, ezt., han proliferato, y la situgazión ba millorando, grazias amás a la millora que plega abendo lo catalán en las atras zonas con desembolique telebisibo, de publicazions y de carauter legal. Lo millor escritor en luenga catalana en la autualidá y que mesmo ye plegau a sentir-se ta lo Nobel, se da lo caso de que ye aragonés, Jesús Moncada. Qué ocurrirba si preguntásenos por él difuera de la zona de fabla catalana?, li se esconoxerba, poco se sabe de él, agún ta muitos serba un mal aragonés, “¿A quién se le ocurre hablar catalán!, ¡en Aragón no se habla catalán!”.


La situgazión de l’aragonés, ye muito más complicada.Rancamos de una menor poblazión, menor conzenziazión, y menors meyos.


Durante sieglos lo prozeso de asimilazión por parte de lo castellano ha estato contino, de traza que l’aragonés ha reteculato cuasi irremediablemén. A la manca d’intrés y de conzenzia se ha chuntato la situgazión diglosica y lo nulo intrés almenistratibo y istituzional. S’ha tenito que aguardar dica la decada de los 70 ta que prenzipiase un prozeso de rebilque de la luenga a renaxedura, y se prenzipiasen a dar los trangos nesezarios ta la suya salbaguarda y la suya promozión dando-le unas ferramientas mudernas. Uei se contina ista luita, y anque la situgazión pareze ir cambeando a moniquet, encara continan amanexendo problemas. Desde la “intelectualidad” aragonesa, cuyos portabozes son muitos profesors de la Unibersidá de Zaragoza, se sigue negando la esistenzia de l’aragonés como luenga. Encara se charra de modalidades lingüísticas, hablas pirenáicas, hablas altoaragonesas, Y y atra carrazera d’etiquetas y denominazions en un intento de trestallar y debilitar más la unidá de la luenga. Istas posturas encara en han muitos de seguidors, y muita chen se zarra a sentir atras esplicazions y argumentos dezaga de lo manto zientifico unibersitario. De bez, con ista negazión, bienen las casi nulas aduyas y l’ausenzia de reconoximiento ofizial. Asinas que en istos más de bente añadas de mobilizazión y reibindicazión, lo peso de lo mobimiento ha cayito y contina fendo-lo en la iniziatiba pribata, asoziazions, coleutibos, ezt. Aunque uei los charradors patrimonials ya no s’abergüeñan de la suya luenga, y la incorporazión de neocharradors ye progresiba, falta muito por fer.

Uno de los prenzipals problemas de las dos luengas, ye la suya no reconoxedura ofizial. Ya se sabe, que la millor traza de negar un “problema” ye negar la suya esistenzia, y debán d’una cosa que no esiste, poco bi ha que fer.

Situgazión legal

Aragón iba a promulgar lo suyo primer Estatuto de Autonomía dezaga de la ditadura franquista en 1982. En él, en lo suuo articlo 747, tan apenas una menzión a Amodalidades lingüísticas@. Con iste eufemismo, los nuestros Apróceres@ definiban la reyalidá trilingüe de lo país. Isto yera una clara contrimuesta de la situgazión d’ixa puenda. La conzienziazión yera nula, y bi eba pasato poco tiempo desde las fosquedaz de la ditadura. De feito en la transizión pocos partitos puliticos aragoneses reconoxieron en los suyos pogramas la custión lingüistica, lo que contina suzedendo en la ctualidá.

En 1993, lo Chustizia d’Aragón (“Defensor del Pueblo” en lo suyo equibalén español, figura ya existén desde la Edá Meya y uno de los simbolos de l’autogubierno aragonés) iba a emitir un duro informe contra las diferens alministrazions con competenzias en lo tema lingüístico, destacando la precaria situgazión de l’aragonés y lo catalán, y l’albandono de los dreitos lingüísticos de los suyos charradors 48. Iste Chustizia, Emilio Gastón, no iba a ripetir en lo cargo. A radiz d’iste informe, s’iba a creyar la Plataforma para la defensa de las luengas minoritarias d’Aragón, que achunta a la prautica totalidá de asoziazions que triballan en la promozión y estudio de l’aragonés y lo catalán en Aragón. Ista unión ha balito ta dar mayor fuerza y balura a las reibindicazions, ya que se trata de no trestallar esfuerzos y mensaches, de bez que se lograba una mayor repercusión en prensa. Miembros de la Plataforma ya han comparezito debán lo Gubierno d’Aragón y la Comisión d’Educazión y Cultura de las Cortes en dos ocasions en 1995 y 1996.

En 1996 y tras una puenda de rebindicazions autonomistas, s’iba a adempribiar desde los partius mayoritarios (PSOE y PP), que se reformase l’Estatuto, dando como risultato lo que belunos denominan “autonomía plena”. En iste nuebo testo legal, ya a la fin amanexe la parola luengas, en lo articlo 749, aunque contina sin dezir-ie cuals.

En ista mesma añada 1996, tras dibersas iniziatibas parlamentarias, se premite la presentazión debán las Cortes de custionss y entrepelazions en aragonés y catalán. Tamién se da un trango de chigán, con la creyazión por unanimidá de todas las collas parlamentarios la Comisión Espezial de Parolatica Lingüística, que deberba elaborar un ditamen sobre la situgazión de las luengas d’Aragón, que luego tenerba presentar a las ditas Cortes. De otubre de 1996 ta marzo de 1997, la Comisión de las Cortes sentirba a profesors, escritors, espiertos,conzellos, ezt. toda una ripa d’opinions, datos, intreses y deseyos, arredol de la reyalidá lingüistica d’Aragón.

Lo Ditamen d’ista comisión estié feito publico lo 4 de abril de 1997, y dispués de siguir toz los tramites parlamentarios iba a estar aprobato lo 6 de nobiembre d’ixa mesma añada en las Cortes d’Aragón con los botos a fabor de Partido Aragonés (PAR), Partido Socialista (PSOE), Izquierda Unida (IU) y Chunta Aragonesista (CHA), y la astenzión de lo Partido Popular (PP). No bi abié como se beye dengún boto en contra anque la deseyada unanimidá parixeba crebata.


Puede beyer-se iste informe entre atros en Fuellas d=Informazión d´o Consello d´a Fabla Aragonesa,, n1 94, (Uesca, marzo-abril 1993), pp. 15-29.
Estatuto de Autonomía de Aragón. Texto reformado por la Ley Orgánica 5/1996 de 30 de diciembre, Zaragoza, Gubierno de Aragón, 1997, p. 13.


En dito Ditamen se demandaba al Gubierno d’Aragón a la presentazión antis de la fin de 1997 d’un proyeuto de lei de luengas d’Aragón en lo que se recullisen las custions alazetals espuestas en lo Ditamen50, ye dizir:


lo reconoximiento legal, como luengas propias d’Aragón, de l’aragonés y de lo catalán;


la efensa y la promozión de ditas luengas y de las manifestazions culturals con ellas enreligadas;


l’amostranza de las dos luengas propias d’Aragón en los suyos territorios respeutibos (Alto Aragón y Franja Oriental);
lo rispeto a las barians locals de las dos luengas;


la protezión de la edizión y publicazión;


la garantía d’un minimo de presenzia en los meyos de comunicazión publicos;


la retulazión publica en la luenga propia de lo territorio;


regulazión de l’uso de l’aragonés y de lo catalán en las almenistrazions publicas;


la creyazión d’un organo almenistratibo encargato de la normalizazión lingüística;


la creyazión d’una unidá almenistratiba de traduzión ofizial aragonés-castellano y catalán-castellano.


Como puede beyer-se, los conte nitos de lo Ditamen yeraa amplos, y ubriban una nueba ambiesta ta l’aragonés y lo catalán. Asinas como que la inorata Lei de Normalizazión Lingüística se beyeba amán.


Pero iste plazo no s’ha cumplito pas. Dispués de la presentazión d’un borrador de minimos, lo Gubierno d’Aragón encargó a una Comisión de Expertos, que analizasen iste borrador y fesen correuzions, alportazione y las milloras que fesen onra. En febrero de 1998 se costituyé en Uesca, dita Comisión, en la que bi eba ripresentans de la D.Ch.A., churistas, y ripresentans de la Plataforma ta la Efensa de las Luengas Minoritarias d’Aragón, con lo encargo de, rancando de lo

Tot lo prozeso de comparezenzias y las conclusions de lo Ditamen pueden beyer-se en Boletín Oficial de las Cortes de Aragón, n1 105 (Zaragoza 21 de abril de 1997), pp. 3998-4011.

borrador de la D.Ch.A., consensuar y cuaternar lo borrador definitibo de do saldrá lo deban proyeuto que en zagueras se nimbiarba ta las Cortes d’Aragón, ta la suya tramitazión, por lo Gubierno d’Aragón. Las reunions de triballo iban a fer-sen de marzo ta mayo alto u baxo, mes en lo que se remitié ta lo Gubierno d’Aragón ixe debanproyeuto de Lei.

Sin dembargo lo prozeso sigue fendose más luengo, y debán de l’amanamiento de las eleuzions de la benién añada, se fa reyal la medrana de que anque se presentase iste debanproyeuto a las Cortes, no’n tiengan tiempo reyal ta la suya aprebazión, con lo que ta la benién lexislatura se deba rancar de zero atra bez.

A modo de sintesis

Como emos prebato d’eaplicar, y anque la situgazión inizial ye muito esferén, l’aragonés y lo catalán, padexen los mesmos problemas, la mesma incomprensión y la mesma intransixenzia. Isto ha feito posible una comunidá d’intreses, y lo dessembolique de un triballo de conchunta, que bien poderba dar agora buenos risultatos, anque lo pesimismo se ba fendo con nusatros a ormino.

La ipotetica Lei no ye la panazea, amás limitarba l’uso y promozión a las zonas de uso predominán de las dos luengas, pero si que ye la ferramienta alazetal y l’arranque de beniens autuazione y estratechias de triballo. Con iste referén y la suposata aduya legal, ya poderban prenzipiar a empla ntiyar-sen atras azions y soluzions dica agora impensables.

Sin dembargo la sensibilidá lingüistica y la educazión en lo multiculturalismo distan muito d’estar una reyalidá en Aragón y en atros territorios de l’Estato. Lo peso de lo monolingüismo tradizional que se nos ha imposato en los zaguers sieglos, asinas como bisions anticuatas en lo pulitico y en lo sozial, son problemas que encara rastramos a las puertas de lo sieglo XXI. Lo futuro quizá siga en lo sino de la Unión Europea, que en primeras parixe más rezeutiba a lo tema lingüistico. Amás de lo reconoximiento de raso de l’aragonés como luenga, asinas como de lo refirme a lo catalán, son barias las resoluzions y normas en do s’ampara y promueben los dreitos lingüisticos de las comunidaz minoritarias d’Aragón, cabe aponderar lo contenito de barias resoluzions de lo Parlamento Europeo: la Declarazión final de la Conferenzia de las rexions pirenencas de 10 de chunio de 1982; la de 30 de nobiembre de 1987, sobre las luengas y culturas de las minorías rexionale y etnicas de la Comunidá Europeya; la de 11 d’abiento de 1990, sobre la situgazión de las luengas en la Comunidá, y la de 9 de febrero de 1994, sobre las minorías culturals y lingüisticas de la Comunidá Europeya. Tamién cabe siñalar la Carta Europeya de las luengas rexionals o minoritarias de 1992 y la Declarazión Unibersal de los Dreitos Lingüisticos de 1996.

Uei estamos más zerca que nunca en la parola istoria de dar un senificatibo trango entadebán en la reafirmazión de lo nuestro deseyo de continar emplegando la parola luenga, de siguir charrando como nos han amostrato y de nombrar lo mundo con las parolas parolas. No se si lograremos bel enanto, pero de fixo que lo nuestro compromis y las parolas reibindicazions son astí, y tanimientres bi agia ninons que charren en aragonés, en catalán, en asturiano, en gallego, Y la parola luita merexe la pena y be de continar, buscando una soziedá más chusta y más libre que nos rispete por lo que semos, como semos y sobre tot que rispete las parolas luengas.

domingo, 18 de noviembre de 2018

Dizionario breu de a luenga aragonesa

Dizionario breu de a luenga aragonesa (edizión dichital)

Santiago Bal Palazios (Santiago Val Palacios para los que no estén acostumbrados a tanta b, tanta zeta y tanta tontería de la fablilla batúa inventada, (a la que llaman lengua aragonesa, ojico) cosicas de la normatibizazion del imbécil catalán Arturico Quintana Font y los idiotas que le hicieron caso.

http://www.lenguasdearagon.org/pdf/recursoseducativos/dizionariobreu.pdf 

(ojito con esta gente, me refiero a los de la web superior, que se quiere cargar la lengua aragonesa histórica, (navarra y occitana) y que obtienen ayudas económicas para promocionar o inventarse ortografías, gramáticas, cátedras, academias, y de paso lamerles el prepucio a los catalanistas y CHuparles el clítoris a las catalanistas.

Pero si eso lo hago yo, que parlo y escric chapurriau, se suben por las paredes, como la hiedra, lapa y apegadiza.)

(Texto copiado y pegado desde un pdf. No se hacen remiendos, enmiendas, esmenas, amputaciones ni injertos o empels. No soy Frankenstein.)

Tetulo orichinal:



Dizionario breu de a luenga aragonesa

ISBN d'a edizión imprentata en 2002: 84-7753-949-9

Autor: Santiago Bal Palazios

Edizión dichital del'autor emplegando o programa Sigil, bersión 0.7.3. Zaragoza, 2014 ePub base 1.0

Muito importán. Iste dizionario monolingüe ye propiedá d'o suyo autor qui autoriza ra libre escarga, almagazenamiento e espardimiento d'o mesmo, siempre que se faiga sin denguna intinzión economica, ye dizir sin otener dengún esquimen, ni que siga chicorrón. Manimenos se bieta espresamén cualsiquier cambeo, amputazión u añadienza.


Prelogo.

Iste Dizionario breu de a luenga aragonesa, o primer dizionario monolingüe d'aragonés que aparexe publicato, ye un dizionario pensato, más que más, ta escolanos de Primaria e Secundaria. En as suyas planas se recullen 4000 dentratas, más de 7000 azeuzions e 8000 exemplos. Manimenos, o bocabulario d'uso - autibo e pasibo - bi emplegato chira arredol de os 5000 bocables, que ye un cabal lesico prou importán. Por más que en as botigas se pueden trobar dizionarios u lesicos bilingües (anque no muitos, ixa ye a berdá), se trobaba á faltar un dizionario manullable de a luenga aragonesa feito en aragonés. Con ista intinzión, con a ideya de que podese fer onra á ras chens, charradors patrimonials u no, que quieren cautibar e acobaltar l'aragonés rancó o proyeuto d'iste dizionario que güe ye reyalidá. Parando cuenta en os destinatarios (mesaches e mesachas en edá d'escolarizazión obligatoria) s'ha precurato estar muito escruploso en os aspeutos gramaticals. Por ixo totas as azeuzions de cadaguna de as bozes leban siñalata a categoría gramatical. Ista prezisión ye muito importán, pos antimás de contribuyir á una correuta formazión morfolochica de o estudián, fa buena onra en buena ripa de bocables que, de no estar por a endicazión, poderban estar incorreutamén emplegatos; asinas parolas como costumbre (n.m), rete (n.m.), u diners (m.pl.) poderban estar asoziatas con azidens gramaticals erronios en estar contimparatas con o castellano, a unica luenga d'alfabetizazión que autualmén tien o pueblo aragonés. Por atro costato, cuan ha calito s'han encluyito oserbazions en ixas bozes u azeuzions que l'amenisteban. Bellas begatas a oserbazión ye de tipo estreitamén morfolochico; por exemplo cuan baxo a boz bi se siñala que "Iste pronombre alberbial prene, seguntes os casos, atras dos formas: i, debán de consonán e ie, dezaga de berbo". Atras begatas, por cuentra, l'aclarazión ye de tipo semantico; asinas baxo a boz sarrio s'endica que "Anque a parola sarrio puede fer-se serbir ta os masclos e as fembras, o normal ye clamar crapas á ras fembras e crapitos á ras crías. Un sinonimo muito común de sarrio ye chizardo". Tamién mos trobamos con aclarazions foneticas u de rechistro; ye o caso de parolas como siñor, siñora an que se diz que "Coloquialmén a forma masculina se prenunzia siño e siñó e a femenina seña, siña, señá e siñá. Tampó no mancan endicazions de tipo más purista como, por exemplo, en a boz playa, do se siñala "Anque playa ye a boz más popular, en aragonés puede emplegar-se tamién a parola placha, más que más cuan fa referenzia á ra playa flubial"; u en a boz pizco do s'aclara que "Se consella emplegar millor a parola pezico". S'ha quiesto contribuyir á ra formazión de sers umanos colaboradors, tolerans e sin de prechuizios, por o que s'han feito esfuerzos ta fuyir de determinatos estereotipos, de traza que os clamatos temas trabesers son estatos siempre presens, espezialmén en as frases ilustraderas de as diferens azeuzions. Asinas ye fázil trobar exemplos de coeducazión ("Papa planchaba entre que mama feba ra zena". "Achustó á ra millor abogada de a ziudá por beyer si podeba sacar-lo de o contornillo". "Imos á frecar a baxiella entre os dos e asinas remataremos luego"); formazión ta ra paz ("As guerras son un sinsentiu porque muere muita chen, menos os que l’han prebocata". "Una sozieda umanizata no tenerba que tener exerzitos"); formazión ta ra salú ("O tabaco e l’alcol son nozibles ta ra salú"); formazión biera ("Cal pasar por o paso de zebra". "Cuan se conduze no puede pisar-se a linia contina"); formazión ta ra ("Cal pasar por o paso de zebra". "Cuan se conduze no puede pisar-se a linia contina"); formazión ta ra igualdá ("Antis de dentrar en una mesquita cal escalzar-se". "Ta dentrar en a sinoga os ombres se fican un casquete en o tozuelo". "As diferens ilesias cristianas tienen muitas cosas en común". "No cal rebaxar-se debán de denguno, porque totas as presonas semos iguals."), ezetra. Tamién s'ha precurato que a interdisziplinariedá bi estase presén, razón por a que ye frecuén beyer exemplos de diferens dembas de conoximiento: "Os bolcans tienen una chaminera prenzipal e atras secundarias" (Zenzias Naturals), "O rei Pietro I conquistó Uesca en a Edá Meya" (Istoria), "En alchebra más por más ye más e menos por menos, tamién ye más" (Matematicas), "Galdrufas ye femenino plural" (Luenga), "En un compás de cuatro por cuatro dentran cuatro negras" (Mosica), ezetra. Amás s'ha aprobeitato ta ofrexer informazión soziocultural de l'ambito cheografico de o propio idioma: "Diz que os ibons son as casas de as fadas". "O museyo de o Sarrablo". “"Piensa o flaire que toz son de o suyo aire” ye un refrán". "En ibierno o ganau transuante baxa de os mons ta tierra plana". "Si te fiza ra salamanquesa, pilla la xata e fe-te ra fuesa (refrán popular)", ... Espezialmén en o caso de plantas e animals ye estata cuasi norma cheneral aprobeitar os exemplos ta enamplar e complementar a informazión data en a propia definizión. Asinas, por exemplo: “onso, onsa (n.): Animal tetador salbache e montesino que ye muito gran e zerruto; mide arredol de dos metros e cuasi no tien coda: En os Pirineos cuasi no quedan onsos. Á os onsos a miel lis cuaca muito, pero minchan de tot, mesmo animals tetadors, pexes e güegos.”, u tamién “tremonzillo (n.m.): Matullo de menos de meyo metro que tien muitas brancas tuertas, fuelletas berdas, flors rosencas u blanquiñosas e fa buena ulor: O tremonzillo da buena sapia á os guisos. As infusions de tremonzillo son buenas ta o garganchón.” En zagueras, en o que pertoca á o bocabulario pasibo s'ha precurato ir ficando-lo de traza que o suyo senificato siga fazilmén deduzible. Asinas, baxo a boz pagar, aparexe a definizión “Bosar, dar diners á cambio de bella cosa” e s'ilustra con o exemplo “Pagoron a consumizión á escote, entre toz”; quedando pues claramén platero o que senifica en a fabla biba ra esprisión “pagar á escote”. En a redazión zaguera de o dizionario, que ta ra suya reyalizazión li estió conzedita á o suyo autor una lizenzia por estudios, en o curso 2000-2001, por parti de o Departamento d'Amostranza e Zenzia de a Deputazión Cheneral d'Aragón, se son tenitas en cuenta de traza muito espezial as Normas Graficas de l'aragonés (1987), o Endize de bocables de l'aragonés ("Tresoro d'a Luenga Aragonesa") (1999) e as Resoluzions de o Consello Asesor de l'Aragonés, aprebatas en firme dica febrero de 2002. Agradexco finalmén á Chusé Inazio Nabarro, prestichioso e consagrato escritor en luenga aragonesa e miembro de o Consello d'a Fabla Aragonesa e de o Consello Asesor de l'Aragonés, a fayena de correuzión de l'orichinal, asinas como as suyas enzertatas prezisions e socherenzias, pos ye seguro que sin a suya aduya o resultato d'iste Dizionario breu de a luenga aragonesa fuese estato menos bueno. Zaragoza, marzo de 2002. L'autor. Instruzions ta o correuto emplego d’iste dizionario I. Organizazión deas dentratas Tipos de letra Amanexen en negreta Os lemas, isto yeas parolas que, por riguroso orden alfabetico,encapezan as diferens definizions. Ex.: crapa. Os lumers romanos que, dintro dea mesma parola, fan referenziaácategorías gramaticals diferens de o mesmo lema. Ex.: I. n.m. e II. alb., baxo a boz maitín. Os lumersarabigos que, dintro dea mesma parola, encapezan cadaguna deas diferensazeuzions dea bozen custión. Ex.: 1., 2., 3. e 4., baxo a boz megollo. Amanexen en cursiba As alcorzaduras que siñalan os diferens rasgos morfolochicos de cadaguna de as diferens azeuzions. Ex.: alb., prep., n.m., loc., baxo a boz menos. Os exemplos que ilustran cadaguna de as diferens azeuzions de cada parola. Ex.: Ta tu ba á estar isto, no te ferá o morro clo!, baxo a boz morro. Amanexen de bezen negreta ecursiba As locuzions,esprisions u frases feitas queemplegan a parola queencapeza o lemaan quesetroban. Ex.: á cuatro suelas, baxo a boz suela. Siñals tipograficos Asayeta, → De cabo cuan, bellas parolas leban á ra suya dreita una sayeta que remite á ra parola que ba contino. Por un regular, iste siñal acompaña á sinonimos, cheneralmén dialeutals, de bez que los enfila á ra boz que se proposa como modelo normatibo. Ex.: En prezieco → presiego calentender que o primer termino (prezieco) tien o mesmo sinificato que o segundo (presiego), pero manimenos seconsella o emplego de o segundo (presiego). Parentesis, ( ) Cuan bi hasinonimos plenamén formals u cuasi, porestar os dosamplamén esparditosen afabla biba u en aliteraria, o lemainizial yeacompañato por l’atro sinonimo encletato entre parentesis. Ex.: restillo (u rastiello). por l’atro sinonimo encletato entre parentesis. Ex.: restillo (u rastiello). O mesmo criterio se sigue ta bellas locuzions, esprisions u frases feitas. Ex.: Baxo a boz fer, en a dezenasetena azeuzión fer a risalleta (u a riseta). En menor mida, tamién se fa serbir o parentesis ta enzarrar parolas de as que podemos prezendir, más que más en a fabla oral. Ex. Baxo a boz seco, seca,aseisenaazeuzión seco (de) a garra mos siñalaa posibilidá de no prenunziara preposizión “de”. Igualmén se fa emplego de o parentesis cuan s’ofrexen alternatibas suzesibas. Ex.: Baxo a boz “secretario, secretaria”, a terzera azeuzión secretario (u secretaria) cheneral mos endica que, ya que en o lema de dentrata se cuaterna o masculino e o femenino, en a frase en custión a oziónmasculina ye“secretario cheneral”eafemenina,“secretariacheneral”. Doplerayaenclinata, // S’emplega ta deseparar azeuzions d’una mesma parola que, sin estar categorías gramaticals diferens, manimenos ofrexen matizes espezificos en emplegos concretos. Asinas, por exemplo, se deseparan os usos transitibos, intransitibos u pronominals d’un mesmo berbo; os sinificatos prezisos d’unmesmo nombreen un chenero u lumero concretos,ezetra. Beyer, porexemplo as bozesesprisión etallar. Igualmén desepara, dimpués de as definizions dreitas de o lema de dentrata, as locuzions, esprisions u frases feitas que emplegan dito lema. Beyer, porexemplo a bozmielsa. II. Sobre as endicazions morfolochicas Os lemas de nombres, pronombres e achetibos con morfemas de chenero diferens ta o masculino e femenino s’encapezan siempre por a forma masculina, pero fendo serbir as formas plenas de o lema. Asinas, por exemplo, nobalizio, nobalizia; er, era; tozino, tozina; cliyén, cliyenta. En iste caso no bi ha endicazión de chenero, por o que calentender siempre que a boz primera ye a forma masculina e a segunda, aformafemenina. Cuan as formas masculina e femenina d’articlos, nombres, pronombres e achetibos esdebienen de lemas u radizes diferens, se cuaternan cadaguna d’eras por deseparato. Asinas, porexemplo, mai encapeza una dentratae pai, unaatra. En as parolas, por un regular e cuasi esclusibamén achetibos, que o mesmo sirben ta o masculino que ta o femenino gosa endicar-se, en as alcorzaduras, m. e f. ta fer notar que sirbe ta os dos cheners: Ex.: Baxo a boz rusién, amanexe a endicazión ach.m. e f. Manimenos, tamién ye frecuén prezendir de cualsiquier endicazión, con os mesmos efeutos. Ex.: Baxo a boz seize, s’emplega ach.lum., de a mesma traza que baxo a boz diferén, sesiñala nomás ach. Alcorzaduras emplegatas en iste dizionario ach. achetibo alb. alberbio, alberbial ant. antigo art. articlo b. berbo conch.conchunzión cop.copulatibo,copulatiba def. defeutibo dem. demostratibo derib. deribato desp. despeutibo escl.esclamatibo esm.esmenutibo espr.esprisión f. femenino feg. fegurato impres. impresonal indef. indefinito interch. interchezión interrog. interrogatibo intr. intransitibo irreg. irregular loc. locuzión,esprisión u frasefeita lum. lumero, lumeral m. masculino m. alb. modo alberbial n. nombre neol. neolochismo OSB. oserbazión p. partezipio part. particla pl. plural pos. posesibo pref. prefixo prep. preposizión pres. presonal prnl. pronominal pron. pronombre ref. reflesibo reg. regular relat. relatibo rez. reziproco sg. singular suf. sufixo tr. transitibo a I. n.f. 1. Primera letra de l’alfabeto aragonés: Ana s’escribe con dos as. II. art. 2. Forma cheneral de l’articlo definito femenino: A gaita e a mandurria son trastes mosicals. III. interch. 3. Esprisión ques’emplegataamostrar goyo, duelo, mal,encarrañamiento, sospresa,... A!, qué mal mefa ista puncha! á prep. Espresa diferens relazionszercustanzials: 1. Aprosimidáen relazión a un puesto: Ye á un quilometro de a borda . 2. Aendrezera enta un punto: Ir-se-ne á beyer una obra de teyatro. 3. O remate d’unmobimiento reyal u fegurato: Para cuenta que bas á trepuzar. 4. O termino final d’una distanzia, cheneralmén de conchuntacon con “de”: Caminaba de punta á punta de a carrera. 5. O inte en o que ocurre bella cosa: Chintemos á ra meya ta las tres. 6. O termino final d’un troz de tiempo: No podrá arribar á fin de mes. 7. Sirbe ta presentar o complemento indreito de o berbo: Da-le-ne á Chusé. 8. O remate d’un periodo de tiempo: Treballa desol á sol. 9. Forma parti delocuzions berbals, siñalando de quétrazasefal’aizión:á escuites, á zangalleta, á salta marguin. ababol I. n.m. 1. Flor de color roya que crexe en os campos sembratos: L’ababol ye royo e a tefla berda II. ach. 2. Presona sansela, menanzia, felala: Ixos dos son uns ababols, parixe queestán en as boiras. abadexo n.m. Pexmarino minchable de meyo metro acuasi uno ques’enrona desalese prensa: En Aragón yetipico l’abadexo alloarriero. abadía n.f. Casaretoralen a que bibe o mosen: L’abadía e a ilesia son paret con paret. abadinar b.tr. 1. Combertir en badina, emplir de liquido, cheneralmén augua, más de o que cal: L’augua de a plebia ha abadinato os camins. // 2. b.prnl. Emplir-se de tollos u badinas: Ha plebito tanto que a carrera s’ha abadinato. abalar b.tr. 1. Pasar bella cosa á trabiés de o garganchón: As aucas abalan tot lo que lis chitan de minchar. 2. feg. Estomacar: Á ixe pijaito no lo puedo abalar. // 3. b.prnl. Minchar muito econ angluzia: Ixecan s’abalarba a pizca e os güesos. abaluar b.tr. 1. Desaminar con ficazio e calcular a balura de cualcosa: Os espiertos abaluarán os mals que fazió a pedregata en as manzaneras. 2. Ficar nota á un alumno: Os profesors abaluan á osescolanos parando cuenta en l’autitú e osconoximientos. abambrazo n.m. Parti de o brazo que ba dendel’ancón dicara man: Ocubito e o rayo son en l’abambrazo. abán I. alb. 1. Cara ta un puesto que ye debán de nusatrosen a mesma endrezera que imos: A fuen la trobarás más abán. 2. Antis: Abán de meter-te os calzons cal quete metas oscanzonzillos. II. interch. 3. S’emplegata dizir-lea bella presona que puede dentrar ta o puesto en queisemos:Abán,ya puez pasar! abantalla n.f. 1. Superioridáen cualsiquiercosa: Tu tiens abantalla porqueya sapeschugareyo ye a primera begata quechugo. 2. Cualidá buena que tiene bella cosa: Ista telebisión tien l’abantalla de poder beyer as zintasen o suyo idioma orichinal. abantar abantar b.tr. 1. Aprebar e aplaudir con parolas bella cosa u a bella presona: En a fiesta de chubilazión abantoron o suyo quefer profesional. // b.prnl. 2. Balloquiar, alabar-se: Ye un balloquero que no fa que abantar-se. abanza n.f. 1. Cantidá u siñal quese dacomo preba de queacrompa yefirme: Crompó un ordinadore dixó zien euros d’abanza. 2. Parti d’un tot quese daaconoxer antis detiempo: Ayerchitoron por telebisión una abanza de a nueba serie. abanzar b.intr. 1. Irentabán: Abanza un metro entabán! 2. Prosperar: No tos podez fer ideya de o que ha abanzato en dos meses, ya sape fer ecuazions. // b.tr. 3. Mober unacosaentabán: Abanza un piet e dimpuéschira! 4. feg. Amanar-seá o remate: Cal abanzar o treballo u no plegaremos á tiempo. abanze n.m. 1. Desemboliqueenta millor: A rueda estió uno de os grans abanzes teunoloxicos. 2. Mena detellato quesaleta difuera dea pareteesirbetaacubillar-se: Si no por l’abanze,con l’augua quecayó eserematato chupito. abarca n.f. Calzero tradizionalmontañés feito d’unaescorcha decuero queseligacon currietasál’altaria de o clabillar: Aschistabinas leban abarcascon o bestito de o país. abarcar b.tr. 1. Enguiliar osestorbos de o camín: L’auto iba abarcando as rodiladas de os trautors. 2. Abracar muitascosas de bez: No sé si ferá bella cosa, porque quiere abarcar muito e, asinas,ye difízil que aduba. abarcudo, abarcuda ach.desp. Presonacon unaculturasozialmuiradita porestar muito apegato á oscostumbres de o lugaretener dificultazen adautar-seáatroscostumbres diferens: En plegar ta Zaragoza, ascapesesintió como un abarcudo, no sapeba quéfer. abastar b.intr. Estarcapaz de plegara bellacosa: Yeran dosen a barra de o bar, pero bieba tanta chen que no abastaban á serbir. abatanar b.tr. 1. Zumbar, atochar, apuñaziar: L’atro diya l’abatanoron bien e por ixo leba o güello á ra birulé. 2. Tornar blando e mollo por meyo de puñadas u tochazos: Bi ha chen que abatana os polposcon un ruello defusta. abatollar b.tr. Secutiras brancas d’árbolscomo as oliberas,almendreras u nuqueras tafercayer os fruitos: Ta abatollar bien as almendrerascal una buena bara. abaxar b.tr. 1. Fer ir á un ranmás baxo: Abaxa ra capeza u te darás un tozolón en o sobreportal // 2. b.prnl. Acochar-se, doplar-se una presona ta baxo: En bels tramos de asespelungas de Molinos sólo puez pasar si t’abaxas. abaxo alb. En direzión d’alto ta baxo: Ascambras son en o primer solero e a cozina, abaxo. abelidá s.f. Trazaefazilidáen ferascosas: Tiene muita abelidá fendo reinar a galdrufa. abella s.f. Inseuto que bibeen xambresefazerae miel: As abellas fan a mielen as arnas. abellaruelo s.m. Paxaro berdenco eamarillenco, d’unos trentazentimetrose que mincha, más que más,abellaseabriespas: L’abellaruelo fa os niedosen foratos amán de os berals de os ríos. abellero → abellaruelo abenir-se b.tr.e prnl. Adautar-se, fer-seá bellacosa: Obarra no s’abiene á lo nuebo treballo. abentar b.tr. 1. Chitarcon rasmia: La forachitaron de o partito por abentar a pilota. 2. Deseparar o grano de a palla aduyando-se de l’aire: Antis, dimpués de trillar caleba abentaren a era. abentato, abentata ach. 1. Azilitrompato, tronlirón, presona que fa ascosas sin pensar nicaducar: Con l’abentato que ye ixe, no asperes cosa buena, porque tot lo que fa lo fa á turruntuntún. 2. Escopetiato, muito rapedo: Cuan licantoron ascuaranta se’n fue abentata. abentura n.f. 1. Feito curioso que ocurre entre que se fa cualcosa: Li pasoron unas abenturas en as bacazions que no lo te puez ni prexinar. 2. Relazión curta d’amor: Tenió una abentura con o cantaire que no plego a diez diyas. aber b.tr. 1. Tener: Os escolanos eban muitas ganas d’aprender aragonés. // 2. S’emplega como ausiliar ta fer os tiempos compuestos de os demás berbos: he minchato, abréleyito. // b.impres. 3. aber-bi:aber: Bi ha muita chen en a plaza. // 4. aber á:Tener que: Has á estudiar más si quiers aprebar. abergoñar b.tr. 1. Fer sentir bergüeña á belún: No dixoron de meter-se con era e entre toz l’abergoñoron . // b.prnl. 2. Sentir bergüeña: S’abergoñó de o chandrío que eba feito. abería n.f. Mal quefa que bellacosa dixe defunzionar: Tenió una abería en o motore no podió continar o biache. abet n.m. Árbol de gran altaria, cocoroza conica, fuellas en forma d’agulla e mui preziato por a suya fusta: En bels países gosan meter un abet como atoque de Nadal. abetoch n.m. Árbol d’alta montaña, de brancas bandolerasecrosta blanquiñosa: L’abetoch ye un árbol que puede plegar á trenta metros. abeza s.f. Yerba quesecautibacomo ferraina: L’abeza xuta sirbeta dar de minchar á os animals. s.f. Yerba quesecautibacomo ferraina: L’abeza xuta sirbeta dar de minchar á os animals. abezar b.tr. 1. Dar de minchará osanimals u álas presonas dica quese metan gordos: Oboyatero abezaba toz os diyas á ra betiella royisca. // 2. b.prnl. Enzebar-se con intensidáen unafaina u treballo: No sési abrá atra presona ques’abezetanto en osestudios. abiador, abiadora n. Presona que pilota un abión: Abió á bolar más dezien oras ta poderestar abiadora. abiazión n.f. Nabateo aerio de presonas e cosas emplegando maquinas más pesatas que l’aire: L’abiazión ye un meyo cutiano de trasporte dende primers de sieglo bente. abiellamiento n.m. Cambio quetienen as presonas,animalsecosasen fer-sen biellos: A millor traza d’abiellamiento ta ixe bino yeen cuba decaxico. abiellar b.tr. e prnl. Fer u fer-se biello: Ista cadiera ye nueba, pero l’han abiellato ta fer beyer que ye d’antis más. En os dos zaguers meses lolo Pascual s’abiellato muito. abiellir-se → abiellar abiento n.m. 1. O zaguero mes del’año: En abiento son as fiestas de Nadal. 2. Tiempo que, seguntesaliturchiacatolica, prenzipia o cuatreno domingo antis de Nadal. abilidenzia → abelidá abillana n.f. Fruito leñoso del’abillanera, queasimién ye oliosae minchable: As abillanase as almendras han muitascalorías. abillanera n.f. Matullo gran, cuasi un árbol, d’arredol de seis metros d’altaria, brancas flesibles, fuellas grans con dople dentato e que se cautiba por a fusta e o suyo fruito, l’abillana: L’abillanera fa abillanas. abión n.m. 1. Aeronau con propulsión propia que tien alas e puede bolar: Bi ha muita chen que tien medrana de bolar en abión. 2. Inseuto de cuerpo estreito e alargato,con cuatro alas gransetrasparense que gosaestaresbolastriando por ríos,estancas, tollose basas: Os abions ponen os güegosen l’augua. abisar b.tr. 1. Dizir cualcosa á bella presona: M’han abisato que han prolargato o plazo. 2. Trucar l’atenzión de beluno: Anque l’eban abisato, no fazió caso e no cruzó por o paso zebra. abiso n.m. 1. Informazión u notizia quese diza bella presona: Penchoron un abiso en a pareteenamplando o plazo d’iscrizión. 2. Albertenzia, siñal de bella cosa: O punchazo en o peito estió un abiso de o infarto. 3. Consello: L’albitro li dio un abiso antis d’amostrar-li a tarcheta roya. abiso n.m. Puesto muifundo econmuito periglo: Á ra dreita d’ixa foz bieba un gran abiso de más de doszientos metros. abitador, abitadora n. Presona u animal que bibeen un puesto: Aragón no plega á un millón doszientos mil abitadors. ablandir b.tr. Meter blando:Bañó a carneen lei ta ablandir-la. 2. feg. Fer que una presonase porte menos duramén:As mías glarimas l'ablandioron. ablendar→ abentar abocar b.tr. 1. Enclinar ta baziar: Abocó bien a botella d’olio ta dixar-la bueita de raso. 2. Enclinar-se muito, de traza que a capeza ye cuasiarrán de o suelo: Yeran asetegatoses’abocoron en a zequia ta beber á ficamorro. abochinar-se b.prnl. Inflar-se una parti de o cuerpo u toten cheneral: Lis’abochinoron as garras por a mala zerculazión de a sangre. abogau, abogada n. Presona quetreballaconsellando á otrien custions legalseesfendendo-lo en oschuizios: Achustó á ra millor abogada de a ziudá por beyer si podeba sacarlo de o contornillo. abolorio n.m. Conchunto de debampasatos de clase sozialalta d’una presona: Se daba unas funzias que ta qué e no dixaba de dizir que o suyo abolorio rancaba de ChaimeI. abonar b.intr. Amillorar l’orache: Dimpués d’una semana plebendo, parixe que ha abonato una mica. aborguilar b.tr. Amuntonar,acamatonar: Cal aborguilar bien ixos faxos d’alfalz ta dixar puesto en o solero. aborral n.m. Tierras de monmeyo conmatullerata que minche o bestiar: En rematar o estiu cal baxar o bestiar de o puerto ta l’aborral ta que pueda minchar. aborrillonar-se b.prnl. Fer-se borrillons: Bate bien a farina en a leisi no quiers quetes’aborrillone. abotinar-se b.prnl. Achuntar-serachen u osanimalsárebullo: Os afizionatos s’abotinoron en as taquillas por beyer de pillar una dentrada. abozinar b.tr. 1. Fer porafuerza que belúnmetaracapezaarrán de o suelo: L’acapizó con fuerza el’abozinó enzima de a mesa. // 2. b.prnl.:Cayer de bocadiens: Yera fendo o fato en o puntarrón, trepuzó es’abozinó. abozo abozo n.m. Mena delirio montesino con fuellas semellansáras del‘allo tierno, muicomún en tot l’Alto Aragón: L’abozo le’n dan á os tozinos. abracada n.f. Aizión derodiará beluno con os brazos: Feba muito que no se beyeban es’achuntoron en una abracada que parixeba que no iba á rematar. abracador, abracadora ach. Presona que quiereaber tot u ra más gran parti de bellacosa: Chulianet ye un abracador, toz oschuguez los quiereta er. abracar b.tr. 1. Rodiar con os brazos: A mai abracaba á o suyo fillo. 2. Contener: Ixa multinazional abraca as dos terzeras partis de o mercau. 3. Ocupar-se de barios quefers de bez: Leban muitascosasentre mans, no sési podrán abracar-lo tot. abragonar b.tr. 1. Abracar un animal u presona aduyando-se de tot lo cuerpo, no sólo que de os brazos: Entre os dos abragonoron a betiella ta poder-la marcar. // 2. b.prnl.:Luitarcon totasas fuerzas: Yeran abragonando-sen, ni ques’isen á matar! abrebador n.m. Puesto en o que bebe o bestiar: Á l’escurexito leboron os machos á l’abrebador ta que bebesen. abriespa n.f. Inseuto semellán ál’abella, pero con o cuerpo amariello e negro: As abriespas biben en coloniasefan os niedoscon a maseta quecheneran en mastecar a fusta. abrigallo n.m. Mena detapabocas de midas muito másamplas: En Echo se meteban un abrigallo cuan feba frior. abril n.m. Cuatreno mes del’año: San Chorcheyeen abril. abrío n.m. 1. Animal detreballo: Omacho e a mula son abríos. 2. En aragonés ozidental, bacumen. abrochadura n.f. Ocheto que sirbe ta zarrar bella cosa, cheneralmén ropa, e que ye feito de dos piezas que encaxan entre eras: Li se cayeban os calzons porque li s’eba estricallato l’abrochadura. abuegar b.tr. Meter fitasen un terreno ta deseparar-lo de os güegantes: Más mos bale abuegar luego a tabla de o mon si no queremos quela labre o bezino. abugo I. n.m. 1. Fita ques’emplegataabuegar un terreno: Metioron zinco abugos ta que a tabla quedase bien siñalata. 2. Mena de pera chicorrona de carne preta: Os abugos secullen ta san Chuan. II. ach. 3. Torpe,apatusco,zeporro: D´’ixe no tecal asperarcosa dreita porqueye más abugo queta qué. aburrible ach. Muito dolento u dispreziable: Tien un chenio aburrible, no bi ha dios quel’aguante. aburrir b.tr. 1. Sentir un gran refuse dica belún u bellacosa que no noscuacacosa: L’han aburrito toz por o mego queye. 2. Resultar catenazo porque no dibierte u no intresa: No baigas ta o zine á beyer ixa zinta porque aburre una sinfinidá. 3. Cansar bella cosa por machaconiar muito en era: O mosen aburre á os cantals, siempreyecon a mesma canta. // 4. b.prnl. No dibertir-se: No boi ta o fútbol porque m’aburro muito. acaballar b.tr. 1. Meter una cosa denzima d’atra: Acaballó ro cable de telefono con o de a telebisión ta que no se mobese. // b.prnl. 2. Montar-se una cosa d’enzima d’atra, más que más os nierbos: Chugando á pilota mes’ha acaballato un nierbo d’a garra. acabar b.tr e prnl. Rematar, meter fin á bella cosa: Ayer acabemos de treballar de nuei. OSB.:Ye consellable emplegar o berbo rematar, muito más chenuino en luengaaragonesa. acabato, acabata ach. 1. Rematato, esfeito, baldato: Estoi acabata, lebo más de tres diyas sin chitar-me en o leito. // 2. Partezipio de o berbo acabar: Emos acabato de pintar. academia n.f. Puesto en o que bellainterpresafaclases t’amostrarcualsiquier materia: Chunto á casa nuestra han ubierto una academia de mosica. acalorar b.tr. 1. Meter o bestiaren a mosqueracuan fa muitacalor ta presguardar-lo: Á ra meyodiada cal acalorar o bacumen ta que no sufra. // b.prnl. 2. Tener muita calor: Zilia luego s’acalora, ni quefaigan 20 graus se mete á sudar. 3. Encarrañar-se,entorrufar-se: En dizindo-li as berdaz, deseguida s’acalora. acaloro s.m. 1. Sensazión decalor: Iba sin camisa del’acalaro queteneba. 2. Morro,encarrañamiento: Menudo acaloro lebaba porque no l’eban dixato dentrar. 3. Rasmiacon quese discute bellacosa: Anqueesposaban ascosascon muito acaloro no plegoron á ras mans. acamatonar b.tr.:Amuntonarcualcosae más que más yerba: Ta fer bien o borguilcal acamatonar bien a yerba. acampo n.m. Terreno encletato an que mincha o bestiar: Orepatán yera tranquilo de que no lise n’isen as güellas porqueyeran paxentando en l’acampo. acaniziar b.tr. Uxar oscans ta que mueban o bestiar: Opastor acanizió oscans ta que arreplegasen as güellascara ta o cubilar. acantaliar b.intr. 1. Apedregar muito: O chuebes zaguero acantalió una barbaridá e as oliberas quedoron esfeitas. // 2. b.tr. Chitar cantals á beluno: L’atro diya, en salir de a escuela, Chorche acantalió á Satornino eli fazió una piquera. acapizar-se b.prnl. 1. Chitar-se sobre atro ta reñir, acarrazar-lo e abozinar-lo: Os dos s’acapizoron entre ers como fieras. 2. Agarrar-se de os pelos reñindo: S’acapizó ta b.prnl. 1. Chitar-se sobre atro ta reñir, acarrazar-lo e abozinar-lo: Os dos s’acapizoron entre ers como fieras. 2. Agarrar-se de os pelos reñindo: S’acapizó ta Nieusecuasi la dixa calba. acarrazar b.tr. 1. Agarrar con fuerza como querendo que no s’escape: Mai acarrazó á o suyo fillo en baxar de l’abión. // b.prnl. 2. Abotinar-se, amuntonar-se: As güellas s’acarrazoron en a puerta de o cubilar. 3. Acapizar-se: S’acarrazoron como animals salbaches. 4. Puyar ta arriba agarrando-se como os mixins: S’acarrazó ta o mayo e puyó dica o pernil. 5. Arrimar-se un cordero á una güellata quel’afille: Ocorderet s’acarrazó á una güella ta prebar detetar. achinollar-se b.tr. e prnl. Meter-se dechenullos: En que dentró en a ilesia s’achinolló ta rezar. achiquir b.tr. e prnl. Fer más chiquet umenos importán: No labes ixa chambra en calién que te s’achiquirá. Os chugadors de o lugar s’achiquiban cuan chugaban con o equipo de a capital. achuntar b.tr. e prnl. 1. Meter bella cosa de traza que se faiga un tot, un conchunto: Entre toz achuntemos os petazos de o charrón ta prebar d’apañar-lo. 2. Reunir: Achuntoron más de milespeutadorsen o cambo defútbol. Odomingo mos achuntaremosen a tabierna antis deir-nos-ne. achustador n.m. Pieza de bestir sinmangas quesefica denzima deacamisa: Lebaba un chaleco berde delana con pochas á oscostatos. achustar b.tr. 1. Meter bella cosa de traza que no quede garra puesto arredol: Ixa puerta no achustaba bien e cuan feba una mica d’aire no feba que traquetiar. 2. Combinar dos u más cosas ta fer que baigan de bez: Achustoron os reloches antis de prenzipar a cursa . 3. Bosar á una presona ta que treballe ta uno: He achustato una muller ta queescosque a casa. // 4. b.prnl.:Fer un treballo ta beluno que mos bosa por ixo: Lorién s’ha achustato en una interpresa d’autos. acobaltar b.tr. 1. Ficar u estar en alto: Cal acobaltar a maquina de picolar, no baigan á pillar-la os ninos e se faigan mal. L’aragonés ye acobaltato en o norte d’Aragón. 2. feg. Lobar: Ochurato acobaltó a calidá de as obras quesei presentoron. acomodar-se b.prnl. Casar-se,contrayer matrimonio: Fa doscabos desemana que Chorchee Obarra s’acomodoron. acompañar b.tr. Ircon atro u estaren asuyacompaña: M’acompañas ta o zine? aconseguir b.tr. Plegarátenercualcosa quese deseya: No ha aconseguito soluzionar o problema. acoplador n.m. Correya que s’emplega ta achustar-se os calzons u a saya: Se fazió atro cochal en l’acoplador ta poder pretar-lo-se millor e que no le’n cayesen os calzons. acorar b.tr. Rematarcon bellacosae no en dixar pon: No minchemos melón porqueentre os dos l’acororon. b.tr. Rematarcon bellacosae no en dixar pon: No minchemos melón porqueentre os dos l’acororon. acordión n.f. Traste mosical d’aire que se toca con teclas e tien un cuerpo zentral frunzito que s’estiraza más u menos ta que sone: A mosica d’acordión ye muito bailadera. OSB.:En luengache popular yecomún sentira parola, tamién femenina, baxo aforma cordión. acorrer b.tr. e prnl. 1. Mober una cortina, un zerrullo u cualsiquier atra cosa que se desplaze por á trabiés d'una guía reuta: Acorriemos as cortinas ta que dentrase a luz. Iste zerrullo no puede acorrer-se porque s'ha robinato . Acorre o control de soniu que cuasi no se siente. // 2. b.prnl. Aibar-se, fer puesto: Acorre-te e fe-me puesto ta posar-me. acotolar b.tr. Rematar bellacosae no en dixar pon: Entre os dos acotoloron tota ra serbilla defigas. acotraziar b.tr. 1. Meter una cosa de traza ordenata e bistera: Soi acotraziando a cambra, por si bienen besitas. 2. Bestir-se bien ofrexendo una buena imachen: Acotrazia-te bien, que parixes un adán! 3. Parar unachentacon sal,azeite, binagre u atros ingrediens: Qué mal acotraziata yeista ensalada! acubillar b.tr. 1. Chitar o tellato: Ye igual que pleba, porque os piquers ya han acubillato a borda . // b.prnl 2. Meter-se debaxo d’un teito ta esfender-se de o mal orache: Mos acubillemosen l’abanze dica queespazó. acuriosar b.tr. Tirara porquería: Imos á acuriosar a sala porqueye más puerca que una zolle. acuto, acuta ach. 1. Queremataen punta muito fina: Teneba uns diens acutos. Osclaus rematan en una punta acuta. 2. Que produz una sensazión biba e penetranta: Fue ta o medico porquesentiba unas punchadas acutasen o figado. 3. Soniu chilón quesecarauteriza por tener unafrecuenziaaltera: As sopranos plegan millor á os sonius acutos que no pas ascontraltos. 4. En gramatica, parola quetien o truco de bozen azaguerasilaba: Cambión ye una parola acuta. adán ach.m. Presonasostras,esgalichatae puerca: Mira quéfarcha tien con ixos zarrios queleba, parixe un adán! adebán I. alb. 1. Cara ta un puesto que ye debán de nusatros en a mesma endrezera que imos: Sigue adebán e no te chires. II. interch. 2. S’emplega ta dizir-le á bella presona que puede dentrar ta o puesto en queisemos:Adebán,ya puez pasar! adedicar b.tr. 1. Destinarcualcosata unafinalidá:Adedicaréistos diners ta bosar a luz. 2. Ofrexer bella cosa en onor á beluno:O jotero l’adedicó a jota á ra suya mai. 3. Escribir bellas parolascomo presén á beluno: En a suya cumplañadas merqué un libro e le’n adediqué. // b.prnl 4. Treballar en una profesión: Os mayestros s’adedican á amostrar. 5. Emplegar o tiempo fendo bellacosa:Ista tardi m’adedicaré á apañar a lazena. adelgazir-se b.tr. Quedar-se delgada una presona u cosa:Dende quesólo mincha berdura s’ha adelgazito muito. adermar b.tr. Esportillar o corte d’un cutiello u atro trastecortán:Caldrá esmolar o cutiello porquel’has adermato tallando turrón. b.tr. Esportillar o corte d’un cutiello u atro trastecortán:Caldrá esmolar o cutiello porquel’has adermato tallando turrón. adiar b.tr. Alongaren o tiempo:Abioron á adiar a reunión porque a más gran parti de a chen no podeba i plegar. adibir b.tr. 1. Fer más gran bella cosa achuntando-liatra: Como o treballo de Cheografía lis quedaba pobre l’adibioron bellas fotos. Alongoron a cuerda adibindo trozosenreligatos delinzuelos. 2. Ficar más:Ocaféencara lisapeba amargo, asinas quel’adibió una cullareta dezucre. adiós I. interch. 1. S’emplegata despidir-se:Adiós!II. n.m. 2. O feito de despidir-se: Se dizioron adiósentre glarimas. adobo n.m. Produtos de tozino perfritos que se fican en azeite ta fer-los durar bels meses: En l’adobo gosan meter-se trozos de longaniza, churizo, costiella e chullas delomo. adomador, adomadora n. Presona queadomaanimals:Zilia treballa en un zirco d’adomadora delions. adomar b.tr. Educará un animalta quefaigacaso áras presonas u ta quefaiga bellascosas:Por más que preboron, denguno de os tres podió adomar á ra mula guita. adormir(u dormir) b.tr.e prnl. 1. Fer que bella presona escanse sin fer nisentir cosa: A mai adormió á o suyo fillo cunando-lo en brazos. Dica que no brincan as tres no puedo adormir-me. // b.intr. 2. Escansar sin fer nisentircosa:En ixeleito aduermo de pistón. adotar b.tr. 1. Dar o dote á bella presona, más que más si ye muller, cuan se casa: Os suyos pais l’adotoron, cuan se casó con tierras e diners. Adotoron con dos mil euros una fundazión de ninos popiellos. 2. Darcualidaz:A naturaleza no l’ha adotato con una buena boz. 3. Fer que una presona que no ye o fillo naturalsiga como si lo estaseáefeutos legals:Como no podeban tener fillos, adotoron uno. 4. Azeutarcomo propio cualcosa nueba:Os bezinos adotoron nuebas midas ta ra triga dechunta retora. adrento alb. 1. En a parti interior: Como difuera feba muita frior, chintemos adrento . 2. Enta lo interior: Imos adrento antis que rematemos chupitos. OSB.: Se consellaemplegara barián formal dintro. adreza n.f. Carrera, lumero, solero e puerta do bibe una presona:En os datos que demandaba o impreso no iyera l’adreza. adrezar b.tr. Escoscar, meteren orden: Se pegó zinco oras adrezando a casa ta dixar-la curiosa. adubir b.intr. Bastar,estar prou:Er solo no adubiba á fer tota la faina. aduya n.f. 1. O quesefa por una presonacuan lo nezesita:Cuan faigas a casamuda cuenta con a mía aduya. 2. O quese daá una presonataaduyar-la:Li dioron una aduya dezincozientoseuros ta estudiar. OSB.:Anque aduya yeaformacomún en l'aragonésautual,calcuaternar queaformaistoricae máschenuina ye ayuta. aduyán, aduyanta n. Presona que pende d’unaatrael’aduyaen asuyafaina:L’apoticario ha achustato una aduyanta porque no puede adubircon tot. n. Presona que pende d’unaatrael’aduyaen asuyafaina:L’apoticario ha achustato una aduyanta porque no puede adubircon tot. aduyar b.tr. 1. Fer o que calga ta que beluno pueda aconseguir bella cosa u dixe d’estar en periglo: L’aduyoron á brincar a zequia. // b.prnl. 2. Aduyar-se mutuamén: Entre os dos s’aduyoron á puyar asescaleras. 3. Emplegar bellacosataaconseguir un fin:Ta debantar ixa peña cal quet’aduyescon o perpalo. aeropuerto n.m. Terreno parato ta que puedan salir-ieei plegarabions:Á l’aeropuerto de Zaragoza cuasi no i plegan abions. afaitar b.tr.e prnl. Tallar os pelos de o pelello, más que más deacara: Obarbero afaita con noballa. Chuan s’afaita con una maquineta eleutrica. OSB.:Malas que ista parola ye bien bibaen afablacutiana, seconsellaemplegar rasurar, porestar muito máschenuinaen aragonés. afañar-se b. intr.e prnl. Meter muito afaño en aconseguircualcosa:En casa Mancurro toz s’afañaban por dar-le una carrera á Baldesca. afaño n.m. 1. Esfuerzo eintrés quese meteen o quesefa:Chugaban con muito afaño ta ganar. 2. Deseyo fuerte delograr bellacosa:O suyo afaño por biachar l’ha feito beyer tota Europa e parti d’Africa. afer n.m. Asunto, negozio:Han cambiato a siede de o Menisterio d’Afers Estranchers. afillar b.tr. 1. Tener como fillo propio uno que no en ye: Ixa güella ha afillato á ixe corderet que se quedó popiello. 2. Fer que una presona que no ye o fillo natural sigacomo sien estaseáefeutos legals:Como no podeban tener fillos, afilloron uno. afirmar b. tr. Bosará una presonata quetreballeta uno:He afirmato una muller ta queescosque a casa. afizión n.f. 1. Gusto, amorenta bellacosa:A suya afizión por os guisotes li beniba defamilia. 2. O que moscuacaferen o tiempo libre:Una de as afizions suyas más gran yera ra nobela istorica. 3. Conchunto de presonas que gosan irá belespeutaclo porquele’n cuaca muito:L’afizión siemprese posaba en o gallinero. afondar b.tr. 1. Fer más fondo: Ta fer o pozo encara tenioron que afondar diez metros. 2. Meter más atenzión en o estudio de bella cosa: Calerba que afondases más en as razons de o tuyo suspenso. aforro alb. Iren camisa,cuasisin ropa: Salió aforro econ a frior que bieba no feba quetitiritiar. agafar b.tr. Pillar u sochetarcon a man:Agafó bien preta ra charra ta que no lise’n ise de as mans. agarrar b.tr. 1. Pillar u sochetarcon a man: Agarró bien preta la charra ta que no li se’n ise de as mans. 2. Pillar una enfermedá:Menuda gripe ha agarrato. // b.intr. 3. Enradigar bien una planta en o suelo: No tos podez fer ideya de cómo han agarrato as almendreras que planté. // 4. b.prnl. Barallar-se: En cruzar-se por debán s’agarroron, pero bien. agora alb. En iste mesmo inte:Biene agora e no drento de meya ora! alb. En iste mesmo inte:Biene agora e no drento de meya ora! agosto n.m. Güeiteno mes del’año:A más gran parti de as fiestas d’Aragón son en agosto. agradar b.intr.e prnl. Cuacar muito:No l’agradan oscaracols. agro, agra ach. Quetien asapiaazeta:Olimón ye agro. aguaitar b.tr. Catarcon atenzión con bellafinalidá:Dendel’altero aguaitaba si beniba ra buelta ziclista. aguantar b.tr. 1. Resistir:Ixe repalmar aguanta bente quilos. 2. Sofrir con pazenzia cualcosa que no mos cuaca:O bosiador aguantó os quinze asaltos. Si no te cuaca, t’aguantas! aguardar b.tr. Estaren un puesto dica que bienga beluno u pase bellacosa:Aguarda-me dica ra meya ta ras zinco esi no soi plegata, te’n bas. agüerro n.m. Estazión del’año que prenzipia dimpués del’estiu:L’agüerro prenzipia en setiembre. agüespar b.tr. Dar u pillaralox:Mientresestió estudiando, s’agüespó en un colechio mayor. agüespedar→ agüespar agulla n.f. 1. Barreta metalicacon un gollet u canso taenfilar o filo decusir:Cuan cusesefica un dital ta no punchar-secon l’agulla. // loc. 2. agulla de capeza:Agulla sin canso e con una boleta chicorrona en a parti contraria á la punta. 3. agulla d’embrochar (u agulla de gancho): Mena d’agulla doplata que s’embrocha metendo una puntaen l’atra. agún alb. Encara: Si tornas luego ta casa, agún podrás beyer o programa. ai interch. 1. S’emplegatasospiraretaamostrar pena, duelo, sospresa:Ai, qué galbana tiengo!. // 2. ai, tu! S’emplegataanimara beluno:Ai, tu, rei moro! aibar b.tr. e prnl. 1. Alpartar, meter luen d’un puesto: Aiba iste pozal d’aquí, no baigamos á trepuzar. 2. Fer-se á un costato, dixar puesto: Aiba-te una mica que m’asiente! aimar b.tr. 1. Sentiramorenta bella presona:Aima muito á ra suya mai. 2. Cuacar, fer goyo:Aima as borrainascon una delera grandisma. M’aiman aschiretas. aire n.m. 1. Mestura de gases quealentamose queformal’atmosferaterrestre: Sin d’aire no podérbanos bibir. 2. Aireenmobimiento:A fuerza del’aire plegó á zien quilometros por ora. airera n.f. Aire muifuerte:L’airera del’atro diya rancó zinco árbolse muitos tellatos. En poco rato se debantó una airera que por pocas se mosen leba. ala I. n.f. 1. Parti de o cuerpo que sirbe ta que bolen abes e inseutos: As bolandrinas bolan con as alas. II. interch. 2. S’emplega ta amostrar sospresa u encarrañamiento:Ala, quésaya más polida! 3. Tamién s’emplegataanimaráfercualcosa:Ala, debanta-te! alabez alb. 1. En ixe inte: Yera sondormindo e alabez sonó o telefono. 2. En ixe caso, con ixa condizión: Si te metes asinas, i abrá que fer-lo alabez!OSB.: Ye sinonimo de allora. aladro n.m. Traste d’agriculturaestirato, por un regular, por mulase queantis más s’emplegabatafer sulcos. L’aladro debantaba ra tierra e la dixaba parata ta poder sembrar. alargar b.tr. Fer más largo: Si quiers alargar a plastilina, fe-la redolarcon a man denzima de a mesa. alazet n.m. 1. Parti quesustiene o edifizio e quesetroba debaxo detierra: Ta que a casa siga segura cal que os alazez sigan bien firmes. // 2. feg. O que ye a base de cualcosa: Si tiens buens alazezen calculo, no tendrás garra problema con l’asinatura. albaca n.f. Planta defuelletaschicorronaseflors blancas que olora mui bien:En Uesca, ta San Lorién, no bi ha chen que baiga sin o suyo manullo d’albaca. albar n.m. Árbol quecrexe muito, defusta blanquiñosaelixeraeresistén al’augua:L’albar puede plegar dica os trenta metrose as suyas fuellas tienen zinco picos. albéitar n.m.ef. Presona quetreballacurando animals u fendo por quese desemboliquen bien:Calió queisel’albeitar ta aduyar á librar á ra baca roya. alberche → albercoque alberchena n.f. Ortalizia minchableen forma de porrae decolor morata por fuerae blanca por drento:Antis de minchar alberchenasye bueno dixar-lasescorrercon sal ta quelis se baiga l’amargor. albercoque n.m. Fruito de l’albercoquera, minchable, de forma redonda, semellán á o prezieco e con un güeso gran por adrento lixeramén plano por adrento: De chicoz fébanos un chuflet con o güeso del’albercoque. albero n.m. Mena detubo por o que baxan aschentas dendea boca dica o estomaco:L’albero fa parti del’aparello dichestibo. albortar b.intr. 1. Parirantis de que o feto pueda bibir: A suya chermana albortó dimpués de zinco meses de preñau. // b.tr. 2. Fer que bella cosa no baiga entabán: Os sozios albortoron o plan de o presidén. alborto n.m. Trencamiento deaempreñatura detrazas naturals u artifizials: Se’n fue á ra clenica ta quelei fesen un alborto. albortón n.m. O feto quesalecuan bi ha un alborto:L’albortón yera una masa sin forma que no plegaba á os zien gramos. albun n.m. Mena delibro taalzar-biretratos,estampetas u cualsiquieratracosa:Teneba un albun con más dezincozientasestampetas detoz os países. alcabia n.f. Mena delienzo delana,cotón u atros texitos que gosa meter-seen o solero u penchato en a paret:Ha decorato ro solero de a sala con una alcabia persa. alcalde n.m.e f. Ombre umuller que gubierna un lugar u ziudá: Estió trigata alcalde por mayoría asoluta. OSB.:Aforma chenuina e tradizionalen aragonés ye churato gran. alcanzar b.tr. 1. Plegar á achuntar-se con cualcosa que ye más entabán: Ta alcanzar-lo tenió que correr muito. 2. Pillar bella cosa ta amanar-le-ne á beluno: Alcanza-me l’azeitera que no i plego. alcazia n.f. Árbol que puede plegar á trenta metros, con cocoroza ampla, flors blancas e que fa fruitos semellans á ras garrofas: L’alcazia chobena tien un tronco pardo quesetorna grisenco á mida quesefa biella. alcoba n.f. Cambrachicorronata dormir que gosaestaren aestrimera deasala:En l’alcoba no bieba que un leito e una silla; os almariose mirallosyeran en a sala. Ta dentraren l’alcoba cal pasar por a sala. alcol n.m. Liquido incoloro, d’ulor fuerte, fázil de cremar e que s’emplega ta escoscar e ebitar infeuzions: Antis de meter-li a endizión l’estregoron con alcol. Esmerando bino s’otiene alcol. alcontrar b.tr.e prnl. 1. Trobar bellacosa quese buscaba u trobar-la porazar: No alcontraba oscalzons de pana. // 2. Achuntar-seen bel puesto: Mos alcontraremos en a tabierna á ras güeito. alcordanza n.f. 1. Memoria de feitos u cosas ya pasatas:De cabo cuan li beniban alcordanzas de cuan yera mozet. 2. Ocheto que sirbe ta remerar-nos de bella cosa u bel puesto:Antis detornar de Cuba, mercó alcordanzas ta paisesuegros. alcordar-se b.tr.e prnl. Trayerára memoria, remerar:T’alcuerdas de o primer diya d’escuela? alcorzar b.tr. 1. Fer máscurto: L’alcorzoron os calzons porque le beniban largos . 2. Ir u plegar ta un puesto por o camínmás curto: Alcorzarás por ixe camín. Si fas o treballo como te dizió pai, alcorzarás. alcorze n.m. 1. Camínmás curto que atro ta ir á bel puesto: Nonila plegó antis porque fue por l’alcorze. 2. feg. Cualsiquier meyo que sirba ta fer más curta bella cosa: En informatica bi ha alcorzes deteclau queestalbian tiempo. alcuerdo alcuerdo n.m. 1. Resoluzión común ála que plegan dos umás presonase quetodascal quecumplan:Dimpués dezinco oras de debate, l’asambleya plegó á un alcuerdo. // loc.alb. 2. d’alcuerdo:Estar dea mesma opinión:D’alcuerdo, maitín sin falta tetruco eya te’n diré. alegría n.f. 1. Sensazión de goyo e felizidá por cualcosa que mos cuaca muito: Feba goyo mirar a careta d’alegría de o ninón en beyer á ra suya mai. 2. Irresponsabilidáen fer bellacosa:Ala!,con qué alegría malfurrias os diners! alemán, alemana ach.e n. 1. D’Alemania:Ogran compositor mosical Beethoven yera alemán. 2. Idiomacharrato enAlemaniaeatros paísescomoAustriae Suiza: Se matriculó en una escuela d’idiomas ta aprender alemán. alentar b.intr. 1. Meter aire en os polmons e sacar-lo dimpués: Dimpués de a maratón alentaba con dificultá. // 2. no alentar: No tartir, no dizir cosa: No alentó en tota ra reunión. alfaya n.f. Ocheto d’adorno de muita balura:Odiya de a fiesta mayor iba rebutién d’alfayas, parixeba una alfayería con garras. alforrocho n.m. Abe de garrapiña semellán á o falcón, con a coda luenga e de plumache grisenco, que a fembra ye más gran que o masclo: L’alforrocho mincha zorzes e animalonschicorrons. alguaza n.f. Pieza de metal quefa que puertasefinestras puedan chirar:As alguazasestán atornillatasen o galzeeen o canto de a puerta. alica n.f. Abe de garrapiña que bola muirapedo e muito altera:As alicas beyen muito bien e dende muito lexos. alicates n.m.pl. Ferramienta quefa onratasochetaretallarcosas:Os alicates son un de os rebles que máschuego dan, porquesirben ta muitascosas. alicotero n.m. Beyiclo aerio que bola por meyo d’una elize, podendo estar quieto en l’aire e puyar e baxar en bertical: O montañero s’espaldó en a foz e tenión que rescatar-lo con un alicotero. allá alb. 1. En ixe puesto:Yo me quedo aquíetu teficas allá. // loc. 2. no mui allá:No prou bueno:Ixerestaurán no ye mui allá. alleno, allena ach. Que ye d’otri:As penas allenas no l’ablandiban cosa. Calrespetar ascosas allenas. allí alb. En ixe puesto:Aspera-me allí. allo n.m. Plantaen forma de bulbo con diens decolor blanca, quefa una olor fuertees’emplega muito como apaño tacozinar:Ta fer ajazeitecalemplegar allo. allora alb. 1. En ixe inte u enchaquia: Estió allora, e no en atro inte, cuan te beyoron en a fiesta. 2. En ixe caso, con ixa condizión, estando asinas: Allora, si no alb. 1. En ixe inte u enchaquia: Estió allora, e no en atro inte, cuan te beyoron en a fiesta. 2. En ixe caso, con ixa condizión, estando asinas: Allora, si no minchascarne, qué bas á chentar? OSB.:Yesinonimo de alabez. alma I. n.f. 1. Partiespritual d’una presona:Diz que l’ombre tien cuerpo e alma. 2. Rasmia, enerchía, bitalidá: Perdioron porque chugoron sin alma . II. interch. 3. S’emplega ta animar á beluno: Alma!, imos á por o terzer gol!III. S'emplega como interchezión de caráuter iteratibo, equibalendo a limpio: alma plorar!(= limpio plorar!) almada n.f. Coxín alargato quese meteen o leito taescansarenzimalacapeza:Dende quetien una almada delátes s’aduerme antis. almadeta n.f. 1. Coxín: Cuan se posa siempre se mete una almadeta en a riñonera. 2. Mena d’alcabia chiqueta, plana e lisa ta poder eslisar-ie o zorz de l’ordinador: L’almadeta que tiengo saliba de gufaña en una rebista d’informatica. 3. Chiquet coxín que emplegan os sastres e modistas ta punchar-biagullas e agullas de capezae, d’istatraza, tener-lasamán:Osastre pilló l’almadeta porque amenistaba agullas decapeza ta marcar os baxos de oscalzons. almagazén n.m. 1. Puesto taalzar mercadurías:Demandoron l’almario á l’almagazén. 2. Botiga do se benden cosasen granscantidaz:Mercó a chaqueta en un almagazén decuero. almario n.m. Mueblecon puertas quesirbetaalzar ropaeatrascosas:En a cambra teneban un almario ropero decuatro puertas. almendra n.f. Fruito leñoso del’almendrera,cualasimién ye minchable,e quetien acasca dura, pardae obalata:Ista añada ha abito una mala cullita d’almendras. almendrera n.f. Árbol defusta muito dura, flors blancas u rosas, que o fruito yel’almendra:As fuellas del’almendrera son obalatas, punchigutasecon oscantos dentatos. almorzar b.intr. 1. Minchar l’almuerzo:Almorzoron á ras nueu. 2. b.tr. Minchar bellacosaen l’almuerzo:Almorzoron tortiella defongos. almuerzo n.m. Chenta quesefaantis dechentar: S’olbidó l’almuerzo en casa e á meyodía s’ese minchato un güei. aloda n.f. Paxaro cantaire de plumache pardo econ un collar negro:L’aloda emprende á bolar berticalmén ecanta entre que bola. alongar b.tr. 1. Continar unasituazión un tiempo determinato:L’albitro alongó ro partito diez menutos. 2. Prolargar,adiar:Alongoron o plazo dos diyas más. 3. Alargar: Ta alongar-li a saya li abaxoron o dople. alox n.m. Puesto en o ques’agüespa una presonata pasara nuei:Ta pasar as bacanzias logoron un alox en a bal de Bielsa. alpartar b.tr.e prnl. 1. Ficar una cosa en un puesto diferén d’atra con a que i yera: Alpartaba os chils royos de os berdes. 2. Meter luen d’un puesto: Alparta d’astí, no baiga á pillar-te o trautor. S’alpartoron de a corrién ta no encostipar-se. alparzero, alparzera ach. Presona quesefica do no laclaman:Para cuenta con ixe porqueye un alparzero etot lo quieresaper. ach. Presona quesefica do no laclaman:Para cuenta con ixe porqueye un alparzero etot lo quieresaper. altaria n.f. 1. Distanzia d’arriba ta baxo que tien un cuerpo: Ixa mesacha tien una altaria de cuasi dos metros. 2. Distanzia d’un cuerpo en relazión á o solero: L’alica bola á muita altaria. 3. Distanzia muito gran en relazión á o mar:Bielsa ye á mil zincuanta etres metros d’altaria. 4. En cheometría distanziaen liniareuta dende a base dica o lau u bertize oposato:L’aria de o trianglo ye a metá de a base por l’altaria. 5. Balura u libel:Ye una escritora de gran altaria. altero, altera I. ach. 1. Quetien una distanzia dende o solero más gran que o normal:Ixe mon tan altero d’astibán yel’Aneto. II. n.m. 2. Puyata de o terreno: Dende l’altero podeba aguaitar tota ra redolada. alticamar-se b.tr.e prnl.:Estar permenato, nierboso:Os pais s’alticamoron cuan sintioron o telefono, pos s’asperaban o pior. alto, alta I. ach. 1. Que tien una distanzia dende o solero más gran que o normal: Ixe nino ye mui alto ta zinco añadas. II. n.m. 2. Altaria: Yera midindo cuánto teneba d’alto ro teito. // n.f. 3. Decumento quefa o medico ta dizir que una presona que yera dolenta puedetornará o treballo:Dimpués de dos semanas malo, li dioron l’alta. alto alb. En un puesto por denzima:No plegaba ta o libro porqueyera astí alto,en o zaguero repalmar. alumbrar b.intr. 1. Chitar luz:Ista lanterna no alumbra cosa. // b.tr. 2. Fer luzá beluno:Alumbra-me más á ra dreita que no beigo ra zarralla. alzar b.tr. Meter bellacosaen un puesto seguro u combenién:Alzó ro libro en o repalmar. alzaria → altaria amadrugar b.intr. Debantar-se bien de maitins:Tresa amadruga muito, á ras sieteya yetrachinando. amagar b.tr.e prnl. Ficar bellacosaen un puesto secreto:Chuanet amagó a pilota en l’almario. Ta que no mos beyesen mos amaguemos dezaga l’alcazia. amagatón n.m. Puesto en o que podemosamagar bellacosa u á beluno:Ixe abetoch bueito ye un buen amagatón. amaitinar→ amadrugar amán alb. En un puesto que yezerca:Bi ha un zine amán de a ilesia. amanar b.tr. 1. Meteramán:Chaime, amana-mel’atornillador, por fabor. // b.prnl. 2. Ir másamán de bel puesto:Osescolanos s’amanaban á la mayestra. amanato, amanata ach. Que yea pocalongaria:A suya casa yeen un callizo amanato. amanexer amanexer I. b.intr. 1. Prenzipiar o diya:En estiu amanexe muito antis queen ibierno. 2. Benir beluno:Jolio, ya amanexes, lebábanoscuasi dos horas asperando-te. II. n.m. 3. O inte de o diyaen quesale o sol:Á l’amanexercalestarya en o cambo. amariello, amariella ach. Deacolor de o limónmaturo u del’oro:A manzana berde donzella ye amariella. amás → antimás ambiesta n.f. Paisacheamplo quese beye dende bel puesto:Dende o puerto l’ambiesta yera pistonuda. ambulanzia n.f. Beyiclo quesirbetalebar d’un puesto ta un atro áferitose dolentos:L’auto atropelló á un mesacheel’ambulanzia lo lebó ta o espital. ambute alb. Pleno, rebutién:A plaza del’Aínsa se mete ambute o diya de A Morisma. amenazar→ menazar amenister(u amenistar) b.tr. Tener nezesidá de bellacosa:Amenisteba más nota ta poder dentraren ixa Facultá. amerar b.tr. Rebaxarcon augua:No crompes bino en casa Chulé porquetienen o costumbre d’amerar-lo. americano, americana ach.e n. 1. D’America:Che Guevara yera americano. // 2. n.f. Chaqueta detelacon solapas:Osastreli fazió una americana á ra mida. amigo, amiga n. Presonacon a que bi haamistanza:Luzía e Sara son buenas amigas, siempre ban chuntas. amilloramiento n.m. 1. Cambio ta millor: S’ha produzito un amilloramiento en as condizions de treballo. 2. Correuzión de bella cosa con intinzión d’amillorar-la: Ubrioron un plazo de dos meses ta presentar amilloramientos á ras ordinazions. amillorar b.tr. Cambiar ta millor:L’atleta ha amillorato a suya marca. // 2. b.prnl. Ir tornando átener buenasalú:En as dos zagueras semanas s’amillorato muito, ya se debanta de o leito. amo, ama n.m. 1. O capeza deacasae dueño dea mesma:Chuaquinón yel’amo. 2. Dueño:L’amo d’ixe auto yel’ombreroyo de a zera. amolar b.tr. Fastiar:No m’amueles máse bes-te-ne á muyir ranas! amonico alb. 1. Poquet á poquet: A mayestra feba amonico toz os pasos de o exerzizio ta que os esolanos podesen parar cuenta. 2. Con boz baxa: No charres tan amonico que no tesiento. amor(u aimo) n.m. 1. O que sentimos por una presonas á qui queremos muito: Os pais han muito amor por os suyos fillos. 2. O que se siente por bella cosa que mos cuaca muito:Osuyo amor por a mosica yecuasi delera. 3. Presonaá quise quiere muito:Erye o suyo berdadero amor. amoroseo n.m. Traza d’amostrar o cariño pasando a man con suabeza:Obibilón no feba que plorare a suya mai lo tranquilizó con amoroseos. amoroso, amorosa ach. Presona detrato agradable:Fa goyo quet’atienda Anchela, no bi ha presona más amorosa. amortar b.tr. 1. Apagar o fuego de o fogaril u de cualsiquier xera: Amorta bien a xera no baiga á pretar-se fuego la selba. // 2. b.intr. e prnl.: amortar-se: Dixar de bibir: L’atro chuebes o lolo de casa Zillas s’amortó como un paxaret . // feg. 3. Quedar-se sin chen u sin bida un lugar, una casa, ezetra: Dende que os fillos marchoron ta ra ziudá,casa Faures'amortó. Olugar de mama yecuasi amortato, parixe un lugar pantasma. amostranza n.f. 1. Prozeso ta amostrar bella cosa: Alodia s’adedica á l’amostranza. 2. Conchunto d’ideyas u prenzipios que bella presona amostra á una atra: Platón amilloró as amostranzas de o suyo mayestro, Socrates. amostrar b.tr. 1. Meter debán ta que se beiga: L’amostroron muitas camisas. 2. Contrimostrar por meyo d’esplicazions: O mayestro lis amostró cómo caleba fer o treballo. 3. Instruyir, trasmitirá beluno conoximientos:En ixa escuela amuestran aragonés. amplaria n.f. Distanzia máschiqueta d’unasuperfizie:Ixereutanglo yecuasicuadrato, l’amplaria no ye que un poquet máschicorrona que a longaria. amplo, ampla I. ach. 1. Que no queda preto:Istoscalzons me bienen amplos. 2. Quetienmás distanzia decostato ácostato de o que ye normal:As autopistas son carreteras muito amplas. 3. Muito gran u con muito espazio: Ixa discoteca teneba una pista mui ampla. II. n.m. 4. Distanzia más chiqueta d’una superfizie: Cal midir l’amplo de o leito ta beyer si moscullen as mesetas de nuei. amprar b.tr. 1. Demandar un ampre, que te dixen bella cosa con intinzión de tornar-la:M’ampras zien euros que te’n tornaré dimpués de maitín? 2. Pillar como ampre: L’atro diya t’ampré asestenazas. ampre n.m. O quese dixacon intinzión de quesetorne u o quese pillacon intinzión detornar-lo:Istelibro ye un ampre de a biblioteca monezipal. amuntonar b.tr. 1. Meter bella cosa de traza que se forme un conchunto sin garra orden: Amuntonó a ropa en a maleta como querió cayer. // 2. b.prnl.: Abotinar-se, achuntar-se muitascosas de bez:As güellas s’amuntonoron en a puerta de a cleta. Mes’amuntona o treballo. an alb. O puesto en o que ye bellacosa: Lo trobarás an te dizió. Án ye o mando de a telebisión? OSB.:Cuan no ye esclamatibo ni interrogatibo, tamién s’emplega muito a barián an que:He dixato a clau en o puesto an queyera. analís n.m. Desamen con atenzión deas diferens partis decualcosa:Fazió un analíscompleto de o problema. Un analís desangre. En o trimestrezaguero l'han feito dos analises. ánchel ánchel n.m. 1. Ser que, seguntes as relichions monoteístas, aduya á ra chen e ye á o serbizio de Dios: Seguntes o catolizismo bi ha ánchels e arcánchels. 2. Presona buenaeamorosa:A tuya bezina ye un ánchel. ancón n.m. Parti pora quese dopla o brazo:En l’ancón s’achuntan o cubito, o rayo el’umero. aneda n.f. Mena de pato salbache:Omasclo del’aneda tien a capeza berdeescuro e o peito pardo. anglo n.m. 1. Espazio que forman dos linias u superfizies que s’achuntan en un punto:Metió un tiesto con flors en l’anglo más bistero de a cambra. 2. Traza en a que se beye u entrepeta beyacosa:Beyito dendeixe anglo, no parixetan problemático. angluzia n.f. 1. Deseyo detener muitascosas taalzar-laseamagar-las: Treballaba con angluzia, como si querese arramplarcon toz os diners de o mundo . 2. Ganas de minchare beber por plazer, no por nezesidá:Daba fastio beyer-lo minchar del’angluzia con queen feba. angunia n.f. Sensazión quesesienteen estaralticamato u conmedrana:Pasó muita angunia en a montaña rusa, porqueteneba bertigo. aniella n.f. 1. Ocheto en forma d’aniello que sirbe ta sochetar u ta penchar bella cosa: Penchó a lampa d’una aniella de o teito. // 2. pl.: aniellas: Redonchos ta fer exerzizios dechimnasia:Ochimnasta fazió o cristo en as aniellas. aniello n.m. 1. Alfayaen forma deredoncho queseficaen o dido:Mercó un aniello d’oro. 2. Redoncho: Saturno ye un planeta quetien tres aniellos. animal I. n.m. 1. Ser bibo que yecapaz de mober-se:Os fardachose as paxarelas son animals. II. ach. 2. Que tien que beyer con os animals u ye relazionato con ers: Me han regalato un libro dereproduzión animal. III. ach.e n. 3. Quese porta detrazaraspiaecon pocaeducazión:No sigas animale piensa un poco. anque conch. 1. Liga dos ideyas u cosas oposatas pero no en a suya totalidá: Me cuaca iste libro, anque mercaré iste atro . 2. Por más que: Anque le’n digas mil begatas, no teferá caso. Anqueyera canso,encara chugó un rato con os suyos fillos. ansa n.f. Parti de bels ochetos quefan onrataagafar-los:Agafa ra cobertera por l’ansa u tecremarás. ansera → ansa antigo, antiga I. ach. 1. Que ye defa muito tiempo:Ista coxera ye d’una cayita antiga. II. ach.e n. 2. Que piensaencaracomo en o pasato e no s’adautaá os tiemposautuals: No sigas tan antigo e fa un poder por entender á la chobentú. III. n.m.pl. 3. Conchunto de chens que bibioron d’antis más: Os antigos ya conoxeban os eclipses. antimás alb. Amás, por siestase poco:Mos imbitoron á chentare antimás mos dioron una botella d’aguardién. antis alb. 1. En un tiempo anterior: Si plegas antis m’asperas. 2. En un puesto anterior: No tien pierde, antis de o zine trobarás una tabierna. // 3. loc. antis con antis:Cuan antis siga posible:Os quefers los fas antis con antis. // 4. loc. antis más u d’antis más:Antigamén, fa muito tiempo: D’antis más se feban beilatas arredol de o fogaril. antuello n.m. 1. Tacaescuraen a piel que, seguntesatradizión, yefruito de belconzieto no satisfeito quetenió a maicuan yeraempreñata:Ixa placha queleba en a fren ye un antuello. 2. Conzieto, deseyo pasachero eirrazional:Diz que as mullers preñatas gosan tener antuellos. anuei alb. En a nuei d’ayer:Anueicuasi no zenemos. anunzio n.m. Abiso berbal u imprentato de bellacosa:Bosó un anunzio en o periodico ta prebar de bender a fusta. añada n.f. 1. Periodo detiempo de doze meses: A fuga de a canzión protesta estió en as añadas setanta. 2. Periodo añal, más que más si fa referenzia á ra produzión: Ista añada no yeestata buena ta o bino. añal n.m. Que dura u sereptite unaañada:Á l’auto li fa una rebisión añal. año n.m. Periodo detiempo de doze meses:Ixa mozeta tien güeito años. apa interch. 1. S’emplegataimbitará os ninosá quese banten:Apa, Tonón! 2. Laemplegan os ninos ta quelos leben en brazos:Mama, apa! apañar b.tr. 1. Fer que funzione bella cosa que no funzionaba: Apañó a telebisión en zinco menutos e agora ya no brinca ra imachen. 2. Parar una chenta con azeite, binagre, saleatros ingrediens:Qué mal has apañato ista ensalada!. apaño n.m. 1. O que se fa ta que funzione bella cosa que no chutaba: Fazió un apaño en l’auto sólo que ta poder plegar á o taller. 2. Casamiento pautato con anterioridá:Entre os pais fazioron l’apaño de os fillos. 3. Pauto entre dos umas presonas:No se meteban d’alcuerdo, pero á ra fin plegoron á un apaño. aparentar b.tr. 1. Dar á entender bella cosa que no ye berdá: Aparentaba no tener suenio, pero os güellos no dixaban de tancar-li-se. 2. Parexer bella cosa que no ye berdá:Aparentaba trenta añadas, pero no teneba que bentitrés. 3. Balloquiar, farutiar:Ye un farute, sólo fa que aparentar. apasiar-se b.intr.e prnl. Caminar taferexerzizio u ta pasar o rato:Cuan truqués por telefono yéranos apasiando-nos por a carretera. apedecar b.tr. 1. Enterrecar:Dimpués de o funeral l’apedecoron en o fosal. 2. Enronar:Yeran en o biñero apedecando osxarmientos. apedregar b.tr. 1. Chitar piedras: Liscastigoron por apedregar-sen. 2. Matará peñazos:En bels paísescon pena de muerte apedregan á ra chen. // b.intr. 3. Acantaliar, pleber piedra:Anuitardiestió apedregando meya ora e oscambos quedoron acotolatos deraso. apegalloso, apegallosa ach. 1. Ques’apega muito árascosas:Obesqueye mui apegalloso. 2. Que pasa u s’apegafazilmén entre presonas, animals u bechetals:A peste de os tozinosye muito apegallosa. apegar b.tr. 1. Chuntar dos umáscosasemplegando bella sustanzia apegallosa:Apegaba asestampetasen l’albun con pegamín. // 2. b.tr. e prnl. Pasar una enfermedá entre presonas,animals u bexetals:En a guardería s’apegan os pegolloscon muita fazilidá. apellito n.m. Renombre, nombre defamilia que pasa de paisáfillos:Anque os dos lebaban o mesmo apellito no teneban dengún parentesco. apéndiz n.f. 1. Anecso, partimenos importán que o conchunto e que, por un regular, gosaadibir-seára prenzipal: Á ra fin de o libro bieba dos apendizes. 2. Prolargazión fina e güeca que se troba dintro de o estentin de l’ombre e atros animals tetadors como monos e zorzes: Toz os umanos tenemos apéndiz. 3. Inflamazión u rinchamiento de ista apéndizcorporal: L’operoron de l'apéndiz. OSB.: Por un regular, en o plural l'azento se carga denzima de a silaba "di". En as dos zagueras azeuzions puedealmitir-sea barián péndiz. apercazar b.tr. Agafará beluno, más que más sifuye:Pretó á correr, pero en dos garradas l’apercazó. aplanar b.tr. 1. Meter plano: Aplanoron a era con un ruello. 2. feg. Desapartar os problemas ta fazilitar cualcosa: Ya puez charrar con er, que nusatros t’emos aplanato ro camín. aplaudir b.tr. 1. Palmotiar, chuntar as polpas de as mans ta que sonen: Aplaudioron muito l’autuazión de os pallasos. 2. feg. Lobar con parolas u d’atra traza: O mayestro aplaudió ro buen treballo quefaziés. apoca n.f. Rezibo quechustifica ques’ha bosato unacantidá:Le dioron una apoca por l’abanza en a crompa de o ganato. aponderar b.tr. Dizir u fercosas más grans de o queson en reyalidá:No aponderes, que no iyéranos tantos, no bi’n aberba quecuatro u zinco. apoticario, apoticaria → boticario aprebar b.tr. 1. Azeutar como buena bella cosa: Han aprebato o suyo proyeuto. 2. Lograr una nota que contrimuestra que se conoxe prou una materia: He aprebato Istoria. aprebenir b.tr. 1. Fercualcosataebitar unmal: Ta aprebenir a quera de os diens o milloryelabar-los-setoz os diyas. 2. Abisar: L’aprebenió que os frenos del’auto no iban bien. 3. Prebeyer, suposar que pasará cualcosa: Antis de pillar bella dezisión, cal aprebenir totas as posibilidaz. // b.prnl. 4. Parar-se por debán, antis de que pase bellacosa:As fornicas s’aprebienen del’ibierno en estiu. aprender b.tr. 1. Alquirir conoximientos por meyo de o estudio u a esperenzia: Ya ha aprendito á brincar o caballo. 2. Fixar bella cosa en a memoria: S’aprendió os telefonos detot lo bezindato. aprezisar b.tr. Amenister, tener nezesidá de bellacosa:Aprezisaba más diners ta poder crompar-se l’ordinador.

aprisa (u apriesa) aprisa (u apriesa) alb. Detraza muito rapeda: Si queez benito aprisa, ni queestasezen a puerta. aprobeitar b.tr. 1. Emplegarcualcosacon utilidá:Aprobeitoron mui bien o forro, lis dio ta cuatro libros . // 2. b.intre prnl. Sacar probeito de beluno engañando-li u sin que parecuenta:Toz s’aprobeitan d’er porqueye un troz de pan. apuntar b.tr. 1. Siñalar,endicar:A sayeta de a broxula apunta ta o norte. 2. Pillar notas u apuntes:O entrenador apuntó una nueba chugada en a loseta. 3. Enfilar un armacaratal’ochetibo:Apuntó á ra diana. // 4. b.prnl. Encluyirá una presonaen un grupo:T’apuntas á zenar o biernes? aqueferato, aqueferata ach. Conmuito treballo:No fue á ra fiesta porqueyera prou aqueferata. aquer, aquera ach.e pron. dem. Siñala o que ye más luen:Aquera montaña ye á más detres quilometros d’ista. aquí alb. 1. En iste puesto:Posa-te aquí, á o mío costato. // 2. loc. d’aquí ta allá:Áretortero, d’un puestro taatro: Siempre ba con a mosica d’aquí ta allá. áraba interch. S’emplegataamostrar que no creyemos unacosa porque mos parixeimposible:Áraba,cómo ba á aber feito ixo! aragonés, aragonesa ach.e n. 1. Presona nazional d’Aragón: As naxitas en Aragón son aragonesas. 2. D’Aragón: L’aguardién de Colungo ye un produto aragonés. // 3. n.m. Fablaaragonesa, idiomaaragonés:L’aragonésye una fabla romanica. araina n.f. Animalcon güeito patas que texe un telo en forma de rete ta cazar inseutos e minchar-los-se: Por un regular as arainas fembras son más grans que as arainas masclos. OSB.:S'emplega máscomunmén tararaina,anqueen sentito estreito, tararaina ye o conchunto quefan a propia araina e o rete quetexe. arambre n.m. Filo defierro que puede doplar-se: S’esmangó lo martiello el’apañó con arambre. arañón n.m. Mena dezirgüello montesino echicorrón d’arredol d’un zentimetro de diametro:Opacharán u anís delulos sefa con arañons. árbol n.m. Planta gran con tronco e muitas brancas:A selba ye plena d’árbols. arco n.m. 1. Tocho que se dopla con fazilidá e que por meyo d’una baga tensa que se liga en as puntas sirbe ta tirar flechas: O tiro con arco ye un esporte. 2. Construzión curbarefirmataen dos pilars:Os arabesemplegaban muito os arcos deferratura. // 3. loc. arco sanChuan:Banda curba de colors que aparexe en o zielo en quefasol dimpués de pleber u,á begatas, mesmo plebendo:L’arco san Chuan tien sietecolors. arena n.f. Conchunto de particlas de piedra muito esmicazatas queseforman porerosión de peñas:En a placha bi ha muita arena. arguellar b.tr. e prnl. 1. Adelgazir-se: En dos meses s’ha arguellato una barbaridá, s’ha quedato como una caña. 2. Tirar a grazia, o polito: Como laba con poco b.tr. e prnl. 1. Adelgazir-se: En dos meses s’ha arguellato una barbaridá, s’ha quedato como una caña. 2. Tirar a grazia, o polito: Como laba con poco sabón, ha arguellato ixa saya. arma n.f. 1. Traste que sirbe ta esfender-se u ta enrestir: A noballa e o cutiello son clamatas armas blancas. 2. Meyo que sirbe ta esfender os intreses de beluno: L’amabilidá ye a suya millor arma. arrán alb. Cuasitocando,á o mesmo libel:Remató baldata detreballar acochata cuasi arrán detierra. arredol I. alb. 1. Detraza querodia:A Tierra chira arredol de o Sol. II. loc. 2. arredol de:Alto u baxo: Bi aberba arredol de zinco quilos. III. n.m.pl. 3. arredols:A zona querodia un puesto:Os güertos son en os arredols. arreguir-se b.intr. e prnl. 1. Amostrar alegría: S’arreguiban muito beyendo una zinta de Charlot. 2. Moflar-se de beluno: Yeran arreguindo-se d’er porque tartamequiaba. arrepinchar-se b.intr. e prnl. 1. Puyar emplegando mans e piez: M’arrepinché á l’arbol como un mixín. 2. Puyar á bel puesto ta beyer millor: No t’arrepinches tanto á o balcón, no te baigas á cayer. arrés n.f. Capeza de ganato:Tien un bestiarcon zincozientas arreses. arriba → alto arribar b.intr. Plegará un puesto:Arribó zinco menutos antes detiempo. arrigachuelo n.m. Río con pocaaugua:Ixe arrigachuelo sólo leba una poqueta d’augua en primabera. arrozegar b.tr. Lebar por o suelo:Como pesaba muito,cambioron de puesto l’almario arrozegando-lo. arrullar b.tr. 1. Chitar, alpartar bella cosa inútil: Yeran trigando as chodigas e arrullaban as que yeran corcatas. 2. Abentar con fuerza: O bolcán arrullaba laba. 3. Gomecar,chitar pora boca o que yeraen o estomaco: Se metió á arrullar porque aschiretas li preboron mal. arte n.m. 1. Autibidá umana que pendeen creyan cosas politas por meyo de a esmachinazión:Ixe cuadro ye una berdadera obra d’arte. 2. Capazidá ta fer prou bien cualcosa: Baila con muito arte. // 3. arte marzial: Teunica de luita oriental que se prautica como esporte: L’aiquido ye un arte marzial. // OSB: En plural gosa emplegar-seen femenino:Estudia Bellas Artes. As artes marzials. artifizial ach.m.ef. Que yefeito poras presonase no bi ye detraza natural:A industria carnica gosa fer oschurizoscon budiellos artifizials. artista n.m.ef. Presona que prautica belarte:Goya ye un artista de a pintura. artulario artulario n.m. Ferramienta, traste ques’emplegacon a man tatreballar:En o quirofano bieba una mesa plena d’artularios d’operar. asar b.tr. 1. Cozinar un alimento dreitamén en o fuego u en o forno: Asemos un coniello en o calibo. // b.prnl. 2. Tener muita calor: Cuasi mos asemos de a calorina quei feba. asayo n.m. 1. Preba que se fa barias begatas ta que cualcosa salga bien: Maitín tenemos asayo cheneral de a obra de teyatro. 2. Chenero literario que de traza argumentatatratasobrecualsiquier tema:Estoi leyendo un asayo sobrerelazions sozials. ascape alb. 1. Decamín:No te baigas quetorno ascape. 2. Detraza muito rapeda:Mira sirematas ascape quesi no, no plegamos. ascla n.f. Estilla gran, troz gran defustatroxato con aestral:Fazió cuatro asclas rezias d’ixa zueca. ascuitar b.tr. 1. Sentircon atenzión:Ascuitaz lo quetiengo que dizir-tos. 2. Fercaso de osconsellos:No m’ascuitése agora mira quét’ha pasato. asentar-se b.tr.e prnl. 1. Posar-se detraza que o peso de o cuerpo escanseen o culo: S’asentoron en a cadiera. 2. Turrar-se por o sol:Lis’ha asentato lo sol. asesinador, asesinadora n. Presona que mataá unaatra:A polizía encara no ha puesto trobar á l’asesinador. asetegato, asetegata ach. Quetien sete:Yera tan asetegata quese bebió a botella d’un trago. asinas I. alb. 1. D’istatraza: Cal que lo faigas asinas, no como lo yes fendo. II. conch. 2. Por ixo, como consecuenzia: Has feito una zaborrería, asinas que agora no te quexes de quet’aigan ficato mala nota. asobén (u á sobén) alb. Detrazacutiana:Asobén oschuebes gosan achuntar-seta zenar. Imos ta o zine muito asobén. OSB.:Esistetamién a barián tot sobén. asolar-se b.prnl. Quedar-seen o fondo d’un liquido as particlas solidas queleba:L’augua de o deposito yera burenca, pero dimpués d’asolar-sesetornó clara. asperar b.tr. 1. Aguardar en un puesto dica que bienga beluno: L’asperó en a plaza. 2. Creyer que baiga á pasar bella cosa: Aspero que te cuaque iste libro. No m’asperaba ixo detu. aspo n.m. 1. Tarabidau de fustas u cañas que chira en un exe berticale fixo ta que, en chirar, puedan dobanar-se as madaxas: D’antis más, cuan filaban, yera normal beyer á ras mullers con aspos e filosas. 2. Pieza larga e estreita con cuerdas finetas que s’emplega ta tañer o bigulín e trastes mosicals semellans: As millors cuerdas ta un aspo son as feitascon osclins decaballo. aspro, aspra ach. 1. Que no tien a superfizie lisa e cuan se toca parixe rugato: Ixa tela te picará porque ye muito aspra. 2. De malcaráuter: O entrenador tien un caráuter aspro. astí alb. En ixe puesto:He meso ro libro astí, en ixa silla. OSB:Defeito istealberbio tamién equibaleá aquíeá allí:Ombre!, cuánto tiempo sin beyer-mos, qué fas por astí?; He dixato lo queso astí,en a borda. astro n.m. 1. Enfermedá que ataca de bezá muitas presonas u animals: A pasa de peste estió uno de os astros más grans de a Edá Meya. 2. Cualsiquier cuerpo de o zielo:Asestrelase os planetas son astros. astronauta n.m.ef. Presona queconduze una nau espazial:Cal que os astronautas tiengan fondosconoximientos d’incheniería. aszensor n.m. Traste quesirbeta puyare baxar d’un solero á un atro:Como bibiba en o primero, no puyemosen l’aszensor. atabul n.m. Caxaen a quesefica unmuerto taapedecar-lo:Bi ha culturas que apedecan á os muertos sin atabul, sólo embolicando-losen un linzuelo. atacar b.tr. 1. Chitar-se furamén cuentra beluno u bella cosa ta aconseguir un ochetibo: Atacoron o campamento mientres dormiban. // 2. b.tr. e prnl. atacar-se: Puyar-seeembrochar-se oscalzons:Ataca-te bien quesetecayen oscalzons. atapir b.tr. Pretar bellacosata que ocupe menos puesto:Bi ha programas d’ordinador que pueden atapir a informazión ta queculla en menos puesto. ataque n.m. 1. Mobimiento furo que se fa cuentra beluno u bella cosa: O toriador aguantó l’ataque de o toro. 2. Inte en que de sopetón aparexen os siñals d’una enfermedá:Mientreschugaba á pilota tenió un ataque derecachiruela. atenzión n.f. Intrés u ficazio quese meteen fercualcosa: Si no metes más atenzión, tornarás á fer-lo mal. aterrar b.intr. Posar-seen tierra un abión:L’abión aterró en a pista lumero zinco. ateserar b.tr. 1. Meter bella cosa en o suyo millor punto: Has ateserato muito bien o guiso de chabalín. Ateseró bien a cozina e la dixó muito escoscata. 2. Meter fruitos denzima d’un cañizo ta pansir-los:Ateseraba as figasen o solanar. atinar b.tr. 1. Enzertar, daren o blanco:Con o tirafondas atina cuasisiempre. 2. Dobinar:Qué güello tiens!,cómo atinés o caráuter de o nuebo mosen! atoque n.m. Cualsiquiercosa queseficaen bel puesto tafer-la más polita:A nobia lebaba un atoque defloretaschicorronasen o pelo. atorgar b.tr. 1. Dar:Ochuez atorgó a costodia de os fillos á ra mai. 2. Premitir:Quicalla, atorga. atornillador n.m. Aina quefa onrata pretar torniellos u tasacar-los:L’atornillador d’estrela tieneforma decruzen a punta. atosegar b.tr. Fastiar,amolar terne queterne:No m’atosegues máse dixa-meestar! atrapaziar b.tr. Apañar bellacosa, meter-laen orden:Atrapazió a sala de mala traza. atribir-se b.prnl. Arriscar-seáfer bellacosa nueba u difízil:No s’atribiba á brincar a zequia. atro, atra ach.e pron.indef. Diferén á quis’ha dito:No estiemos beyendo ixa esposizión que dizes,yera una atra. aturar b.tr. 1. Pribar de que bellacosacontine mobendo-se:Aturó l’auto en o paso zebra. 2. Gubernar o ganato:Opastor aturaba as güellascon ayuta de o can. // 3. b.tr.eintr. Dixar defercualcosa:No atura en garra puesto. Atura ixas güellas, no dentren en o prato. au interch. S’emplegataanimaráfer bellacosa:Au!, imos á treballar! auco, auca n. Abesemellán á o pato quetien a parti d’alto grisencae o peito blanco:Omillor fuagrás diz queye o feito con figado d’auca. augua n.f. Liquido sin color, ulor, nisapia:L’augua ye o que millor saca ra sete. aurón n.m. Abe gran, de plumas escuras, coda en traza d’abanico u bentallo e que cuan ye en climen pega esgramuquitos como os toros: L’aurón ye en periglo d’acotolamiento. OSB.:En bels puestos gosan emplegar pabo (beyer) auta n.f. 1. Decumento do se cuaternan os asuntos charratos e os alcuerdos presos en una reunión: O secretario leyó l’auta zaguera en prenzipiar a sesión. 2. Decumento en o quesecuaterna detraza ofizial belasunto:Onotario debantó auta de o rechistro. auto n.m. 1. Beyiclo conmotor e ruedas que se muebe por tierra:Os autos mudernos leban muitas midas de seguranza. 2. O que se fa: Cadaguno ye responsable de os suyos autos. 3. Cadaguna deas partisen quesetrestalla una obra deteyatro:Ixa obra deteyatro teneba tres autos. 4. Zerimonia publicaeseria:L’auto de presentazión de o libro achuntó cuasiseiszientas presonas. autobús n.m. Beyiclo gran ques’emplegatalebar presonas d’un puesto áatro deaziudá u entreziudazelugars diferens:L’autobús ta Chaca saldrá dintro de meya ora. autor, autora n. Presona que hafeito bellacosa:L’autora de a nobela ganadora no teneba que bente añadas. ayer(u ayere) alb. 1. O diya d’antisá o quesemosagora:Güeiyechuebes porque ayeryera miércols. 2. Tiempo pasato:Ixesiempreye pensando en l’ayere. alb. 1. O diya d’antisá o quesemosagora:Güeiyechuebes porque ayeryera miércols. 2. Tiempo pasato:Ixesiempreye pensando en l’ayere. azanoria n.f. Ortaliziacon unaradiz decolor naranchaen forma de napo alargato e quese mincha: S’apañó una ensalada d’azanoria rallata. OSB.:Beyercarrota. azeite n.m. 1. Suco graso quesesaca deas olibas u atros bexetals: L’azeite aragonésye de os millors de o mundo. 2. Cualsiquier suco graso emplegato pora industria: Dimpués de fer doze mil quilometros cambió l’azeite á l’auto. // loc. azeite de peso: Gasolio, combustible que se tira de o petrolio e gosa emplegar-se en motors diéselecalefazions:Os trautors ban con azeite de peso. azeto, azeta I. ach. 1. De sapia parellana á o limón u o binagre: O binagre ye azeto. // II. n.m. 2. (neol.) Produto quimico d’idrocheno e atrás sustanzias que cuan se chita denzima de bellascosas puede minchar-las-se: Sechapurnió con dos gotas d’azeto cloridrico eleba o ditalen carne biba. azidén n.m. 1. Suzeso malo e que no s’aspera: Ye parlaticato d’un azidén d’auto. 2. Cadaguna de as diferens partis que forman un terreno dando-li un aspeuto carauteristico:Os ibons, os monse asclamors son azidenscheograficos. azul ach.m.ef. Deacolor de o zielo:Luzía leba una saya azul. azut n.f. Parete quesefaen os ríos taalzarealmagazenaraugua: Si no apañan luego l’azut ixa de o río, o diya que menos tos pensez petará el’augua selebará tot por debán. b n.f. Segundaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“be”: Baba leba dos bes. baba n.f. 1. Saliba quecaye dea boca: Lis’escorreba un churro de baba por a barba. 2. Liquido quechitan belsanimals: Os limacos dixan una regata de baba. babero n.m. Bata quelis se meteá os ninos ta que no s’emporquen aropa queleban debaxo: En a guardería os ninos leban un babero. baca n.f. Animaltetador gran,con doscuernosen acapeza, unacodalargae un amplo braguero: A baca ye a fembra de o toro. baca n.f. Tarabidau queseficaen o teito d’un auto ta poder portar-iecosas: Lebemos o chargón en a baca del’auto. bacal n.m. 1. Cuero de bacumen,cheneralmén sin tanar: D’iste bacalen saldrán más de diez zacutos. 2. Cuero,en cheneral: S’ha feito unas abarcas de bacal. bacanzias n.f.pl. Tiempo en que una presona no treballa ni bataraescuela: As bacanzias más grans gosan estaren estiu. badallar b.intr. Ubrira boca bien batalera, imboluntariamén elenta: Badallamos desuenio, fambre u aburrimiento. badallo n.m. O feito d’ubrira boca batalera, imboluntariamén elenta: Teneba muito suenio e no feba que dar badallos. badil n.m. Mena de pala ques’emplegatareplegarazenisa u a basuera: Cuan s’escoba sereplega ra basuera con o badil. bafo n.m. 1. Bapor que sale d’un cuerpo: En ibierno, si fa muita fridor, mos sale bafo en alentar. 2. Gas en que se trasforma un liquido por efeuto de a calor: Dimpués de duchar-se, o beireyera pleno de bafo. baga n.f. Cuerda: Sochetoron a carga con una buena baga. bagar b.intr. 1. Tener tiempo u ganas defercualcosa: No pases pena queencara yechoben, ya li bagará detreballaretiempo no le’n faltará. Agora que me baga boi á apañar-te a lampa. 2. Cuacar,agradar, fer goyo: No li baga detreballar. bago n.m. Terreno bueito en o quese pueden feredifizios: Oconzello cuasi no tien bagos publicos ta ferescuelas u obras d’uso sozial. n.m. Terreno bueito en o quese pueden feredifizios: Oconzello cuasi no tien bagos publicos ta ferescuelas u obras d’uso sozial. bagón n.m. Parti de o tren do biacharachen u se portian as mercadurías: Obillet ta Zaragoza yera ta o bagón codero. bai interch. S’emplegatatirar importanziaá unacosa,como almirazión, sospresaeatros matizes: Bai,chiquet, no pases pena! bailar b.intr. e tr. 1. Mober-se seguntes a mosica: Bailoron una balsurriana. 2. Mober-se bella cosa por no estar bien socheta u por tener chuego: Li bailaba ro capó del’auto. 3. Chirar un ocheto rapedamén arredol d’er mesmo: Cómo baila ra galdrufa! baile n.m. 1. Mobimientos que se fan con o cuerpo seguindo un ritmo mosical: Dimpués de muito asayar, á ra fin aprendió ro baile. 2. Fiesta en que s’achuntan bellas presonas ta bailar: Fazioron o baile de a fiesta en o prato. baineta n.f. Chodigatierna,chodiga berda: Güei he mercato una bolsa de bainetasconchelatas ta chentar. baje n.m. Abrío,animal detreballo: Omacho e a mula son bajes. bal n.f. Terreno plano efondo que bi haentre montañas: Ye naxita en a bal de Tena. bala n.f. Proyeutil quetira un arma defuego: Ixa pistola tiraba balas defogueyo. balagoste → barandau balanza n.f. Traste quesirbeta midir pesoschiquez: Oboticario pesaba os ingrediens del’emplasteen a balanza. balcón n.m. Finestra gran queranca de o solero deacambrae quetien debán un barandau: Mos asomemos á o balcón ta beyer si beniban. baldar b.tr. 1. Dixar xancato á beluno: L’atropello l’ha baldato. 2. feg. Cansar muito u dixarendolorato: Osuyo pai l’ha baldato detreballar. // 3. b.prnl. Estar mui canso fesicamén: Estoi baldato dechugar á pilota. baldato, baldata ach. u n. 1. Xancato de brazos u piernas: Ba en silla deruedas porqueestá baldato. 2. feg. Muito canso de ferautibidá fesica: Remató baldata de chugar os cuarenta menutos de o partito. baldosa n.f. Pieza plana, duraelisa ques’emplegatafer solers: Os piquers han chitato ro solero con baldosas de granito. n.f. Pieza plana, duraelisa ques’emplegatafer solers: Os piquers han chitato ro solero con baldosas de granito. balentor n.f. Manca de medrana: Ixa mesacha tien muita balentor, no s’espanta porcosa. baler b.intr. 1. Serbir tacualcosa: Ixa rosca no baleta istetorniello. 2. Tener buenascualidaz: Ixa muller bale muito ta lebar a interpresa. // b.tr. 3. Tener un pre: O cañuto de tinta bale trenta euros. // loc. 4. bien se bale: Menos mal: Bien se bale que s’agarró á una branca d’árbol que si no, s’afoga en o río. // interch. 5. bale:S’emplegataendicar ques’estáacuerdecon bellacosa: Bale, d’alcuerdo. balgua n.f. 1. Pre decualcosa: Ixa gargantiella ye una alfaya de muita balgua. 2. Buenascualidaz: Ye una presona de muita balgua. balién, balienta ach.m. e f. 1. Que no tien medrana: Ye una muller muito balienta, no li se fica cosa por debán. 2. De poca balgua: Balién amigo ye ixe, asinas no calen enemigos. ballena n.f. Animal tetador marino muito gran, sin diens e con dos foratos nasals: A ballena no ye un pex, ye un animal tetador que se troba en periglo d’acotolamiento. ballo n.m. Lomera detierraentre dos sulcosen a que yesembrata bellasimién: En l’ortal ha plantato dos ballos detrunfase atros dos de bainetas. balloquero, balloquera ach. Presona ques’alaba decosas que no son berdá u no en son tanto: Ixe pijaito ye un balloquero, siempre ba dizindo queer isto, queer l’atro. baltizar b.tr. 1. Cristianar, almenistrar o baltismo e meter-li nombre á una presona: O domingo benién baltizan á Chuanet. 2. Amerar o bino u a lei, rebaxar con augua: Meyo lugarestió con caguera porque o leitero baltizó masiau a lei. baltizo n.m. Zerimonia soziale relichiosa por a que una presona dentra á prener parti d’una ilesia cristiana: Dimpués de o baltizo en a ilesia, se’n fuen á chentar toz chuntos. balura → balgua bamba n.f. Demostrazión orgüellosa de bella cosa debán de os demás: Yera rozero e modesto e anque teneba muitos diners, no en feba denguna bamba . Menuda bamba se daba ayer a mía bezina porqueeba enguerato auto nuebo! bambolla n.f. 1. Mena de bolseta con liquido que se fa en a piel: Leba dos bambollas en o calcaño porque le pretaba o calzero . 2. Mena de globet d’aire que se fa en belscuerpos: Cuan bullel’augua sefan bambollas. bana → cuerno banco banco n.m. 1. Posillo largo e estreito ta que se i posen barias presonas de bez: En os bancos de a ilesia cullen zinco presonas. 2. Establimiento publico ta alzar-bi diners u demandarempriestos: Ixe banco cobra unascomisions muito grans. 3. Puesto, cheneralmén publico, do alzan sangree organos de o cuerpo umano: En o espital bi ha un banco desangre. 4. Rabaño de pexes: En a basa beyemos un banco de madrillas. bandera n.f. Troz detela querepresentaascolors d’una nazión u d’unacolla de presonas: A bandera d’Aragón ye amariella con cuatro faxas royas. bandiador n.m. Posillo penchato en alto ta bandiar-se posato enzima: Con dos bagase una fusta m’hefeito un bandiador. bandiar b.tr. e prnl. 1. Boltiarascampanas: Mientres feban a prozesión, os monezillos bandiaban ascampanas. 2. Empentar bella cosa ta adebán e ta zaga ta que se cune: Pai bandiaba á o fillo en os bandiadors de o parque. Mira con quéfuerza se bandia Obarra. banoba n.f. Mena de manta que se fica enzima de o leito ta fer-lo más bistero: Tien un gusto muito desacherato, ha feito ro leito con una banoba plena de zunzes e farandolas. banquero n.m. 1. Banco de piedra que gosa estar en a carrera, chunto á ra paret e á o costato de a puerta: Os lolos yeran charrando en o banquero de casa Binué. 2. (neol.) Puesto, difuera de o cambo de chuego, en o que se posan os chugadors que no chugan, pero que pueden chugar. Por semellanza tamién fa referenzia á o conchunto d’istoschugadors: A gripefazió que o entrenador tenese un banquero muicurto. 3. (neol.) Posillo en o que yea presona quechuzgan en un chuizio: O fiscal miró ta o banquero de l’acusato. 4. Presona que ye dueña d’un banco u lo diriche: Era estió la primera banquera de o país, antis sólo bi abió que ombres. banzo n.m. 1. Enfermedá de o ganato que gosafer muita mortalerae mesmo puedeapegar-seál’ombre.Afeuta más que másá güellas, crapase bacase, á begatas, á os abríos: Se morioron cuasi todas as güellas de o lugar por una pasa de banzo. 2. Mielsa, biszera que ye á o costato cucho de o estomaco: Teneba o banzo estricallato ele’n tenioron quesacar. bañar b.tr. 1. Mullar, cubrir belcuerpo con liquido: Baña bien o pan en o suco e mincha-lo-te. 2. Embolicar un cuerpo con unasustanziata quesei quedeapegata: Li regaloron una placa que mandoron bañaren plata. // b.prnl. bañar-se: 3. Chupir-se,emplir-se d’augua u atro liquido: Cayó un augua que mos bañemos toz. 4. Ficar-seen augua,espezialmén en o baño: Dimpués dechugar o partito se bañoron. OSB:Istazagueraazeuzión ye un castellanismo, posaformachenuinamén aragonesa ye ficar-seen augua. bañato, bañata ach. Mullato,chupito: Rematoron bañatas porquel’andalozio lis pilló en pleno mon. bañera n.f. Rezipién gran taficar-seen auguaeescoscar-se: Mai ficó á o nino en a bañera ta laba-lo bien labato. baño n.m. 1. Cambra decasaen a que mos labamos, pixamosecagamos: Han enrecholato ro baño decolor azul. 2. Sustanziacon a ques’embolica bellacosacon a intinzión de que se i quede apegata: Lebó l’aniello ta l'alfayero á que li dasen un baño d’oro. 3. Metimiento d’un cuerpo en augua, sobre tot ta limpiar-lo: En intinzión de que se i quede apegata: Lebó l’aniello ta l'alfayero á que li dasen un baño d’oro. 3. Metimiento d’un cuerpo en augua, sobre tot ta limpiar-lo: En tornar de o treballo se dio un baño. OSB:Istazagueraazeuzión ye un castellanismo. bar n.m. Tabierna, local publico en o quesirben bebidasechentas: En ixe bar se minchan as millors tapas dechiretas detota ra redolada. baralla n.f. 1. Conchunto de cartas que s’emplega en bels chuegos: A baralla de guiñote tien cuaranta cartas. 2. Luita, riña, peleya: Menuda baralla tenioron por una fatera. barallar-se b.prnl. 1. Reñir, luitar: Se baralloron por o resultato de o fútbol. 2. Lebar-se male no charrar-seáradiz d’una pleitina: S’han barallato eya no sefablan. barana n.f. Terreno encletato ta que no en salga o ganato: Á l’escurexito metió as güellasen a barana. barandau n.m. 1. Parti dea barandilla quesirbetaagarrar-secon a man: Puyaba asescaleras agarrando-se por o barandau. 2. Por estensión, barandilla: O balcón de a sala tien un barandau defierro. barandilla n.f. Parti d’unaescalera u atro puesto, como un balcón, quesirbeta que no moscaigamosetieneforma decleta: No terefirmesen a barandilla de o balcón que ye meyo suelta. barato, barata I. ach. 1. Quetien un pre baxo, que no yecaro: Moscrompemos una telebisión barata. II. alb. 2. Áun pre baxo: Teneba muitos crompers porque bendeba barato. barba n.f. 1. Pelo que naxeen acara deas presonas, debaxo e denzima de a boca e poras bariellas: Chorche parixeba más biello dende que se dixó barba. 2. Parti deacara que ye debaxo dea bocaesale una micaentafuera: Cayó de bocadiense abioron á dar-li puntosen a barba. 3. feg. Cadaguna de as presonas entre as quesereparte bellacosa: Tocamos á diezeuros por barba. barbero n.m. Ombre quetreballatallando ro pelo eafaitando áatros ombres: Se’n fueta o barbero á queli tallasen o pelo. barca n.f. Barco chiquet: Cruzoron o río en una barca. barco n.m. Nau queflotaen l’auguaesirbeta nabatiar porera: Fuemos ta Mayorga en barco. bardo n.m. 1. Buro, mestura d’auguaetierra: Ascarreras s’han quedato plenas de bardo con a plebia que ha cayita. 2. Mestura d’archilaeaugua quese queda dura dimpués de cueta: Os tenallers fan cocharros de bardo. 3. Poeta zelta (galés, escozés, bretón u irlandés) e, por amplaria, poeta nazional lirico u epico: Beremundo Méndezye uno de os bardos de a lirica aragonesa. bariella n.f. Cadaguno de os dos güesos dea bocaen os ques’aloxan os diens: Oque más licuaca cuan mincha capezas deternasco ye a bariella. barra n.f. 1. Pieza tiesa, cheneralmén de fusta u fierro, más luenga que ampla: Penchó as cortinas en a barra. 2. Percha de pino d’arredol de dos metros que emplegaban os nabaters taempentara nabatasis’entollaba. 3. Esportearagonés quesechugaarrullando una barra defierro con una punta punchuda de bels 6,300 quilose quecal quecaiga de punta, pos sicaye barrata, u siga plana, u decoda o tiro ye nulo. 4. Pieza de pan deformaalargata: Osentropans se minchan millor en barra. 5. Perpalo, zeprén, tocho ta zeprenar e mober ochetos de muito peso: Mobioron a peña con aduya d’una barra. 6. Tablero d’un bar u tabierna: No se posoron ese bebioron as bierasen a barra. 7. O nombre popular que se da á lascuatro faxas royas de a bandera nazional d’Aragón: O siñal d’Aragón son as cuatro barras royas sobre fundo amariello . 8. feg. Desbergüeña, gosadía: Qué barra tiens, mira que tener que sentir-me o que yes dizindo! // loc. 9. barra san Chuan:Arco sanChuan arco. barrache n.m. Cualsiquiercosa quefa difízil u imposibleareyalizazión de bellacosa: Os manifestanseban meso un barracheen meyo de a carretera ta que no pasase a polizía. Oincheniero setrobó con muitos barraches dica quel’apreboron o proyeuto. barrancada n.f. Corrién d’augua quecorre muito rapedaecon fuerza: As barrancadas son corriensen tiempo de plebiase deschelos. barrena n.f. Barra de metal deformaespiral u caracolata ques’emplegatafer foratosenmaterials duros:Mercó dos barrenas de o diezen a ferretería. barrenato, barrenata ach. e n. 1. Que ye mal deacapeza: Yera barrenato elo metioron en un manicomio ta prebar si s’apañaba . 2. Tronlirón, quefaascosas sin pensaras suyas consecuenzias u efeutos: No podeba asperar-se atra cosa d’era con lo barrenata queye. barrio n.m. 1. Cadaguna de as grans zonas en que se trestalla una ziudá u lugar: Maitín prenzipian as fiestas en o barrio san Martín. // 2. loc. barrio chino: O que tien muitos locals con autibidazrelazionatas con o secso: A polizía fazió una escarda en o barrio chino e se’n lebó más de zincuanta presonas ta comisaría. // 3. loc. ir-se-ne á l’atro barrio:Morir-se: En a operazión perdió muita sangreecuasise’n ba á l’atro barrio. baruca n.f. 1. Muito rudio e muita bulla: Cuan o profesor dentró en clase se trobó con una baruca de mil diaples. 2. Falaguera, ideya fixa que no se ba de a capeza: Menuda baruca no li ha dentrato con ir ta un acupuntor. barza n.f. Plantacon tallos largos, finose plenos de punchas: L’atro diya en o mon me punchécon una barza. basa n.f. Escabazión que reculle l’agua de as plebias e s’emplega ta regar, labar, beber, ezetra: Ista añada cuasi no ha plebito e a basa de o saso ye prauticamén bueita. basco, basca ach. e n. 1. De o País Basco: Os deIrún son bascos. // 2. n.m. Luenga basca, idiomacharrato en o País Basco e Nabarra: O basco ye una fabla muito biella de a queencara no sapemos l’orichen de a queencara no sapemos l’orichen. basemia n.f. Ideya quesetien fixaen acapeza: No sé qué basemia ha pillato con quesiempreleson aguaitando. basilla n.f. Rezipién fondo e, por un regular,chiquet que gosaemplegar-setaalzar liquidos u alimentos:Una botella e un plato son dosexemplos de basilla. baso n.m. Rezipién,cheneralmén de beire, ques’emplegata beber: Antis d’ir-se-neta o leito se bebió un baso delei. bastero, bastera n. Presona quetreballacon cuero fendo aparellos ta osabríoseatros ochetos: Os basters feban colleras ta os machosetamién zacutos. Ista maleta ye delolo Antón ela sefazió ro bastero de o lugar antis decasar-se. bastida n.f. 1. Tarabidau de fusta que se fica arredol de a puerta: A puerta tancaba mal porque a bastida yera tuerta. 2. feg. Ambién que rodia cualcosa: A colla mosical autuó en a bastida de os autos organizatos por o conzello. basuera n.f. Esperdizios,conchunto decosas que no sirben eson tachitar: Calchitar a basuera en oscontenedors. basuerero → basurero basurero, basurera n. Presona quetreballacullindo elebando-sea basuera: Os basurers gosan treballar de nuei. bata n.f. Pieza de ropa ampla e con mangas que s’emplega ta estar comodo en casa u ta meter-la-se denzima de a ropa que no queremos emporcar entre que treballamos: A mayestra lebaba una bata á cuadrez. batalero, batalera ach. Ubierto en totarasuyaamplaria: As finestrasyeran bataleras ta joriar bien a casa. OSB.:Se dizmás que más de puertasefinestras. batalla n.f. Luitacon armasentre dosexerzitos: En 1096 estió a batalla d’Alcorazen a que Uesca pasó de mans musulmanas á cristianas. batallo n.m. Pieza que bi ha drento d’unacampana u esquillatafer-lasonarenmober-la: Obatallo de a campana de a ilesia ye defierro. batán n.m. 1. Toñina, golpes que li dan á beluno: Lo pilloron entre dos e li dioron un batán que cuasi lo matan . 2. Molín con mazas de fusta que s’emplegaba ta alisare dar suabezaáras mantas rezien texitas: D’antis másen o lugar bieba tres batans, pero agora no en queda denguno porque a chen se’n yeita. bateaguas n.m. Traste quefa onrata protecher-se dea plebia u a nieu: En que pretó á pleber ubrió ro bateaguas ta no chupir-se. OSB.:Yeigualen singular queen plural. n.m. Traste quefa onrata protecher-se dea plebia u a nieu: En que pretó á pleber ubrió ro bateaguas ta no chupir-se. OSB.:Yeigualen singular queen plural. bater b.tr. 1. Mesturar u mober con rasmia una sustanzia ta condensar-la u fer-la más fluida: Ta fer una tortiella cal bater bien os güegos. 2. Chitar, fer cayer á tierra: Ha batito ro paxaro d’una cantalada. 3. Sobrexer unafitaesportiba: Batioron o tiempo de os 4x100 metros. baxar b.intr. e prnl. 1. Ir d’un puesto ta atro más baxo: Baxa-te de l’árbol! // b.tr. 2. Esmermar a fuerza de bella cosa: Baxa o fuego, no se salga la cazuela. 3. Mober taabaxo: Baxa ra persiana. 4.Abaratar: Si no baxan o pre de as bebidas, no i dentrará denguno. baxata n.f. 1. Costera que baxa: De o mon ta casa bi ha tres baxatas muito empinatas. 2.Esmenuzión de a fuerza u cantidá de cualcosa: No s’aspera una baxata de as temperaturasen o cabo semana. 3. Paso d’un puesto taatro más baxo: As baxatas son más fázils que as puyatas. baxiella n.f. Conchunto de platos, serbillaseatros trastes taserbira mesa: Se mercó una baxiella dezincuanta e dos piezas. baxo I. prep. 1. Endica un puesto inferior: Dormiba baxo ro porche. II. alb. 2. Debaxo: Ogambeto lo trobarás astí baxo,en a cadiera. baxo, baxa I. ach. 1. Que tienmenos altaria de o que ye normal: A tuya chirmana ye baxa. 2. Que ye en una posizión inferior: As napas baxas de a soziedá. 3. Que tien una balura u fuerza inferior á o normal: En ibierno as temperaturas son más baxas que en estiu. II. n.m. 4. Parti inferior d’una pieza de ropa que se dopla ta dintro: Me s’han descusito os baxos de os calzons. 5. Solero d’un edifizio que ye arrán de a carrera: Montoron o negozio en un baxo. // n.f. 6. Situazión en que una presona dixa de prener parti d’unaasoziazión: Se dioron de baxa en o club. 7.Situazión en que se troba una presona que por estar enfermata no puede ir átreballar: Teneba gripeeestió de baxa. 8. Declarazión porescrito quefa unmedico ta dizir que una presonaestáenfermatae no puedeirátreballar: O medico li dio a baxa por un mes. 9. Muerte d’una presonaen guerra: As guerras orichinan muitas baxas. bayeta n.f. Troz detela ques’emplegatalimpiar u xucar unasuperfizie: Limpió a mesa con una bayeta. bayo n.m. 1. Siñal ulorosa quese dixaen pasar por un puesto: Os cans seguiban o bayo de a liapre.2. Por estensión, cualsiquier siñal que se dixa d’aber estato en un puesto: Lo trobemos ascape por o bayo que dixó. 3. Astro,enfermedá que pasa d’un será un atro: Cuasi nis’amanoron, no ise á estar que pillasen o bayo. baziar b.tr. Dixar bueito un puesto: Bazió bien o saco, dica que no quedó nizarrapita. beber b.tr. 1. Pasar un liquido dende a boca dica o estomaco: Mos bebiemos una escudiella de lei.2. Prener bebidas alcolicas: Tiene o figado espiazato de tanto beber. bebida n.f. 1. Liquido quese bebe: L’augua ye a bebida más sana. 2. O feito de beber muito alcol:Dende quese dio á ra bebida ya no parixe presona. bechilán, bechilanta bechilán, bechilanta n. Presonaencargata de bechilar: Treballa de bechilanta nueiturna en una interpresa d’eletrodomesticos. bechilar b.tr. Pararcuentaconmuitaatenzión deascosas que pasan en un puesto: Bechilaban que garra presona no selebase denguna mercaduría. bechilia n.f. 1. Inte en que una presona ye dispierta, cuan o normal ye estar dormindo: Estió tota ra nuei de bechilia. 2. Nuei de a biespra d’una fiesta, cheneralmén relichiosa: O23 d’agosto ye a bechilia desan Chuan. OSB.:Ista ye una bozsemicultaeatraza patrimonial popular dea mesma ye bichilla. begata n.f. 1. Inteen que pasa bellacosa: Una begata beyé un onso. 2. Cadaguna deas ocasionsen quesefa u repite bellacosa: Cal quefaigas o debuxo por terzera begata. beila n.f. Reunión de presonas pora nueita queistasefaiga máscurta: Estiemos de beila en casa Ramón esgranando panizo. beilar b.tr. 1. Pasar dispierto a nuei, más que más chunto á o calabre d’una presona: Os fillos beiloron o calabre de o suyo pai. 2. Cudiar, meter ficazio e intrés en bellacosa: Era sola beilaba mui bien por os suyos intresese no amenistaba aduya de garra chen. beilata n.f. 1. Beila, reunión de presonas por a nuei ta que ista se faiga más curta: Estiemos de beilata en casa Ramón esgranando panizo. 2. Fiesta de tardis u nueiturna decaráutercheneralmén literario,esportibo umosical: Organizoron una beilata literaria ta dar á conoxer as suyas zagueras obras. beire n.m. 1. Material duro e trasparén que se creba con fazilidá: Tien unas copas de beire de Boemia. 2. Fuella plana d’iste material: Han cambiato ro beire de a finestra porquelo teneban rallato. 3. Baso: Prene-te un beire de bino. bel, bella ach.indef. 1. Fa referenzia á una cantidá indeterminata: Ya han naxito bellas flors. 2. Fa referenzia á bella presona, animal u cosa indeterminata: Ya mos trucaremos bel diya d’istos. bela n.f. 1. Espelma, ocheto dezeracon unatorzida dintro quesirbetafer luz: Se’n fue a luze mos alumbremoscon una bela. 2. Troz de tela que leban bels barcos ta nabatiarcon aempenta del’aire: Ascarabelasyeran barcos de bela. belar b.intr. Feras güellasecrapasasuya bozcarauteristica: As güellas belan fendo beee. belozidá n.f. Cualidá de o quesefa muito rapedo een poco tiempo: Ixe auto correba á muita belozidá. belún, beluna pron.indef. Endica quesecharra d’una presona,animal u cosa d’entre barias: No se’n quedan toz, beluns se’n ban. pron.indef. Endica quesecharra d’una presona,animal u cosa d’entre barias: No se’n quedan toz, beluns se’n ban. beluno → belún bena n.f. 1. Mena de conduto en forma de tubo por o que a sangre ba ta o corazón: A sangre mos corre por as benas. 2. Conduto por o que corre a sapia en as plantas: Ixe árbols’ha muerto porquelis’han xucato as benas de o tronco. 3. Radizchicorrona: En cada radiz bi ha zientos de benas. benada n.f. 1. O que mos da de pronto e mos empenta á fer cosas sin pensar: Sin saper cómo li dio una benada e prenzipió á apedregar á ra chen. 2. Ideya que se tien fixaen acapeza: No sé qué benada ha pillato con quesiemprelison aguaitando. benda n.f. Tira detela ques’embolicaen bella parti de o cuerpo ta protecher-la u pribar quese mueba:S’entuertó o clabillareleficoron una benda bien preta. benda n.f. 1. Escambio d’un produto por diners: Ubrió una botiga espezializata en benda de lasticos.2. Cantidá de cosas benditas: A benda de a suya zaguera nobela no ba muito bien. bendedor, bendedora n. Presona que bendecosas: Elena ye bendedora d’ordinadors. bendeduría n.f. Puesto de benda: Treballaba en una bendeduría d’ortalizias. bendema n.f. Cullita d’uga: A bendema yeen agüerro, ta ra sanmigalada. bender b.tr. Dar bellacosaácambio de diners: No quereba bender o mardano. bengar b.tr. Respondercon unmaláatro mal que mos han feito antes: Dimpués de diez años se bengó de a chugada quelieba feita. benién ach. 1. Que encara tien que plegar u ocurrir: Mos beyeremos o chuebes benién. 2. Que ye dimpués: Lo trobarás en a benién tabierna. OSB.:Ye igual en masculino queen femenino. benir b.intr. 1. Ir ta o puesto de quicharra: Bieneta aquí! 2. Estar imprentato u cuaternato: Beniba en ixa rebista. 3. Parar bien umal una cosa: Ista saya me biene un poco curta. 4. Pasar unacosa:E dimpués de as plebias benioron as aireras. bentano n.m. As fuellas defusta quetancatas sirben ta no dixar pasaraluz por os beires deas finestras:Tancoron os bentanos ta que no i dentrase a luz. bentanón (u bentañón) bentanón (u bentañón) n.m. Finestreta, finestrachicorrona: En ixa botica,cuan son de guardia, te dan as merezinas por un bentañón que bi ha en a persiana. bente ach.lum. 1. Dos begatas diez: Entre as manse os piezemos bente didos. 2. Benteno, ro queen unaseriefa o lumero bente: Chuana plegó a primera e o suyo chirmano, o bente. benturero, benturera ach. Desegunda man, que ya yeestato enguerato poratra presona: L'auto queleba ye benturero, lo secrompó á una amiga. benzina → gasolina berano n.m. Estiu,estazión del’añada que baentrea primaberael’agüerro: En berano fa muita calor. berbo n.m. Clase de parola queespresa unaaizión: Fereesfer son berbos. berdá n.f. O que ye u pasaen areyalidá: Ixo quecontaban no ye berdá. berde, berda ach. 1. De a color de a yerba fresca: A bandera de Portugal ye roya e berda. 2. Fruita que encara no ye matura: Os alberches están berdes. 3. Presona que encara no ye parata ta bella cosa: Anque era ya ha rematato Dreito encara ye berda ta esfender en chuizios. 4. Que esfiende o meyo ambién: Os berdes sacoron muitos botosen aseslezions. berdura n.f. Planta minchable quesecautibaen ortal: As bainetase o bróquilson berduras. bereno n.m. 1. Sustanzia que orichina mals greusen os sers bibose mesmo puede plegará matar-los:Chitoron bereno ta esfuriar asescarabachinas. 2. feg. O que ye malo: Ta os dolentos de figado as bebidas alcolicas son puro bereno . 3. Fruita berda, que encara no ye matura: No cullas encara os malacatons que son bereno. berenoso, berenosa ach. Quetien bereno: As radizes de mandragora son berenosas. bergüeña n.f. 1. Sensazión que produze bellacosa que no mos parixe dina: Se metió roya de bergüeña cuan a mayestra la sacó ta ra loseta. 2. Respeto que una presona se tien á era mesma: Si teneses una mica de bergüeña, no eses feito lo que has feito. 3. O que fa que mos encarrañemos: Ye una bergüeña lo que dizió ro menistro; si tenese dezenzia, tenerba que demitir. berniz n.m. Liquido quese da porasuperfizie de bels ochetos ta que brilen u ta protecher-los del’aire u l’augua: Dio dos napas de berniz á ra puerta de a carrera. beroso, berosa ach. Fruito cuasimaturo, pero queencara no yeemberato deraso: Ta rasensaladas os millors tomates son os berosos. berra n.f. 1. Parti d’una planta que naxe de o tronco prenzipal u d’un camal e que tien fuellas, flors e fruitos: As berras son brancas menos rezias que os camals. 2. Planta berda con muitas brancas que crexe en l’augua: L’abrebador estaba pleno de berras. 3. Mena de filo que forma os musclos e atros texitos d’animals u plantas: Ista chulla de betiella tien muita berra. 4. Trallo u tocho alargato: Chitemos dos buenas berrasen o fuego ta calentar-nos. berro, berra n. Tozino (u tozina)adedicato árareproduzión: Iste berro pasa deseizerobas. berso n.m. Cadaguna deas linias de un poema: Ha escrito un romanze dezien bersos. berza n.f. Planta minchable quesecautibaen as güertas, de grans fuellas berdasecon pencas blancas: Ayer zenemos berza con trunfas. besita n.f. 1. O feito d’ir á beyer á una presona á casa suya: Güei iremos á fer una besita á Chulianet que ye dolento. 2. Biache ta bel puesto: O cabo semana pasato estié de besita en Benás. 3.Presona que baá beyerá beluno: Ayer tenimeos besita, benioron unos amigos de Samianigo. besitar b.tr. 1. Irá beyerá una presonaácasasuya: Maitín iremos á besitar á tía Andresa. 2. Biachará bel puesto: Ochuebes besitaremos a esposizión de Goya. beso n.m. Toque u amoroseo con os morros: Li dio un beso á o suyo nobio. besque n.m. 1. Pasta apegallosa que s’emplega ta cazar paxaros: Cazar paxaros con besque ye muito cruel. 2. Por estensión, cualsiquier sustanzia apegallosa: Mira á beyer si apegas ixo con besque, que no fa quesoltar-se. bestia n.f. Animal decuatro patas: As bacase os machos son bestias. bestiar n.m. Ganato,conchunto d’animals dea mesmaespezie quecríal’ombreta o suyo probeito: En ixelugar bi ha muito bestiar, sobretot bacumen. bestir b.tr. e prnl. 1. Ficar ropaá beluno: Maiyera bestindo á o bibilón. Toz os maitins se biste en meyo menuto. 2. Adornar,atocar: Cal bestir a sala porque ye muito freda. // 3. b.intr. Resultar pincho,elegán: Onegro biste muito. bestito n.m. 1. Ropa de bestir de muller d’una pieza: Lebaba un bestito escotato deflors. 2. Ropa de bestiresteriore completa d’una presona: O bestito aragonés ye muito bariato, pos pende de as redoladas. Osastrel’ha feito un bestito delana detres piezas. beta beta n.f. 1. Troz de tela, cheneralmén de cotón, largo e estreito: As esparteñas gosan nugar-se con beta negra. 2. Cuerda fineta de cotón u esparto: Ligó ro paquete con un troz de beta que teneba amán. 3. Filo que se enfila en l’agulla: Enfiló l’agulla con una beta parda ta cusir o botón. 4. Zona de mineral u augua quesetroba debaxo de tierra: Han trobato una beta d’augua debaxo de a casa la billa. // 5. loc. ni beta:Cosa de cosa: De bino ya no en teneban ni beta.6. loc. tirar de beta:Dar-se bando, farutiar: Cómo tiraba de beta o pijaito ixe! betiello, betiella n. 1. Cría dea baca: Ixe betiello no fa quetoziar. // 2. n.f. Carne d’isteanimal: Ayerchintemos betiella con suco defongos. beyer b.tr. 1. Catar con os güellos: No beyeba bien e por ixo lebaba lentes. 2. Replecar: A!, agora lo beigo. 3. Considerar, chuzgar: No beigo cosa mala en que faigas ixo que dizes. 4. Prebar d’aberiguar bellacosa: Bes-te-ne á beyer si bi ha carta en o buzón. // 5. b.prnl. Trobar-seen determinata situazión: Por no ferme caso, agora te beyes asinas. // 6. loc. á beyer: S’emplega ta demandar atenzión: Á beyer, quí sape qué ye isto? // 7. loc. beyer-las-se con beluno: Concarar-secon beluno: Como faigas ixo, las te beyeráscon yo. bez n.f. 1. Inte en que pasa bella cosa: Una bez beyé un onso. 2. Cadaguna de as ocasions en que se fa u repite bella cosa: Cal que faigas o debuxo atra bez. 3. Puesto que tien una presona en una ringlera: Ya me ba á tocar a bez en a pescatería. // 4. loc.alb. de bez: En o mesmo inte:Minchaba de bez que bebeba. De bez que bas ta o forno, merca o periodico. // 5. loc. á las bezes:De cabo cuan, de cuan en bez, no siempre: Normalmén ba ta o zine, pero á las bezes se’n queda en casa. 6. loc. á bezicas: pocas begatas: Sólo chuga á ra lotería á bezicas. bezicleta n.f. Beyiclo de dos ruedascon un sillote, manillerae dos pedals: As bezicletas de montaña son as quetienen as ruedas más amplas. bezinal I. n.m. 1. Zofra, treballo que tot lo bezindato d’un lugar fa gratis por estar de probeito común ta toz: Xarticoron á bezinal ixa plana ta fer un poliesportibo. II. ach. 2. De os bezinos u quetien que beyercon ers: Han creyato una asoziazión bezinal. bezindato n.m. Conchunto de bezinos d’un lugar, barrio u edifizio: Obezindato aprebó por mayoría puyar ascondutas. bezino, bezina I. n. 1. Presona que bibe en o mesmo lugar, barrio u edifizio: As dos son bezinas de patio. II.ach. 2. Chunto, poco luen: Aragón e Nabarra son países bezinos. bi pron.alb. 1. S’emplega en as formas impresonals de o berbo aber: Bi eba muita chen. 2. Fa referenzia á presonas, equibalendo, alto u baxo, á o pronombre se: Aprendez-tos o romanzee amostraz-lo-ie á os fillos. 3. Fareferenziaá bel puesto conoxito con anterioridá: E sicombiene no ir ta lo café, no i ba. 4. Fareferenziaá bellacosa ditacon anterioridá,equibalendo,alto u baxo,á o pronombrealberbial ne: Has pensato en dar diners? No bi he pensato. OSB.: Iste pronombrealberbial prene, seguntes oscasos,atras dos formas: i, debán deconsonán e ie, dezaga de berbo. bía n.f. 1. Rodil defierro por do marcha o tren: Otren ha plegato tardi porque un lurte ha bozato la bía . 2. Camín que leba á bel puesto: As autopistas son bías rapedas dezerculazión. 3.Pasando por: Bolemos ta Chapón, bía Amsterdam. biachar(u biachear) biachar(u biachear) b.intr. Fer biaches, ir d’un puesto taatro emplegando normalmén un beyiclo: Á eras liscuaca muito biachar. biache n.m. Mobimiento quesefa d’un puesto taatro emplegando normalmén un beyiclo: Isteestiu han feito un biache á Turquía. biachero, biachera ach. e n. Que biacha: Ye una parella muito biachera. Os biachers asperoron más dezinco orasen l’aeropuerto. bibilón, bibilona n. 1. Nino u nina queremata de naxer u quetien pocos meses: Mai dio detetar á o bibilón. 2.Cría d’animal: Ixe potret ye o bibilón de a yegua torda. bibir b.intr. 1. Tener bida: Yaya bibió nobanta añadas. 2. Estar en un puesto e fer bida en er: A suya chirmana bibe en Alquezra. 3. Tener o que cal: Cuasi no puede bibircon un chornal tan alcanzato. biblioteca n.f. 1. Edifizio u cambra do bi ha muitos libros ta que puedan estar consultatos u leyitos por a chen: A biblioteca monezipal tanca os sabados. 2. Mueble con repalmars ta i ficar libros: O segundo repalmar de a biblioteca ye zerchato por o peso de os libros. 3. Conchunto de libros:Yayo Pascual teneba ra millor biblioteca deteyatro detot lo lugar. bibo, biba ach. 1. Quetien bida: Os inseutos son sers bibos. 2. Que paracuentaen ascosascon fazilidá:Ixa ye más biba que a fambre. 3. De muita intensidá: O royo ye una color biba. bichilla → bechilia bico n.m. Barrio,cadaguna deas granszonasen quesetrestalla unaziudá u lugar: Biben en o bico baxo. bida n.f. 1. Estato cambián de os sers bibos quefa que naxcan, crexcan esereproduzcan: Un calabreye un cuerpo sin de bida. 2. Conchunto detoz os ser bibos: A contaminazión fa que a bida en a Tierra siga cada begata más difízil. 3. Periodo de tiempo que pasa dende que naxe un ser dica que se muere: A bida d’un can gosa durar doze añadas. 4. O que dura unacosa: A bida d’ista batería ye de cuatro añadas. 5. Autibidá u conchunto d’autibidaz: Ista crrera tien muita bida porque bi ha muitos barse botigas. bidolla n.f. Alimento,chenta ques’amenisteta bibir: Como en o lugar no bieba treballo,eteneba que precurar por a bidolla, tenió queemigrar ta ra ziudá. biduo, bidua ach. e n. Presona que yeracasatae quelis’ha muerto l’ombre u a muller: Ye bidua dendefa tres diyas. bieco n.m. Bocacornia deasabes: As alicas tienen o bieco chirato ta abaxo. biega biega n.f. 1. Fustalargaerezia ques’emplegatasustener o teito d’unacasa u o solero d’arriba:Teneban quecambiar una biega queyera querata. 2. Troz de fierro u cualsiquieratro material ques’emplegata o mesmo: Espaldoron a falsa ta puyar a casa e aprobeitoron ta meter biegas defornigón. biellera n.f. 1. Zaguero periodo de a bida d’una presona cuan ya tien muitas añadas: En a biellera, á las bezes, os comportamientos son como en a nineza. 2. Conchunto de carauteristicas que tienen as presonas con muitas añadas: Por un regular en a biellera tot son malotías. 3. Conchunto de chen biella: Menuda biellera bieba en ixecorrinche, denguno no baxaba de as güitanta añadas. biello, biella ach. e n. 1. Que tien muitas añadas u ye en as zagueras etapas de a suya bida: O suyo paye ye muito biello. Ixa lampa ye biella, tien más de doszientas añadas. // ach. 2. Que bi ye dende fa muito tiempo: Semos biellos amigos. 3. Que ye estorbato u arguellato por o paso de o tiempo:Caldrá tornar á encuadernar istelibros porque as tapasestán biellas. bielluz→ biellera bien I. alb. 1. Como cal, de buenatraza: Mira si fas bien o treballo en puesto decharrar tanto. 2.Muito, prou: Di-le-ne bien alto, que te sienta. 3. Endica que se ye d’alcuerdo con bella cosa:Bien, ya te’n daré, no pases pena. // loc. 4. bien de:Muito: Bien de chen que bi eba en a replazeta. II. ach. 5. D’alta posizión sozial: Ye dechen bien ecuasi no charra con denguno.III. n.m. 6. O que ye útil: Licarrañó por o suyo bien. 7. O que ye bueno u perfeuto: Ixa organizazión treballa por o bien de as soziedaz indichenas. biera n.f. Bebidaalcolicaamarillencae desapiaamarga quesefa d’ordio: A biera dixa una escuma blanca cuan la chitasen o beire. biernes n.m. Diya deasemana que ba dimpués de o chuebeseantis de o sabado: Obiernesye o zaguero diya d’escuela. biero n.m. Camín estreito: Ocamín ta puyar á l’ibón ye malo, sólo puez ir por un biero muito tuerto. biespra n.f. 1. Diya chusto antis d’atro: A biespra de o miércols ye o martes. // n.f.pl. 2. En o catolizismo orazión que se reza á l’escurexito: En rematar o diya, os monchos secomplegoron en a sala ta rezar biespras. bietar b.tr. Pribar fercualcosa: Omedico l’ha bietato o tabaco. Una cleta bietaba ra dentrata á ra pardina. bigulín n.m. Traste mosical decuatro cuerdas,con un son acuto e brilán quesetañecon un aspo:Muitascantas de o país s’acompañan con bigulín e acordión. billabarquín n.m. Ferramienta quesirbetafer foratosen unasuperfizie dando bueltasen una manillera: Güeicuasi no s’emplegan os billabarquins, pos os foratos gosan fersen con un espirallo eleutrico. billet n.m. 1. Papelmoneda que bale diners: Un billet de bente euros bale igualcomo diez monedas de dos euros. 2. Dentrata de papel que, dimpués de crompata, mos dixa dentrar á belespeutaclo u serbizio publico: No sapeba o pre de o billet d’autobús. 3. Conchunto de papels iguals e con o mesmo lumero que sirbe ta prener partien un chuego en o quetocan diners:Mercoron un billet delotería de Nadal. billota n.f. Fruito de belsárbols decolor pardaecon unacasca dura: As lezinas dan billotas. bimbre n.m. Matullo que crexe en os berals de os ríos, con brancas luengas e finas que s’emplegan ta texir ochetos: Han crompato una zesta de bimbre ta alzar as trunfas. bin (u bino) n.m. Bebidaalcolica quesale dea uga: Os binos de o Semontano son de muita calidá. binagre n.m. Liquido agro quesale de o bino e ques’emplegaen acozina: Ta escabecharcal azeitee binagre. binagreras n.f.pl. Conchunto de dos charras chiquetas, una ta olio e atra ta binagre, que se fican en a mesa ta que a chen s’apañe a chenta seguntes li pete: As binagreras yeran plenas de binagre, pero cuasi no teneban olio. binza n.f. 1. Pelleta fina, telo: Entre as napas de bruno bi ha una binza. Debaxo de a casca de güego mos trobamos una binza. 2. Texito que embolica os musclos: Una binza gosa embolicar os musclos. 3. Texito que une os musclosá os güesos: Cuasi no puede marchar porque li s’ha inflamato una binza de o chenullo. biña n.f. Terreno plantato de bites: Ixa biña ye de garnacha. biñero n.m. Terreno muito gran plantato de bites: Tien un biñero que no l’abracascon a bista. birla n.f. Piezaalargata, tradizionalmén defusta, anque güeison d’atros materials, quesetien dreitae quese metechunto con atras tachugaráfer-lascayercon una bola quesechitaredolando: Han ubierto un chuego de birlasen a ziudá queye muito caro. birolo, birola ach. e n. Presona quetien un güello, u os dos, que no miran en direzión normal: Como ye birolo, parixe que mira de bislai. bisalto n.m. 1. Mena de baineta minchablecon lulos redondos: Calcozer bien os bisaltos quesi no tienen muitos filos // loc. 2. lulos de bisaltos:As simiens, tamién minchables, de os bisaltos:Ayer zenemos reboltillo delulos de bisaltoscon magra. bislai, de alb. 1. Detrazaenclinata: Sarró a fusta de bislai ta queengalzasecon l’atra en o cantón. 2.Sinmirar dreitamén: Me miró de bislaiesin debantar a capeza. bista n.f. 1. Sentiu quefa que podamos beyerascosas: Ixetien mui buena bista, beye millor que as alicas. 2. Güellada: Baxó a bista plena de bergüeña. bistero, bistera ach. 1. Que yeá o consonán ta beyer bien: Se puyó en un puesto bistero ta beyer si plegaban.2. Quetrucal’atenzión porque ye polito u atrautibo: A portalada d’ixelibro ye bien bistera. bistrayer b.tr. Alpartar, deseparar: Li bistrayoron o quinze por ziento de o chornalen conzeuto deI.R.P.F. bite n.f. Planta que o fruito yea uga: Han esforrazinato as bites ta quechiten millor. bitumen n.m. Cremataescoscar oszapatose dar-lis brilo: Antis de dar-li bitumen á o calzero,cal tira-li lo polbo. blanco, blanca I. ach. 1. De a color de a nieu u a lei: Fazió o leito con linzuelos blancos. 2. De color clara:Cromporon una botella de bino blanco. II. n.m. 3. Parti trasparén de o güego: O güego tien blanco e robillo. 4. Parti blanca de o güello: Li se beyeban unas benetas royas en o blanco de o güello. 5. Tozino, graxa de o pernil: Iste pernil ha salito con poca magra e muito blanco. 6.Ocheto enta o que se chita bella cosa u enta o que s’endreza bel tiro: De tres tiros sólo que uno dio en o blanco. // n.f. 7. Fegura mosical que balecomo dos negras: En un compás decuatro porcuatro dentran dos blancas. blando, blanda ach. 1. Que se talla u se funde con fazilidá cuan se preta: Os onsez de peluche son blandos. O pan de o diya ye blando. 2. Mullato, umedo: Dixa estendita ra ropa queencara ye blanda.Güéfa un diya blando eyefázil que pleba. bleda n.f. Berza, planta minchable quesecautibaen as güertas, de grans fuellas berdasecon pencas blancas: Ayer zenemos bledascon trunfas. bobón n.m. Abe nueiturna de garrapiña con o bieco ganchuto, güellos redondos e grans e con unos flocos de plumas que semellan orellas: O bobón puede plegar á setanta zentimetros. boca n.f. 1. Parti deacara pora que minchamos: Cuan se mincha no bi ha que ubrir a boca. 2.Güeco en o que ison a luenga e os diens: Teneba ra boca plena de plagasecuasi no podeba minchar. 3. Forato por do s’implea bota u o porrón: A boca de o porronet yera muito chiqueta ecalió un embasador ta emplir-lo de bino. 4. En cheneralcualsiquier obredura: A boca de o forno, a boca de o pozo. // loc. 5. boca como una espuerta (u como a puerta de a ilesia): Boca muito gran: No ye fiero, pero lo parixe porque tien una boca como una espuerta . 6.charrar (u dizir) con a boca chiqueta: Charrar sin sinzeridá u con poca bogalería: Me’n dizió con a boca chiqueta e por ixo no azeuté. 7. ser de buena boca:Minchar detotecon buena gana detraza quetot preba bien: Á ixe puez combidar-lo á mincharcuan quieras porqueye de buena boca. 8. dar á bocataleca: Tener potra en o chuego: Á ixe parixe que le’n daban á bocataleca, ni sisquiera perdió una begata. 9. chitar fuego por a boca:Renegar,churar:Cuan s’encarraña chita fuego por a boca. 10. de mans á boca:De bote e boleyo, sin asperar-lo: Yéranos os zinco e de mans á boca sólo i quedemoscuatro. bocal I. n.m. 1. Presona que representa á atras e tien dreito á charrar e botar en as reunions: Zilia estió trigata bocal de a nueba direutiba. 2. Parata, entibo chiquet I. n.m. 1. Presona que representa á atras e tien dreito á charrar e botar en as reunions: Zilia estió trigata bocal de a nueba direutiba. 2. Parata, entibo chiquet que se fa en un río u zequia ta esbarrar augua: Caldrá fer un bocal ta furnir d’augua á o molín. // n.f. 3. Letra que se prenunzia ubrindo a boca de traza que l’airesalesin chocarcon cosa: As bocals aragonesas son “a, e, i, o, u”. II. ach. 4. Que tien que beyer con a boz: O cantaire no podió cantar porque teneba inflamatas ascuerdas bocals. bochar b.tr. 1. Mober, cambiar de posizión u de puesto: Bocha ixa silla d’astí e arrima-la á ra paret. 2.Chitar ta abaxo, denegar, fer fracasar bella cosa: L’han bochato o proyeuto. // 3. b.prnl. Mober-se: No feba queestar bochando-se, no aturaba de garriar. boda n.f. Casorio,zerimonia u fiestaen a que dos presonas secasan: Pietro e Carmen fazioron a boda en casa la billa. bofo, bofa ach. 1. Fruito con casca que ye bueito, xuto umalmeso por dintro: Cuasi no minchemos almendras, cuasi totas yeran bofas. 2. Blando, sin fuerza u sin forma definita: Yes asinas de bofo por no feresporte. Tien a tripa bofa. boforón n.m. Forato de o culo: Obibilón teneba enritato eescueto ro boforón e mai le’n ruxió con polbos talco. bogal ach. 1. Presona que da o quetien sin asperarcosaácambio: Zilia ye muito bogaletreballa en una O.N.G. 2. Amplo, folgazano: Maicrompó á o suyo fillo un gambeto bien bogal ta queliserbisecuan crexese. OSB.:O masculino e o femenino emplegan a mesmaforma. boira n.f. 1. Masa cheneralmén blanquiñosa u grisenca, composata de chiquetas gotas d’augua e que ye en o zielo: Güei o zielo ye raso, no bi ha ni una boira. 2. Boiras que, por efeuto de a condensanzión, se troban á ran de o suelo: Menuda boira s’ha chitato, asinas que güei mal diya ta conduzir. // loc. 3. boira grasa: boira blanca e baxa que parexe de cotón. 4. boira seca: Boira altera á faxas que parexen esfilorchatas. 5. boira preta: Boira tan baxa e tan compauta quecuasi no dixa beyer: Con ista boira tan preta, no beyerás ni sisquiera con as luzes antiboira. 6. boira pixadora: Boira que chumia e chupe tot lo que pilla: Ista boira pixadora te dixa tot chupito. bola n.f. Ocheto redondo decualsiquier material: Ta bater as birlascalchitar-lis una bola. bolalla n.f. Conchunto d’abes: Bes-te-neta o corralechita-le panizo á ra bolalla. bolán n.m. 1. Terreno crepato pleno de boscarrale broza: Para cuenta no te fiques por ixos bolans, no baigas á fer-te mal. 2. Mena de falzsin diens: Agafó un bolán ta fer un poco de yerba ta os coniellos. 3. Mena de rueda que sirbe ta conduzir autos u beyiclos semellans: Chira lo bolán, no baigas á salir-te de a carretra. OSB.:Azagueraazeuzión ye unaadautazión. bolandrina n.f. Paxaro decuerpo negro e peito blanco,con acodarematataen dos picose que bola muito rapedo: As bolandrinas gosan fer os niedosen os ráfels. bolar b.intr. 1. Ir por l’aire: Os paxaros bolan. 2. Ir muito rapedo: Bes-te-ne bolando d’aquí. 3.Desaparexeren un inte: Ya han bolato oscrespillos?, si no fa ni dos b.intr. 1. Ir por l’aire: Os paxaros bolan. 2. Ir muito rapedo: Bes-te-ne bolando d’aquí. 3.Desaparexeren un inte: Ya han bolato oscrespillos?, si no fa ni dos menutos quelos hesacato. 4. Chitaren un puesto o que ye dintro d'un rezipién: Me bolé un poquet deleien o baso. boleta n.f. Paxaro de garrapiña semellán á o güeitre, pero más chicorrón, de color blanquiñosa con as puntas de as alas negras e o bieco luengo e amariello: As boletas miden unos sisanta zentimetros. boligrafo n.m. Mena delapizero con tinta dintro: M’he mercato un boligrafo azul de punta fineta. bolisa (u bolisma) n.f. 1. Chiquet floco de nieu: Prenzipioron á cayer unas bolisaschiquetas, pero en menos de meya ora ya bieba un palmo de nieu . 2. Particla chicorrona de cualsiquier cosa: Debaxo de o leito bi eba bolisas de polbo. Escatizó ro fuego e brincoron bolisas de zenisa. 3. Bolisa, particla chiqueta de polbo u atra sustanzia que se cala en o güello: Me plora iste güello porque m’ha dentrato una bolisa. 4. Particla chicorrona de zenisa u de cualsiquier cosa que ye ardendo: L'airefazió que brincasen bolisas de a foguera. bolito n.m. 1. Mobimiento por l’aire: Qué bolitos más raros feba ra milorcha de Tonón . 2. Biache que se fa por l’aire: O bolito de Pau beniba con dos oras de rezago. // loc. 3. fer bolito:Ir-se-ne, fuyir,eslampar-se: Ista mesacha ya ha feito bolito atra begata, no atura un inteen garra puesto. bolsa n.f. 1. Mena de saco feito de tela, plastico u cualsiquier atro material blando que s’emplega ta lebar u alzar cosas: Ficó a crompa en una bolsa de plastico. No trobaba ra bolsa d’esporte. 2.Lorza, rugaen a piel u en aropa: Ixe bestito li fa bolsas. Qué bolsas tien debaxo de os güellos! boltiar b.tr. Chirar, dara buelta: Entre os doscuasi no podioron boltiar o colchón. bolumen n.m. 1. Cabida, espazio que ocupa una cosa: L’alchub tien un bolumen de diez metros cubicos. 2. Cadaguno de os libros que en chunto fan una obra escrita: Tien una enziclopedia de bente bolúmens. bomba n.f. 1. Traste parato ta que esclate: En a guerra chitan muitas bombas. 2. Maquina que empenta un liquido u gas en una endrezera: Caldrá apañar a bomba de o pozo porque si no, abremos á sacar l’augua á pozal. 3. Notizia que ye una sospresa porque no s’asperaba:Menuda bomba han dato por telebisión! O casorio d’ixos dosyeestato una bomba. bombe n.m. Canta u bersos ques’emplegan ta beyer quila paraen un chuego de ninos: Chitoron o bombeta chugar á marro. bombero, bombera n. Presona quetien como treballo amortar fuegos u aduyarcuan pasa bellaesferra: Os bombers benioron á sacar-los del’aszensor. borda n.f. Casa en o mon, alpartata de o lugar, que s’emplega como estrabilla e ta alzar palla e yerba:En estiu pasamos bels diyas en a borda. OSB.: Tamién esiste a barián fonetica buerda, bozmásacuerdecon afoneticaistorica del'aragonés. bordar b.tr. 1. Fer debuxoscon filosen unatela: Yaya bordaba un linzuelo con as inizials de mama.2. Fer unacosa muito bien: Has bordato o treballo de Luenga. borde, borda n. 1. Presonaalbandonata por os suyos paise que yecriataen un ospizio: Ixa muller no conoxe quí son os suyos pais, ye borda. 2. Presona que ye naxita fuera de a parella, que o suyo pai no ye l’ombre de a suya mai u que a suya mai no ye a muller de o suyo pai: En a Edá Meya os reis d’Aragón teneban muitos fillos bordes. 3. Árbol (u planta) montesino que crexe salbache e que os suyos fruitos no son muiallá: As oliberas bordas sólo sirben que ta adornar, porque as olibas no balen cosa. borguil n.m. Pallero á l’aire libre que ye un tocho arredol de o cualo s’amuntona la palla u a yerba:Embolicoron o borguil con una napa de cheso ta que no se malmetesecon as plebias. borina n.f. Dibersión goyosaecon bulla: Se’n fuen de borina ta zelebrar a suya cumplañadas. borrador n.m. 1. Ocheto que s’emplega ta borrar o que ye escrito en a loseta: Borra a loseta con o borrador, no con a man. 2. O que se debuxa u escribe por primera begatacon ocheto d’enamplar-lo,alcorzar-lo u escoscar-lo másentabán: Antis defer a nobela,escribió tres borradors. borraina n.f. Planta berda que puncha un poquet, de tallos luengos e fuellas grans e que cuan florexe fa unas flors blancas u azulencas. Ye minchable como berdura e prauticamén sólo se cautiba con caráuter cheneralenAragón. Se minchan os tallos, tirando-sen as fuellas, fueras de as tiernas que s’emplegan ta fer crespillos: As borrainascuetase apañatascon azeitecrudo son un minchar sobrebueno. borrar b.tr. 1. Fer desaparexer d’un puesto as cosas que i son escritas u debuxatas: Borró ro debuxo que eba feito porque no li cuacaba. // b.prnl. 2. Fer desaparexer d’un puesto: Se borroron desozios. borrillón n.m. Bulto más umenos redondo quesaleen acapeza dimpués d’aber-biabito un golpe:Menudo borrillón l’ha salito por dar-seen o galze de a puerta. borruca n.f. Bulto chiqueteredondo quesaleen a piel: Fueta o medico á quelicremasen una borruca. borzeguín n.m. Calzero quetapa o clabillar, seligacon currionse no yetan alto como una bota: Como prenzipia a fer fridor s’ha meso os borzeguins. bos → tos bosar b.tr. 1. Dar dinersácambio de bella cosa: Bosoron a consumizión á escote, entre toz. // loc. 2.bosar á l’inte: Bosar de bezen o inte de a crompa u cuanmos dan a mercaduría: Se’n leboron una cadena de mosica ela bosoron á l’inte. bosque n.m. Selba, terreno conmuitas plantaseárbols: Os bosques son os libianos de a Tierra. n.m. Selba, terreno conmuitas plantaseárbols: Os bosques son os libianos de a Tierra. bota n.f. 1. Calzero más alto que un borzeguín, que tapa tamién un troz de a garra e que, á las bezes, no leba corrions: Se metió unas botas d’augua ta tirar o fiemo de a estrabilla. 2. Rezipién feito con cuero d’animal, u atros materials, ques’emplegata beber bino: Ta beberen bota cal fer-lo á gargalet. botar(u botiar) b.tr. 1. Ir un ocheto en atra endrezera dimpués de chocar en una superfizie: Ista pilota bota muito mal. // b.tr. e intr. 2. Dar o boto: Cuasi toz botoron a segunda candidata. botazión n.f. Triga,eslezión quefan barias presonas dizindo cadaguna quétrigaentre barias ozions: A botazión ta Cortesye o domingo benién. botella n.f. Rezipién decuello alargato eestreito ques’emplegataalzar liquidos: A botella deleiyera esmediata. botica n.f. Botigaen a que benden efanmerezinas: Oscabos desemana no ubren que as boticas de guardia. boticario, boticaria n. Presona que bende u fa merezinasen una botica: A boticaria no entendeba a letra de o medico e no podió dar-me a merezina. botifarra n.f. Embotito quesefaemplegando como baseacarne deacapeza de o tozino: En bels puestos d’Aragón adiben luenga á ra botifarra. botifuera n.f. Rebaxa quesefaen o pre de bellacosa: Mos fazioron una botifuera de o diez por ziento por bosar á l’inte. botiga n.f. Bendeduría, puesto en do se benden cosas: Debaxo decasa han ubierto una botiga defotos. botiguero, botiguera n. Presona quetreballaen una botiga: Obotiguero meconselló muito bien sobre a nebera que amenistaba. boto n.m. 1. Opinión con a que una presona triga entre barias ozions: Ixe no ganará con o mío boto.2. Dreito á botar: Por un regular os secretarios tienen boz, pero no boto. boto n.m. Rezipién feito con a pelleta de belanimalen o queseifica bino, olio u atros liquidos: Os antigos griegos, cuan nabatiaban, gosaban lebar o bino en botos decrapa. botón n.m. 1. Pieza, cheneralmén redonda, que sirbe ta embrochar-se a ropa, calando-la en un cochal:No podeba embotonar-se o cuello de a camisa porque no teneba botón. 2. Pieza que han bels trastes taenchegar-los u fer-los funzionar: No me ba o botón de o telesto de o mando. teneba botón. 2. Pieza que han bels trastes taenchegar-los u fer-los funzionar: No me ba o botón de o telesto de o mando. boxica n.f. 1. Organo de o cuerpo, como un telo en forma de bolsa, en o que s’alzan os pixatos: Yayo tenió que ir ta o urologo porque li feba mal a boxica cuan pixaba. 2. Bambolla, mena de bolseta deliquido quesefaen a piel: Leba dos boxicasen o calcaño porqueli preta o calzero. boz n.f. 1. Soniu que fa l’aire en charrar cuan sale de os libianos: A boz suya ye muito dulze. 2. Bocable, conchunto de sonius d’una parola: A boz “agüerro” ye d’orichen basco. bozina n.f. Traste quefa un rudio acuto cuan setoca: En ziudá no puedeemplegar-sera bozina. A canasta no balió porqueya eba tocato ra bozina. bozón n.m. Tape u zuro tatapar belrezipién: Embolicó ro bozón con un trapo ta quezarra-se millore no s'escorrese o bino. braga n.f.pl. Pieza deropainterior de mullers quetapa dendeazentura dicaa naxenzia deas garras: Secrompó una braga decotón. braguero n.f. Tetas grans de belsanimals tetadorscomo bacasecrapas: As betiellas s’amorraban á tetar á o braguero de a baca. branca n.f. 1. Parti d’una planta que naxe de o tronco prenzipale que tien fuellas, florse fruitos: As brancas naxen dreitamén de o tronco. 2. Cadaguna de as partis en que se trestalla un cambo de saper u zenzia: Dimpués de fer Dreito s’espezializó en a branca de Dreito Foral. 3.Conchunto de cosas que tienen un mesmo orichen común: L’aragonésye una luenga de a branca latina. branquil n.m. 1. Parti inferior d’una puerta: Dentra, no te quedes en o branquil. 2. Libel u ran que siñala o prenzipio de bella cosa: Sapendo dos mil bocables d’una fabla semosen o branquil de poder replecar-la echarrar-la con bella normalidá. brazo n.m. 1. Parti de o cuerpo que ranca en o güembro e plega dica ra man: Doplamos o brazo por l’ancón. 2. Percullo, parti d’un posillo en o que se refirma o brazo: Se posó en o brazo de o sofá. 3. Cadaguna deas dibisions que naxen dún cuerpo zentralen os ochetos: Ixecandelero tien tres brazos. brazolet n.m. Mena dezerclo, de materials muito bariatos, queselebacomo atoqueen o brazo u en o maniquiello: O brazolet que li regaloron li beniba amplo e cuasi li se’n cayeba por a man. brempa n.f. Imachen escura que dixa un cuerpo en o costato oposato á o queli daaluz: Feba muita calore mos posemos á ra brempa d’una carrasca. brenda n.f. Chentalixera quesefa dimpués dechentareantis dezenar: Maiya lis teneba parata ra brenda ta cuan salisen de a escuela. brendar b.intr. Minchar-sera brenda: En salir declasese metioron á brendar. bresca n.f.


Construzión dezera quefan asabellas taalzar-bimiel: As abellas fan brescasen zillasesagonals. breu ach.m. e f. Curto, quetien pocaamplaria, longaria u durada: Fazió una charradeta breu. Ye una nobela breu. brienda → brenda brilar b.intr. Reflexaraluz u dar brilo: Asestrelas brilan en o zielo. Ixos zapatos brilan muito. brilo n.m. Luz u reflexo que biene de belcuerpo: Obrilo del’aniello. Obrilo de o sol. brincar b.intr. 1. Debantar-se con fuerza d’un puesto ta tornar a cayer en o mesmo u en atro puesto:Brinqué dica l’atra marguin. 2. Chitar-se dende arriba ta abaxo: Brincó de l’árbol e cuasi s’estozola. 3. Amostrar esteriormén que s’está encarrañato: Tiene un chenio que sólo con dizir-le bella cosa, luego brinca. 4. Sobrexer, pasar por denzima: Ixetozino brinca bien de as diez robas. // b.tr. 5. Pasar un barrache porenzima: Cuasise mulla en brincar o tollo. brioleta n.f. Planta deflors decolor moradaclara: As brioletas han zinco petalose naxen ta marzo. briquet n.m. Traste quesirbetaenzender: Como no teneba mistos,enzendió ro fuego con un briquet. broma n.f. 1. Boira, zillo, gallín: No se beyeba cuasicon ixa boma. 2. Escuma, napa de bambollas chicorronas que se fa en a superfizie de bels liquidos: Me sirbioron una charra de biera queteneba más broma que biera. bróquil n.m. Berdura, mena de pella berda, pero con sapiae ulor más finas: Obróquil, como a pella ye un conchunto de manullos quese pretan arredol d’un troncho zentral. broxo, broxa I. n.f. 1. Presona que, seguntes a chen, emplega tien poders machicos: A broxa fazió que o prenzipe se tornase en zapo. II. ach. 2. Parexito, semellán: Ixe nino ye broxo ta o suyo paye. OSB.: A tradizión popular aragonesa charra cuasi siempre de broxas, en femenino; o masculino, anque poco común, puede estar broxo, bruxo e bruxón. broza I. n.f. 1. Conchunto de yerbase matullos quecrexen esparditos decualsiquier trazaen un terreño: Si imos á fer un güerto astí, o primero que cal fer ye tirar a broza. 2. Busca en un güello: Me plora iste güello porque me s’ha meso una broza. 3. Pinarra seca, fuellas xutas de pino: No faigas fuego en o mon, que agora bi ha muita broza e ye perigloso. // II. ach. e n. 4.Presona malfarchata, esgalichata, sostras: Ba feito un brozas, ni que no tenese ta ir bien bestito. 5. Presonazaforasezaborrera, quefaascosas decualsiquier traza: No dixes que meta man, porqueye un brozaselo t’espiazará. bruno n.m. 1. Planta que se cautiba en ortalse que crexe baxo tierra; ye redonda conmuitas napas deseparatas por un telo e con una sapia picán: Apañó una ensalada detomatecon olibas, bruno e azeite. 2. Plantacon o tallo capuzato en tierraeas fuellas tal’aire: Os tulipanse os allos son brunos. brusa n.f. 1. Camisaampla, normalmén de o bestito tradizional: A brusa se meteba dintro de oscalzons. 2. Camisa de muller ques’estreitaen azentura: Marieta s’ha bestito con una brusa de manga curta. brusca → busca buchaca (u bolchaca) → pochaca buco n.m. Masclo deacrapa: Obuco tien unoscuernos muito grans. OSB.:Tamién ye muito común sentira barián boque. budiello n.m. Mena de tubo de gran longaria que ye dintro de o cuerpo, debaxo de o estomaco: Lo leboron á urchenzias porque teneba foratato ro budiello. Os churizos s’embotan en budiellos. buega n.f. Fita, güega, piedra u siñal qu se meteta deseparar dos propiedaz: Retaculando con o trautor selebó una buega por debán. bueito, bueita I. ach. 1. Sin cosaen o suyo interior: Ista caxa ye bueita. 2. Que no ye ocupato: Ye bueito ixe posillo? 3. Conmenoscosas que de cutio: Dende que se casó a mía chirmana, ra casa parixe bueita. II. n.m. 4. En Fesica espazio en o que no bi ha cosa : O bueito no tien ni sisquiera aire. 5. Puesto muito fondo e perigloso: Dezaga de o xerbicadero no bieba que o bueito. 6. Sensazión quesetien pora manca de beluno u bellacosa: A suya perda estió un gran bueito ta toz. buelta n.f. 1. Teito curbo: Eban pintato as biegas decastaño e as bueltas de blanco. 2. Curba de un camín u carretera: Cuasi se sale con l’auto por a buelta de as minglaneras. 3. Mobimiento en zerclo u arredol de bel puesto: Ta calentar-sen, os chugadors dioron tres bueltas á o lugar. Da bueltas á o roz, no te s’apegue. 4. Rodeyo: No baigas por astí querodiarase darás muita buelta. 5. Puesto do chira bellacosa: A casa tuya ye á ra buelta d’ixecantón. buen→ bueno bueno, buena I. ach. 1. Que ye como cal u como mos cuacarba: A zinta que fazioron ayer por telebisión yera buena. 2. Que tien salú: No fue á treballar porque no yera bueno. 3. Que biene á lo consonán ta bella cosa: A camamila ye buena ta o mal de tripa. 4. Más gran de o normal: Se minchó una buena chabada de magra. II. alb. 5. Endica que semos d’alcuerdo: Bueno, ya mos beyeremos maitín. OSB.: A forma masculina s’apocopa u alcorza en buen debán d’un nombre:Buen diya emos tenito güei! bueño n.m. Bulto más umenos redondo quesaleen acapeza dimpués d’aber-biabito un golpe:Menudo bueño l’ha salito por dar-seen o galze de a puerta. buestro, buestra ach. e pron. pos. De busatros u de busatras: Ista casa ye buestra. O buestro auto ye mal aparcato. OSB.: Cuan ye achetibo calmeter l’articlo definito debán de o nombreá quiacompaña.Abarián antiga d'ista parola ye bueso, buesa. de o nombreá quiacompaña.Abarián antiga d'ista parola ye bueso, buesa. bufa n.f. Pedo quefa muimala ulore no sesiente: Se pegó una bufa quecuasi mos afoga de o que putiba. bufar b.intr. 1. Correr l’aire detraza quesesienta: Cómo bufaba l’aireen ixe altero! 2. Soflar, fer salir l’aire de a boca con fuerza: Bufa con fuerza si quiers que se sienta ra gaita. // b.prnl. 3. Chitar-se bufas: Beluno debió bufar-see a sala putiba. buidar b.tr. Dixar bueito un puesto un rezipién u cualsiquieratro puesto: Abocoron o saco elo buidoron deraso. Osespeutadors buidoron o zineen unos intes. bulcar b.tr. e intr. 1. Enclinar cualsiquier cosa dica buidar o que tien dintro u dica que dixe d’estar dreita:Bulca más a botella ta que salga l’augua. Bulcó con l’auto en una curba de l’autopista. O yudoca bulcó á o suyo contrincán en doze segundos. 2. Azilitrompar á beluno una ulor fuerte:Lebaba tanta colonia que si pasaba zerca detu, te bulcaba. 3. Suspender, no aprebar bella preba u bel desamen: Lo bulcoron en a terzera preba. // b.prnl. 4. Meter muito intrésen beluno u en bellacosa: Se bulcoron en una ONG ta aduyar á os ninos de o terzer mundo. bullir b.intr. 1. Calentar un liquido dica que plega á zien graus u más: L’augua bulliba e sacaba unas bambollas grandismas. // b.tr. 2. Fer que bulla un liquido u cozer-bi bellachenta: Fillo, bullel’augua ta cozer osespinais. buquir b.tr. e intr. 1. Montar o buco áracrapata prebar d’empreñar-la: A crapa yera buquidera e o pastor lichitó o buco ta quela buquise. 2. Por estensión, tener relazions secsuals plenas: Los pilloron buquindo en l’auto. burnio, burnia ach. e n. Presona quetien un güello, u os dos, que no miran en direzión normal: Como ye burnia, parixe que mira de bislai. buro n.m. 1. Bardo, mestura d’augua e tierra que gosa formar-se en o fondo de as auguas: Cal limpiar a basa porque tien muito buro. 2. Mestura de tierra e augua quese masaeemplegataachuntaradobas u piedrasen fer paretes: Masemos una muntonada de buro ta fer a paret de o cubilar. burro, burra I. n. 1. Abrío, semellán á o caballo pero más chiquet, muito fuerte e treballadero, pero muito tozolón: O pastor leba una burra ta o ganato. // 2. n.f. Piel dura quesefaen as mans por roze u presión: Como no tenía costumbre de picarcon a xata, li salioron burras. II. n.f. 3. Bambolla, boxica que sale en a polpa de as mans, produzita cuan se traballa con bella ferramienta: Feba muito que no tiraba de xata e li salioron burras. III. ach. e n. 4. Presona alcanzata, zepurria:Qué burro yes!, mira que dizir que a capeza chira una buelta entera! busatros, busatras pron.pres. Endicaasegunda presona de o plural: Busatras dos tos lebaz muito bien. busca n.f. Particlachiqueta de polbo u atrasustanzia quesecalaen o güello: Me plora iste güello porque m’ha dentrato una busca. buscar buscar b.tr. 1. Prebar detrobar bellacosa: Busca en o bagul á beyer si lo trobas. 2. Cullirá una presonaen un puesto: Antis d’ir ta o zine biene á buscar-me. busté pron.pers. Endicaasegunda presona de o singulares’emplegatacharrarcon respeto e modos:Tu, posa-te astíe busté, siñor Chusé, se pose aquí. butano n.m. Una mena de gas queseficaatapito en botellas de metales’emplegacomo combustible:Ogubierno ha puyato o pre de a botella de butano. buzón n.m. 1. Rezipién de diferens midas e formas con una fendilla que fa de porteta ta chitar-bi as cartas: Han pintato os buzons de o patio porque yeran arguellatos. 2. bozón, tape u zuro tatapar: Fica-li o buzón á ra pipa. c n.f. Terzeraletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“ca”: Casa leba una ca. cabal n.m. 1. Diners, riqueza que tien una presona: Teneba una cabal desinforme, yera, con muito, o más rico de a redolada. 2. Cantidá d’augua que corre, espezialmén por un río: Odeschelo ha feito que a Zinca lebe muito cabal. cabalero,cabalera I. n. 1. Fillo u fillaá qui no li pertocal’erenzio familiar: Os filloscabalers, por un regular, tienen que buscar-se a bida difuera de o lugar. II. ach. 2. Que tien cabal, u siga diners: Ixa interpresa ye de dos sozias, una que ye a cabalera e atra, que ye a que treballa. 3. Guallardo: As dos chirmanas yeran bien cabaleras, toz las se miraban cuan pasaban por debán. caballero n.m. 1. Ombre queen l’antiguidá pertenexebaára nobleza: En a Edá Meya aragonesa oscaballersyeran en un libel de nobleza superior á os mesnaders. 2. Presonache que en a Edá Meya iba por o mundo esfendendo a chustizia, as mullerse atras baluras: Don Quixot ye un presonache literario que reflexa l’esprito e as baluras de o caballero. caballet n.m. 1. Zerclo de fierro con tres patas que, meso sobre o calibo de o fogaril, s’emplega ta ficar denzima as cazuelas, sartanas u atros trastes semellans: Cuasi se mos bulca ra sartana porque o caballet no pisaba bien. 2. Tarabidau con tres patas que s’emplega ta i ficar bella cosa en posizión bertical: O pintaire ficó ro cuadro en o caballet e prenzipió á pintar. 3. Suporte que fa de patas ta i ficar denzima una superfizie orizontal: Paremos una mesa con dos caballez e un tablizo. // 4. n.m.pl. caballez: Plataforma chiratoria con caballez, atros animals, autos u cualsiquier mena d’ochetos que sirbe ta dibertir-se: Os caballez son una de as atrazions más tradizionals de as ferias // 5. loc. caballet de mar: Pex con a capeza e o morro semellán á un caballo e con coda prensil: O caballet de mar s’emplega muito como ocheto decoratibo. 6. caballet desan Bizén (u caballet desan Antón): Inseuto gran, normalmén berdenco, que tien as patas de debán como dos grans pinzas muito rezias con pugas ta agafar as presas e cuan ye quieto parixe que siga rezando: O caballet de san Bizén pone os güegos en masasescumosas quese ban tornando duras seguntes ban xucando-sen. caballo n.m. Animaltetador gran, decuatro patas, con clins muito gransecodaluenga, adomablee que ye muito útiltal’ombre: A equitazión ye un esporte que ameniste un caballo. OSB.:Afembra de o caballo yea yegua. cabar b.tr. 1. Remenar a tierra u afondar en era emplegando una ferramienta: Ye cabando con a xata en l’ortal. // 2. b.intr. Afondar: Caba más que encara bi ha poco forato. chintar→ chentar cabidar b.tr. Alzar diners ta o esdebenidero: Cabidaban ta tener una biellera más segura. Qui no cabida cuan puede, no en tienen cuan quiere. cabo n.m. 1. Cadaguno de os trozos en que se trestalla un testo largo: O cabo primero de o libro trataba sobre a plegata de os arabes á Aragón . 2. Diya u diyas zaguers d’unasemana u d’unaañada: O cabo de semana que biene mos n’iremos ta ra placha. Ta cabo d’año gosan fer-sen muitas zenas con baile. 3. Diya en que se cumple una añada dende que pasó bella cosa: O sabado ye o benteno cabo d’año de o suyo casorio. 4. Troz de tierra que dentra en o mar: En ixe cabo bi ha un faro ta abisar á os barcos. // loc.alb. 5. decabo cuan:Detiempo en tiempo, álas bezes: Por un regular zenamos en casa, pero de cabo cuan salimos á zenar por astí. salimos á zenar por astí. cacaleta n.f. Troz de mierdachiqueteredondo de güellasecrapas: Ha pasato o ganato e ha dixato a carrera plena decacaletas. cachapo n.m. 1. Cría de o coniello: A coniella ha librato una loricada de cachapos. 2. Error que se fa en escribir u charrar: Á o perdiodista li s’han eslisato tres cachaposen l’articlo. OSB.:Istazagueraazeuzión ye un castellanismo. En aragonés serba muito máscorreuto emplegarentibocazión. cacherulo n.m. Pañuelo que os ombres seligan en acapezacuan leban o bestito de o país: Oscacherulos decuadros son un imbento muderno. OSB.:Aparola cacherulo yerelatibaménmuderna, pos siempres’haclamato moquero u mocador. cacho,cacha ach. Con acapeza gullibaxa, mirando tatierra: Cuan l’encarrañoron se metió cacho e por pocas no preta á plorar. cacholoto n.m. (adautazión) 1. Fuellafina de metal: Rezipiens decacholoto. 2. Potefeito d’iste metal:Un cacholoto de bledas. Un cacholoto dechils. cada ach. Endica distribuzión: Cada diya que pasa falta menos ta rematar. cadena n.f. 1. Conchunto de piezas en forma d’aniella que ban chuntas unas con atras: Me s’ha estricallato a cadena de a bezicleta. 2. Conchunto de botigas de o mesmo tipo que pertenexen á una mesma interpresa: A botiga de baxo casa ye d’una cadena alemana. 3. Interpresa que emite programas de radio u telebisión: Ixa cadena de telebisión sólo fa decumentals. 4.Conchunto de feitos relazionatos entre ers e que ban uno zaga l’atro: A proposizión de lai ha orichinato una cadena d’aizions de protesta. cadiello,cadiella n. 1. Cría de os animals tetadors, más que más de o can: Ixe can tan gran ye sólo un cadiello de mostín. // 2. n.m. Flor de a olibera e atros árbols: Os cadiellos d’olibera son blancosechicorrons. cadiera n.f. Banco defustacon espaldera que yearredol de o fogaril: Yeran calentando-sen en a cadiera. cado n.m. 1. Forato baxo tierra do biben belsanimals: A liapre s’encadó en o cado ta que no la engalzase o can. 2. Escondrillo, puesto do s’amaga bella presona u cosa: Amagoron o tresoro en un cado quesólo queers sapeban. caducar b.intr. 1. Zircunduzir, rematar o plazo de bella cosa: O plazo ta bosar a contrebuzión caduca o biernes. Ista lei caducó fa tres diyas. 2. Meter a treballar a facultáinteleutual que premiterazonar,esmachinar, fercalculos,ezetra: Quéyescaducando, que no charras? café n.m. 1. Lulo decolor pardacon o quesefa una bebidaestimulán: Mercoron un quilo decafé molturato. 2. Bebidaescura quesefacon istos lulose quetien una sapiaamarga: Á yo me cuaca o café sin zucre. 3. Bar do podemos prener ista e atrás bebidas e, por un regular, minchar cualcosa: Dentremos en o café nuebo sapiaamarga: Á yo me cuaca o café sin zucre. 3. Bar do podemos prener ista e atrás bebidas e, por un regular, minchar cualcosa: Dentremos en o café nuebo ta almorzar. cagallón n.m. 1. Troz de mierda gran de o caballamen, bacumen e, mesmo, presonas: Iba por o prato sin parar cuenta e pisó un cagallón. // 2. loc. ir uno (u lebar á uno) como cagallón por zequia: Fer una presona d’atra lo que li peta, tratándo-la mal e no respetando-la cosa: Pobret, no sé como no ha petato encara porquelo leban como cagallón por zequia. caganiedos n. 1. O zaguero fillo en naxer: Tenioron zinco fillos e Chulianet estió lo caganiedos. 2. O más choben d’un grupo: Izarbe yera ra caganiedos de a clase. OSB.:Ista parola no cambia nicon o chenero nicon o lumero. cagar b.tr., intr. e prnl. 1. Fer que salga por o boforón a mierda que tenemos en a tripa: Se’n fue á l’escusau ta cagar. // 2. cagar-la: Fer mal bella cosa u estorbarla: Ya l’hascagato, agora si que no podemos fercosa. // 3. cagar-se:Tener muita medrana: Como puye á ra montaña rusa, secaga. calandario n.m. 1. Lista de os diyas de l’año trestallata en meses e semanas: Un calandario de pocha. En o calandario que bi ha en a paret os diyas de fiesta ban en royo. 2. Sistema de dibisión de o tiempo en años, meses e diyas: O calandario musulmán ye lunar. 3. Traza d’organizar o tiempo repartindo-bias autibidaz: O calandario escolar abraca diez meses. Ocalandario futbolistico. calar b.tr. Meter bellacosa dintro de bel puesto: Secaló as mansen as pochas. calaxera n.f. Muebleconmuitoscalaxos: En a cambra, fito fito con o leito, tenemos una calaxera con diezcalaxos. calaxo n.m. Caxón, parti d’unmueble que yeen un güeco e podemos sacar ta difueraetornar-lo ácalar ta dintro: En o calaxo podemos alzar muitascosas. calcaño n.m. Parti de dezaga de o piet d’una presona: Cuan corrébanos me pisó o calcaño ecuasi mecaigo ta tierra. caldera n.f. 1. Rezipién de metalcon o culo redondo que s’emplega ta guisar: Guisoron una baca ta tot lo lugar en una caldera muito gran. 2. Rezipién tancato de metal por do pasaauguae ques’emplegatacalefazión u atros usos: Han cambiato a caldera de gasoil por una de gas. calefazión n.f. Sistema quesirbetacalentar unacasa u atro puesto: Tien estricallata ra calefazión del’auto. calendata n.f. Diya, meseañadaen que pasa bellacosa: No remeraba ra calendata de a suya cumplañadas. calentar b.tr. e prnl. 1. Darcalorefer puyaratemperatura: Ayercuasi no calentaba o sol. S’amanoron á ra xera ta calentar-sen. 2. Pegar,zumbar: No lo fotas, que tien pocas aguantaderasetecalentará. calentura n.f. Puyata deatemperatura de o cuerpo como esdebenenzia d’unaenfermedá: Fuoron por o medico porque no le baxaba ra calentura. caler b.intr. 1. Ser menester: Aspera-te, muller, no creigo quecalga que baigas agora mesmo . 2.Aberá, tener que: Cal que estudies si quiers aprebar. OSB.:Ye un berbo defeutibo que no seconchuga queen aterzera presona de o singular. calibo n.m. O que queda deafusta u carbón d’una xeraen amortar-seas flamas: Rustiemos a carneen o calibo. calién ach. 1. Con temperatura altera: A sopa ye calién. 2. Encarrañato e nierboso: Con o caliens que son os dos, no m’estraniarba que se zumbasen. 3. feg. Capino,zorro: Yera calién de tanto zorrupar. OSB.: Ista parola que antigamén teneba ra forma femenina calienta, güei, en a fabla biba, no cambiacon o chenero,emplegando-sesiemprea mesmaforma. calitre n.m. Chuizio, taliento: Toz paraban cuenta en as suyas opinions porqueyera una presona con muito calitre. callar-se b.tr., intr. e prnl. Tornar-se pastoso u solido belliquido: Ta fer morziellascalrechirar bien a sangreta que no secalle. callar-se b.intr. e prnl. Dixar decharrar u fer rudio: Calla-teeestudia! callizo n.m. Carreraestreitaecurta: Alcorzarás si pasas por ixecallizo. calmudo,calmuda ach. Que fa as cosas con calma, pandamén, sin alticamar-se: No he beyito presona más calmuda en a mía bida, antis de fer una cosa la se piensa tres u cuatro begatas. calor n.f. 1. Temperatura altera en l’ambién: Fa muita calor. 2. Sensazión que tenemos en o cuerpo cuan a temperatura ye altera: Me tiré o lastico porque teneba muita calor. calso n.m. Sustanzia blanca ques’emplegataferzimento e mortero etamién ta blanquiaras paretes:Crompó dos robas decalso ta blanquiar a frontera decasa. calz n.f. Patada de o caballamen: Para cuenta con a mula guita, que pega calzes. calzar b.tr. e prnl. Meter u lebar meso ro calzero en o piet: No baigasescalzato ecalza-te. calzero n.m. Pieza quecubre o piet protechendo-lo de o esterior: Os borzeguinse as abarcas son diferens menas decalzero. calzetín n.m. Prenda de punto que tapa o piet e un troz de garra sin plegar á o chenullo: Ta fer esporte se fica siempre calzetins de cotón. OSB.: Os calzetins rezios, normalmén delana, texitos detrazatradizionalseclaman pials, peducos u pedalas. calzons n.m.pl. Pieza de bestir quecubreas garrases’embotonaen azentura: Cuasisiempreleba calzons baquers. camal n.m. Brancarezia d’árbol: Ixa almendrera teneba unoscamals de a brazo. camamila n.f. Planta merezinal deflors blancas ques’emplegatafer infusions: A camamila biene bien ta os retorzillons detripa. camatón n.m. 1. Faxo de yerba, esparto, flors, ezetra: Rancaba as yerbas e i feba camatons. 2. Por estensión, muntón u gran cantidá de cosas: Menudo camatón de libros bieba en a biblioteca. cambiar b.tr. 1. Dar unacosa poratra: Fue ta o banco á que licambiasen euros por dólars. 2. Fer que bella cosa siga diferén: Ixas boiras siñalan que l’orache ba á cambiar. 3. Meter unacosaen puesto d’unaatra: Yera sentindo a radio ecambió d’emisora. 4. Pasar de marchacuan seconduze: Si no cambias, tesecalará l’auto. // b.prnl. 5. Tirar-se unaropaeficar-se unaatra:Como cuasi no teneba tiempo, secambió en dos menutos. cambio n.m. 1. Prozeso por o cualo bella cosa se torna diferén: A bida de a montaña ha abito muitos cambios. 2. Tornas de diners: O botiguero s’entibocó en o cambio. 3. Feito de dar unacosa por unaatra u deficar unacosaen puesto d’atra: Oentrenadorya no podeba fer máscambios. cambión n.m. Beyiclo gran con cuatro ruedas umás ques’emplegatalebarcargas granse pesatas: Ixecambión lebaba una biega d’azero de diez toneladas. cambirola n.f. 1. Brinco que se da en l’aire mobendo as garras u as patas: Mira que cambirolas fa ra yegua. O jotero fazió una cambirola palmotiando con os piez en l’aire. 2. Boltera quesefaen l’aire: A brincadora dio trescambirolas antis decapuzar-seen a piszina. cambo (u campo) n.m. 1. Tierraadedicataá o cautibo: Ha plantato un cambo dezireseras. 2. Terreno más umenos montesino que yefuera deaziudá: Odomingo mos n’iremos ta o cambo. 3. Terreno parato ta fer belesporte: O cambo de fútbol yera embadinau. 4. O que ye relazionato con una zenzia u autibidá: A ortografía dentra en o cambo de a gramatica. cambra n.f. 1. Cadaguna de as partis en que se trestalla una casa: A suya casa tien zinco cambras. 2.Maquina ta fer fotos: Tiengo una cambra dichital que fa unas fotos muito buenas. 3. Espazio güeco que bi ha dintro de bellascosas: Totas as paretes decasa teneban una cambra d’aire.4. Gomacon aireá presión que bi ha dintro de belscuerpos: A pilota ya no serbiba porqueli serabentó a cambra. 5. Organismo que s’ocupa d’asuntos de gubierno: A Cambra de deputaus. A Cambra de Comerzio. Cambra de Comerzio. cambrero,cambrera n. Presona quetreballaserbindo chentas u bebidasen unatabierna, restaurán u atros puestos:Cal que oscambrers leben bien as serbillas. camello,camella n. 1. Animal remugador más gran que o caballo e con dos chepas en a lomera: Os camellos pueden estar muitos diyas sin prebar l’augua. 2. Presona que bendechiquetascantidaz de droga: Estió tres añosen a garchola porcamello. camín n.m. 1. Puesto, por un regular de tierra, por o que imos d’un puesto ta atro: Alcorzemos por o camín de ra fuen. 2. Conchunto de puestos por os que pasamos tair d’un puesto taatro: En o camín ta escuela bi ha dos fornosetres tabiernas. caminar b.intr. Ir d’un puesto taatro marchando con os piez: Ta puyar á l’ibón calcaminar buen troz. camisa n.f. Pieza de bestir detelaeconmangas quecubre o cuerpo dende o cuello dica másabaxo deazentura: Lebaba a camisa por difuera de oscalzons. camiseta n.f. Pieza deropainterior u esportibasin de botons quecubre o cuerpo dende o cuello dica másabaxo deazentura: En estiu muita chen bistecon camisetas de manga curta. campana n.f. 1. Traste de metal quesonacuan l’apurria una pieza bandolera queleba dintro eseclama batallo: As campanas de a ilesia tocaban á fuego. 2. Ocheto con trazas semellansáistetraste:A campana estrautora defumos. campión,campiona n. 1. Presona u equipo que gana una competizión: O Binéfar estió ro campión de a temporada.2. Presona que ye muito buena en bella autibidá: Ye una campiona en fercheroglificos. campionato n.m. 1. Competizión esportiba en a que o que gana se leba un premio: Maitín prenzipia o campionato de xadrez. 2. Bitoria en una competizión d’ista mena: A escuela de o lugar selebó ro campionato escolar. can,cana n. 1. Animal tetador decuatro patas que bibecon l’ombrefendo-licompañae quel’aduyataalzaracasa, o ganato, tacazar, ezetra: Os mostins son buenos cans ta o ganato. // loc. 2. can d’atura (u can de chirar): Perro de pastor: Os cans d’atura sapen lebar bien á las güellas. OSB.: A forma femenina puede estar caña u cana. canal n.f. u m. 1. Camín que leba augua d’un puesto ta atro: O canal leba poca augua. 2. Clamor estreita e fonda: As barranqueras han dixato una canal entre ixos dos mons. 3. Ballargaentre montañas: A Canal de Berdún. A Canal Roya. 4. Paso estreito quecomunica dos mars: A canal de Suez. 5. Minchadera, por un regular de fusta, en forma de cleta e semellán a una be baxa (v) ta que minche o ganato: Cal chitar más alfalz en a canal, que as güellas ya cuasi s’han trusquito ro que bi eba. 6. Arrés muerta e espelletata que ya se puede troxar e minchar: A canal d’ixe cordero pesaba güeito quilos. 7. Camín por o que s’emiten programas deradio etelebisión: Ixa cadena emite por o canal trenta e güeito. canario,canaria n. 1. Paxaro cantaire chiquet, con plumas amariellas u berdas, alas punchudas e coda larga: O canario s’eslampó de a gabia. // ach. e n. 2. De as islas Canarias: Os platanoscanarios son muito buenos. candrexo n.m. Animal de mar u río quetien unacasca muito durae dos pinzas debanteras muito gransefortals: Oscandrexos derío de o paíscuasison acotolatos. canguro,cangura n. 1. Animal tetadoraustraliano que marcha á brincosemplegando as dos pataszagueras que sonmuito granse cuala fembra leba ascríasen una bolsa umarsupia que ha en a tripa: O canguro e o coala son tetadors marsupials. 2. n.m. Presona que treballa cudiando ninos cuan os suyos pais tienen que salir: Liena s’aduyaba en osestudios treballando decanguro. OSB.:En istazagueraazeuzión s’emplegasiempreaforma masculina canguro, malas que os determinans que l’acompañan pillan o chenero dea presona: un canguro, una canguro. cansar b.tr. e prnl. Sentir-sefebleesin fuerzas: Moscansemos detanto correr. canso,cansa I. ach. 1. Feble, sin fuerza u sin capazidá: Estoicanso detanto picar. A bista cansa. 2. Quefastia, que aburre: Ixe treballo ye muito canso, siempre fendo lo mesmo. 3. Que cansa:Esbrinar zafrán ye muito canso, rematas baldato. // II. n.m. 4. Forato por o que enfilamos o filo en l’agulla: Ye bien fázil enfilar as agullas decolchón porque o canso ye muito gran. canta n.f. 1. Composizión e mosicafeitaesprés tacantar-la: Cantó una canta acompañando-se de a guitarra. 2. Parolascantatas d'una jota: As cantas gosan rimar en asonán. 3. O quese diz detrazaterneecatenaza: Atra begata con ixa canta?, bes-te-nee dixa-meestar! cantaire n.m. e f. Presona que canta como treballo: Ixos cantaires rematan de grabar un disco. OSB.: Ista parola ye de chenero imbariable, anque de cabo cuan se sienteaformafemenina cantaira. cantal n.m. Piedra: Opastor lichitó un cantal á o mardano ta ques’esbarrase. cantalada n.f. Golpe quese dachitando un cantal: Ixa zicatriz queleba en a fren ye d’una cantalada decuan yera zagal. cantar b.tr. 1. Emitir soniuscon a boz detraza quefaigan una melodía mosical: En a lifara mos fartemos decantar. 2. Emitir rudios: Sientecómo canta o ferfet. cantiar b.tr. e prnl. 1. Enclinar ta un lau: Ixa paretesecantia ta ra dreita. 2. b.prnl e feg. Mober-se:Posa-te astíe no tecanties! cantidá n.f. Parti u lumero d’unidaz que bi ha de bellacosa: No sapeban quecantidá deruellos teneban que crompar ta empapelar. canto n.m. 1. Parti lateraleestrimera de bella cosa: O canto de a mesa. O canto de a mano. 2. Beral, marguin d’un río u atro puesto con augua: Yéranos posatos á o canto de o Galligo beyendo pasar l’augua. canto n.m. 1. Arte e teunica de cantar: Toz os chuebes ba á clases de canto. 2. O quecantan belsanimals: L’aimaba sentir o canto de a cardelina. cantón n. m. Parti esterior u interior de l’anglo que fan dos paretes u laus de cualsiquier cosa: En ixe cantón de a plaza antis biyera ra botica biella.

canzonzillos n.m.pl. Pieza de bestir masculina queseleba debaxo de oscalzons: Leba unoscanzonzillos decotón. caña n.f. 1. Planta de tallo güeco e con nugos e que tien as fuellas amplas e aspras: As cañas crexen bien en os puestos manantiosos. A caña de bambú ye muito dura. 2. Formafemenina,chunto con cana, de can. cañimo n.m. 1. Planta altera de tallo gran e güeco, con muitas brancas e flors berdas: Os cañimars son puestos do bi ha muito cañimo. 2. Berra u fibra que se saca d’ista plantaesirbetafer telas,cuerdas,ezetra: A liza ye un cordel decañimo. cañón n.m. 1. Arma defuego gran e de gran amplaria quetira muito luen: Oscañons la emprendioron con a casa la billa e por pocas no la espaldan. 2. Pieza luenga e güecaen forma detubo: Ocañón de a escopeta. cañuto n.m. 1. Tubo curto e güeco que ye ubierto por unaestrimera u poras dos: Dezagalschugábanos á chitar-nos ruellos delitonscon un cañuto. D'antis más os sastres alzaban as agullasen un cañuto. 2. Porrro, fumarret de droga: Yeran fumando-sen un cañuto. capar b.tr. 1. Sanar, tallar u dixar inútils os pitos de os mastos con a fin de engordar-los u amansir-los:Bi ha dos trazas tradizionals de capar, á buelta e á saca. 2. Sacar deasarnas parti dea miel:Maitín iremos á capar as arnas. capaz ach. m. e f. 1. Que gosa u puede fer cualcosa: Á que no yes capaz de brincar a zequia con os güellos tancatos? 2. Que tien capazidá ta fer bella cosa como cale bien feita: Quíyecapaz defer iste problema? caper b.intr. Tener puesto,cullir: No capeban tozen a barca. caperucha n.f. Parti de bellas piezas deropa quefa onratatapar-seacapeza: Leba un gambeto con caperucha. caperucho n.m. Deseyo quesetien defer u tenercualcosaascapee que no ye nezesaria: Ixeya yecon atro de os suyoscaperuchos, no li faigascaso e ques’apañe. capeza n.f. 1. Parti de o cuerpo que ye denzima de o cuello e en a que tenemos a boca, os güellos, o naso e as orellas: Me fa mal a capeza. 2. Capazidá ta pensar u remerar bella cosa: Ixa tien mui buena capeza, leye una cosa e ya li se’n queda. 3. Animal u arrés de bestiar: Tien un ganato de zincozientas capezas. 4. O que ye en una estrimera u en o prenzipio de bella cosa: Agulla de capeza. Cuan se chira, os coders pasan á estar a capeza. 5. feg. Cadaguna de as presonas entre as que se reparte bella cosa: Salimos á dos trozos por capeza. 6. Presona que mena, preside u enfila una organizazión: A capeza de o Consello ye o presidén. capezuto,capezuta I. ach. 1. Que tien a capeza muito gran: Qué capezuto, cuasi no li dentraba dengún chapero de a botiga. 2. Tozoludo, tierco, que no cambia d’opinión: Ye más capezuta que ta qué, antis rabienta que da ra razón. II. n.m. 3. Fegura que representa á una presona con una capeza muitismo gran e que, en fiestas, se sacataencorrerá oszagals porascarreras: En Zaragoza bi ha capezutos ta o Pilar. 4. Cullareta,cría dea granota: Oscapezutos nadan en l’augua. capino,capina ach. e n. 1. Presona que ye baxo ro prebo de l’alcol: Iba dando trepuzons porque yera capino.2. Presona que de cutio prene bebidas alcolicas: Tien o figado espiazato porqueye un capino decudiau. capiscol n.m. 1. (ant.) Mayestro de coro, presona que antigamén, en a ilesia, feba de direutor de o coro. // 2. n. e ach. Presona enredaire e rebolbina que fa pizias de pocaimportanzia: A filla chiqueta de Dolorsye un capiscol de os buenos. OSB.:Ista parolasirbeigualta o masculino queta o femenino. capital n.f. 1. Ziudá prenzipal d’un país u redolada: Zaragoza ye a capital d’Aragón e Chaca de a Chazetania. capitán,capitana n. 1. Presona que manda unacolla: A capitana de o equipo yeIzarbe. 2. Presona que manda un barco u abión: O capitán de l’abión mos dio a biemplegata á toz os pasachers. 3. Grau de mando de o exerzito por denzima detenién e debaxo decomandán: Puyó á capitana fa dos meses. capolar b.tr. Esmicazarcarne u cualsiquieratrachentaen trozoschiquez: Boi á capolarcarneta fer almondigas. capuzar b.tr. e prnl. 1. Calar-se de golpe en l’augua: Se capuzó d’un brinco en a piszina. 2. Chitar bella cosa por enzima d’uno: No sé que has feito que t’has capuzato la sopa por enzima. 3. Cayer-se de capeza: Yera fendo o fato en l’árbol e s’ha capuzato ta tierra. 4. feg. Ficar-se de pleno en belasunto: Malas que plegó ta casa, secapuzó en os libros porqueteneba que parar-se o desamen de o diya dimpués. capuziar b.intr. 1. Sondormir sin chitar-se en o leito: En rematar a chenta prenzipió á capuziar en a mesma mesa. 2. Nadar por debaxo de l'augua: Yera capaz de capuziar más de dos menutos sin salir del'augua. cara I. n.f. 1. Parti deacapezaen a queison os güellos, o naso ea boca: Tien a cara redonda. // II.prep. 2. Endicaraendrezeraentara queimos: Bes-te-ne cara o molín elo trobarás á ra cucha. OSB.:Tamién puede dizir-se cara ta. // III. alb. 3. Endica que ye debán, fito-fito: Yéranos asperando cara ra botiga. caracol n.m. 1. Musclo minchable que alza o suyo cuerpo en una casca, con cuatro cuernos que puede sacar e alzar á boluntá e que dixa una regata de babada en caminar: Dimpués de a plebia mos nefuemos ta o güerto á buscarcaracols. 2. Rizo de os pelos: Se peinaba fendo-se un caracolen o quisquis. caracoleta → carrachina carambelo n.m. 1. Lamín feito de zucre e sapias diferens: Á yo me cuacan os carambels de yerbas merezinals. 2. Zucreredetito: Por denzima de o flan chitó una mica decarambelo. OSB.:O plural ye carambels. caramuello n.m. Cantidá quesobrexe o que ye normal: Meficoron en a mesa un plato desopa con caramuello ecuasi no podiérematar-lo-me. caráuter n.m. 1. Carauteristicas que definen a traza d’estar d’una presona: Tien un caráuter fosco e muito difízil. 2. Chenio, traza d’estar d’una presona que mantiene ternemén as suyas ideyas: Ye una muller de muito caráuter. 3. Siñal ques’emplegataescribir: A parola caráuter tien nueu caráuterscontando o tochet. carbaza n.f. 1. Fruito minchable d’una planta quesecautibaen os ortalse que yeredondo, gran e gosaestar naranchato u amarillenco: A metá de a cullita decarbazas la empleguemos ta fer confitura. 2. Fruito minchable d’una planta que se cautiba en os ortals e que ye berde e alargato, semellán á o perpino: Minchemos un frechinache de bruno, trunfas, carbaza, alberchena e chils. OSB.: Tamién se diz carbazeta e de cabo cuan, ta diferenziar-la de a carbaza gran, se siente carbazín, anque tradizionalmén siempre s’ha clamato carbaza, diferenziando-se de l’atra por o contesto. 3. feg. Mala nota en un desamen: En os desámens finals sacó dos carbazas.4. feg. Capeza de presona gran u con poco calitre: Ai!, qué carbaza tiens, mira que dizir que una pirina tien cuatro patas! carbón n.m. Combustible solido, negro, normalmén de poco peso e que ye fázil de cremar: As calefazions que emplegan carbón como combustible son muito contaminans. carburar b.intr. Chutar, funzionar, ircomo cal: Ista imprentadora no carbura bien, s'entrascan as fuellas. carcariar→ escarcallar cardelina n.f. Paxaro de bels treze zentimetros, de plumas pardas e alas amariellas e negras, capeza blanca con una taca negra en alto e atra roya arredol de o pipón: As cardelinas grollean ecantan muito bien. careta n.f. Parti d’alto de o piet, dende o clabillar dica os ditals: Metió un gol dando-li á ra pilota con a careta. caretero,caretera ach. e n. Presona que no diz o que de berdá piensae queafalagafalsamén: No tefíes mica d´’ixa queye una caretera decudiau. carga n.f. 1. Peso que ye denzima de bella cosa u que se portia: Fue ta o mercau e tornó ta casa con muita carga. 2. Amercaduría que leba un beyiclo u animal: O cambión leba una carga de naranchas. 3. Mida de peso tradizionalmuito bariable equibalén á ra cantidá que podeba lebar un abrío u un carro: A mula lebaba una carga de bino. Puyó ta Sallén á bender una carga d’azeite. Baxoron ta Balbastro con una carga de fusta . 4. Recambio que ba dintro de bella cosa: A una carga de bino. Puyó ta Sallén á bender una carga d’azeite. Baxoron ta Balbastro con una carga de fusta . 4. Recambio que ba dintro de bella cosa: A carga de o boligrafo. cargar b.tr. 1. Meter una carga denzima de bel puesto: Carguemos l’auto con toz o que ébanos mercato. 2. Calar dintro d’una cosa o recambio que ameniste ta funzionar: Cargar a maquina defotos. Cargar a pluma. 3. Calar balasen un arma defuego: Ocazatairecargó a escopeta con cartuchos. cargo n.m. 1. Categoría u emplego que tien una presona: En l’asoziazión tien o cargo de secretario.2. Diners que cal bosar á beluno, a trabiés d’un banco: O banco lischiró un cargo de mileuros.3. Falta dea queacusan á una presonaen un chuizio: L’acusato no azeutó dengún cargo de os quele’n acumulaban. cariñar b.tr. e prnl. Trobaren falta, tenercariños: Con o tiempo cariñaba o pan que masaban antis más. Secariñaban de o lugar. caristero,caristera ach. Presona que bendeá pres másalters de o normal: Ixe piquero ye muito caristero. No merquesen ixa botiga queye muito caristera. carne n.f. 1. Partimusclosa de o cuerpo de os animals: Qué poca carne tien ixe zagal, ye más delgau que a caña de a dotrina. 2. Ista parti que se mincha como chenta: Carne de betiella, carne de pollastre. OSB.: En aragonés a parola carne, asinas sin espezificar, se refiere siempre á ra carne de cordero, clamando as atras con o simple nombre de l’animal; de traza que en a tabla, cuan imos á crompar demandamos un quilo de carne, cuarto e metá de betiella, meyo de lomo, ezetra. 3. Parti polpuda deas fruitas: Iste melón ha salito con muita carne. // 4. loc.carne fuida:Bulto quesaleen a piel por inflamazión de os musclos: Teneba ra carnefuida en o güembro. carnet n.m. Decumento en o que aparixe o nombre d’una presona, e á ras bezes atros datos, e que s’ameniste ta fer bellas cosas: No podié amprar un libro de a biblioteca porque mes’eba olbidato ro carnet. carnuz n.m. 1. Carne d’animals muertos: Os güeitresyeran fartando-sen decarnuz. 2. desp. Ensulto:No sigascarnuz. caro,cara ach. Quetien un prealtero: No merquéixe disco porqueyera muito caro. carpeta n.f. 1. Cobertor de papel do seifica unacartata nimbiar-la porcorreyos: Ascarpetas mudernas s’autoapegan sin calerchupar-las. 2. Chuguete quesefacon os debuxos de as caxas de mistos u con cartas de a baralla e que s’emplega ta chugar á carpetas. 3. Cartulina doplada que s’emplega ta alzar papels e decumentos detraza ordenada: Teneba una carpeta ta alzar os apuntes decada asinatura. carrachina n.f. Caracolachicorrona, por un regular decolors blanquiñosas u claras,echeneralmén de mon:En o saso trobemos muitascarrachinas. carrañar b.tr. Repropiará beluno ta dizir-le que hafeito mal: Maicarrañó á oschamelucos por barallar-sen. carrasca carrasca n.f. Árbol de tronco rezio e curto, con brancas que puyan ta arriba, fuellas berdas por una cara e grisencas por l’atra e cocoroza ampla e redonda: As carrascas dan billotas. carrazo n.m. Conchunto de granos d’uga que ban chuntosen unmesmo tallo: Rancó un carrazo d’una biteelo se minchó. carrera n.f. Parti d’un lugar u ziudá que gosa estarentre dos ringleras de casas e que tien dos partis diferens, una, a zera, ta caminaras presonas e atra, ta os autos e atros beyiclos: En a mía carrera han plantato árbols. carrerón n.m. Camín estreito: Ta puyar á l’armita sólo bi ha que un carrerón. carretera n.f. Camín publico, por un regular fuera deasziudazelugars, por o que marchan os beyiclos:Agora no podemos pasar por ixa carretera porquel’ha bozato un lurte. carretiello n.m. Carro chiquet que no tien que unaruedaese portiacon as mans: Lebaba os dos sacos d’ordio con o carretiello. carretilla, de alb. De memoria: Sesapeba a lizión decarretilla. OSB.:Antigamén se diziba decorazón. carriar b.tr. 1. Trasportar una carga en carro u en bajes: Antis, ta ra siega, carriaban a garba en carros.2. Trasportar en cheneralcualsiquier cosa que pese: Con a casamuda tota ra familia yera carriando muebles. carrilano,carrilana n. 1. Bagamundo, presona que ba d’un puesto taatro sin bibir decutio en denguno: Dende o lunes ban dondiando por o lugar doscarrilanos. 2. Por estensión, presona que ba por os lugars bendendo cosas de poca balura: Istos pucheros son d’un carrilano catalán que beniba por aquí. carriola n.f. Carro chiquet quese portiacon as manse, por un regular, no tien que unarueda: Lebaba unascaxas derecholascon a carriola. carro n.m. 1. Beyiclo con ruedas feito d’un tarabidau de fusta e que se muebe porque ye estirato por uno umás animals: As mulas cuasi no podeban con o carro en puyar por ixa costera. 2.Beyiclo con ruedas que s’emplega ta portiar ochetos d’un puesto ta atro: Bes-te-ne ta o mercau, pero leba-te o carro, que si no, no podráscon tot. carrota n.f. Ortaliziacon unaradiz decolor naranchaen forma de napo alargato e quese mincha:S’apañó una ensalada decarrota rallata. carroza n.f. Mena decarro gran e polito,conmuitosatoqueselebato porcaballos: Os nobios dioron una buelta en carroza por a ziudá. carrucha n.f. Ruedacon unacuerda quesirbeta puyare baxar ochetos fendo menos fuerza: Dentroron os muebles por o balcón puyando-loscon una carrucha. carrusclar b.intr. Fer rudio os diensen chocarentreers: Yera titiritiando defredo elicarrusclaban os diens. carta n.f. 1. Papel escrito que se nimbía á bella presona: Güei saliba en o periodico una carta muito intresán en cuentra de os entibos e trescoles d’augua. 2. Cadaguna deascartulinas que, en chunto, fan a baralla: A baralla de guiñote tien cuaranta cartas. 3. Papelescrito do se cuaternan as chentas e o suyo preen un restaurán: Ocambrero mos amanó ra carta ta que pedísenos dechentar. cartel n.m. Troz gran de papel do bi ha escrita u debuxata cualcosa ta trucar l’atenzión de a chen: Tota ra ziudá amanexió plena de cartels alentando á ra chen á respetar a Naturaleza como cal. cartera n.f. 1. Mena de bolsacon ansa ques’emplegatalebar libros, decumentos, ezetra: Omayestro ubrió ra cartera, sacó os desámense mos nerepartió. 2. Mena delibro chiquet queculleen a pochae quefa onratalebar dinerse decumentoscomo carnez: Dimpués de bosar, tornó á ficar-se a cartera en a pocha. cartón n.m. Mena de papelrezio ques’emplegatafercaxaseatros trastes d’embalar: Os güegos beniban en un embase decartón. casa n.f. 1. Edifizio u puesto do bibe una presona: A casa do biben ya yera de o suyo paye. 2.Familia, conchunto de presonas de o mesmo orichen e, por un regular, tamién apellito: Chaime ye de casa Mancurro. 3. Establimiento que s’adedica á unas fins concretas: Crompa osrecambios en ixe puesto porque ye una casa muito seria. 4. O cambo de chuego de o propio equipo: O biernes que biene chugamos en casa. // loc. 5. casa o lugar (u casa la billa): Edifizio de o conzello: Cal quete pases por a casa o lugar á bosar l’augua. casaliquero → casiquero casalizio n.m. 1. Casa muito gran: Bibiban en un casalizio con tantas cambras que cuasi podebas perder-te. 2. Casa gran, biella e meyo espaldata: De críos chugábanos á amagar-nosen un casalizio albandonato. casar b.tr. e prnl. Acomodar-se, fer-se parella: Secasoron muito chóbens. Á ixos dos los ha casato l’alcalde. casato,casata ach. e n. Presona que yeacomodata, ques’hacasato: A suya bezina ya fa dos años queyecasata. casca n.f. 1. Partiesterior dura quesirbeta protecher o que bi ha dintro de bellascosas: A casca de o güego. A casca de o cacagüet. 2. Partiesterior dura quesirbeta protecher o cuerpo de belsanimals: A casca de o caracol. casco n.m. 1. Pelleta de bels fruitoscuan encaraison berdes: Ocasco de as almendras, de as nuezes, de as pipas. 2. Ruello, cascuello, piñol de as olibas: Mincha-te as olibas pero no os cascos. 3. Mena de chapero que proteche tota ra capeza: Antis de puyar en a moto cala-te o casco. 4. Partiampla d’un glazial, ibón u chelera: Ocasco d’ixa chelera yeredetindo-se. 5.Botella bueita: Chitaba oscascosen o contenedor de beire. // n.m.pl. 6. Auriculars: Sentiba ra mosica con cascos ta no fastiar á denguno. cascuello n.m. Güeso deas fruitas: Ixe prezieco cuasi no teneba carne, tot yera cascuello. casero,casera I. ach. 1. Que yefeito en casa: Yaya ha feito unas micolascaseras pistonudas. II. n. 2.Presona que ye dueña d’unacasa quelogaá otri: Á prenzipios de mes tenemos que bosar o loguero á o casero. // 3. n.f. Muller que fa as fainas domesticas en casa de o mosen: Francha lebaba bente años de casera con mosen Chusé. caseta n.f. Casachiquetae deseparata: En o chardín faziemos una caseta ta o can. Os piquers se bestiban en a caseta. casiquero,casiquera ach. Quelicuacaestaren casa: Ye un ombre muito casero,cuasi no sale. caso n.m. 1. Feito, suzeso: Me rezentoron un caso esterizador. 2. Casual, casualidá: Si á un caso bas ta o güerto, traye una mata de borraina. 3. Asunto de o quetrata bellacosa: L’abogada queleba o caso yeixa d’astí. casolidá → casualidá casorio n.m. Boda,zerimonia u fiestaen a que dospresonas secasan: Cuan secasó a suya filla fazioron un casorio como no s’eba beyito antisen o lugar. casqueta n.f. Pieza de bestir quetapaacapezaeleba por debán una biserata presguardar-se de o sol: Oportero lebaba una casqueta ta que o sol no l’enluzernase. castaña n.f. 1. Fruito minchable de a castañera que ba embolicato en una casca de punchas: As castañas bienen en agüerro. // loc. 2. castañas de marzapán (u simplamén castañas): Lamín en forma de castaña, tipico de Uesca, feito de marzapán e embolicato con una napa de carambelo: He crompato una caxa de castañas ta fer un presén. castañera n.f. 1. Árbol de tronco rezio, fuellas grans e dentatas e cocoroza gran, que o fruito ye a castaña:A crosta de a castañera ye rugosa e espiralata. 2. Muller que bendeen acarreracastañasasatasen unacasetachicorrona quefa de bendeduría: Crompé una papeleta decastañas á ra casteñera de os porches. castaño,castaña ach. Deacolor deacastaña, u siga pardo royisco: Osofá yecastaño. castellano,castellana ach e n. 1. Presona de Castiella: Isabel a Catolica yera castellana. 2. De Castiella: Fazioron un conzierto de mosica castellana. 3. n.m. Fabla castellana, tamién clamata español: Osescolanosyeran consultando un dizionario decastellano. tamién clamata español: Osescolanosyeran consultando un dizionario decastellano. castiello n.m. Edifizio con paretes muito rezias, por un regular de piedra, quesirbetaesfender-se de o enemigo: Ocastiello de Lobarreye uno de os millorsexemplos de o romanico en ista mena deconstruzions. castigar b.tr. Meter un castigo: Lo castigoron sin chugar porchitarescupitosen o suelo. castigo n.m. Piñora quese meteá una presona poraber feito bellacosa mala: Li metioron un buen castigo por apedregar á la chen. casual I. ach. 1. Que pasaimprebeyiblemén: Ixo estió un feito casual, no te pienses quesiempre pasa asinas. // II. n. 2. Casualidá: Estió un casual que li tocase a lotería. casualidá n.f. Conchunto dezercustanzias que no pueden ebitar-se porestar imprebeyibles: Querió a casualidá quesecasasen o mesmo diya que os suyos lolos. catalán,catalana ach e n. 1. Presona de Cataluña: Ramón Berenguer yera catalán. 2. De Cataluña: A “escalivada” ye un plato de cozina catalana. 3. n.m. Fabla catalana: En Aragón bi ha chen quecharra catalán. catar b.tr. Fixara bistaen cualcosa: Cataba si beniban por a bal. catenazo,catenaza ach. Queaburre u fastia muito: Quécatenazo yecomprebar istas retalinias desumas!No sigascatenazo ecalla d’una begata. catirón n.m. 1. Dien fuertee punchudo,entreas palase oscaxals, quetienen as presonase belsanimals: Oscatirons son de os primers diensen permudar. 2. Dien gran en forma decuerno que han oselefans: Ye un delito comerziarcon catirons d’elefán. catolico,catolica ach. e n. 1. De a Ilesia Catolica, relichión cristiana que obedexe á o Papa e sigue as amostranzas de Chesucristo: En o mundo bi ha muitos catolicos. // ach. e feg. 2. Con buenasalú: Güei no metrobo muito catolica. catorze ach.lum. 1. Diezecuatro: Dos semanas son catorze diyas. 2. Catorzeno, ro queen unaseriefa o lumero catorze: Estió ro catorzeen plegar. causo → caso cautibar b.tr. 1. Treballar a tierra u cudiar as plantas ta que faigan fruitos: Cautibamos chirasols. 2. feg.Prauticar una autibidá, zenzia u arte: Cautiba ra nobela dende chobena. cautibo cautibo n.m. 1. Treballo de a tierra u cudiau de as plantas con a fin de que faigan fruitos: S’adedica á o cautibo d’espícol. 2. Cría de sers bibos que se fa con fins medicas u zentificas: Os laboratorios son fendo un cautibo ta beyer si troban a causa de a enfermedá. 3. feg. Prautica d’unaautibidá,zenzia u arte: O cautibo de a mosica ameniste muito treballo. caxa n.f. 1. Rezipién que gosa aber un tape e fa onra ta alzar-bicosas: Una caxa de zapatos. 2.Atabul: Apedecoron á o muerto en una caxa de fusta. 3. Puesto d’una botiga u banco en a quese bosaecobra: Dimpués detrigar o lastico pasó porcaxa ta bosar-lo. 4. Entidá bancaria con fins sozials ya que se suposa que adedica ta ixo parti de os reutos que otiene: Caxa d’Estalbios.5. Espazio u güeco en o que ban as escaleras d'una casa: Como bi eba poca caxa, as escaleras teneban poca pisa eyeran muito alteras. caxal n.m. Cadaguno de os diens que son en a partizaguera de a bariella e sirben ta escachar e molturar as chentas que minchamos: Teneba un caxal querato e le’n empastaron. caxico n.m. Árbol de tronco rezio e grisenco, fusta dura e cocoroza ampla, cualos fruitos son os glans:As fuellas de caxico son berdas escuras e tienen os cantos con muitascurbas. caxo n.m. 1. Cadaguna de as partis polpudas de a cara que son debaxo de os güellos e á o costato de o naso: Li pizcó amorosamén en os caxos. // n.m.pl. (feg.) 2. Asentaderas,cadaguna deas dos metaz polpudas quefan parti de o culo: Menudoscaxos tiens, mozet,cuasi no tecullen en oscalzons! caxón n.m. Calaxo, parti d’unmueble que yeen un güeco e podemos sacar ta difueraetornar-laacalar ta dentro: En o caxón podemos alzar muitascosas. cayer b.intr. e prnl. 1. Perder o equilibrio eirá parar tatierra: S’ha cayito por asescaleras. 2. Ir d’alto ta baxo por o propio peso: As perasyeran muito maturase s’han cayito antis de cullir-las. 3.Deseparar-se d’un puesto en o que yera agarrato: Se cayó un troz de ráfel e por pocas no lo mata. 4. Plegar á replecar u remerar cualcosa: Agora caigo en o que querebas dizir-me. 5.Ocurrir , pasar bella cosa: A suya cumplañadas caye en chuebes. 6. Tocar u pertocar: Á yo m’ha cayito ro que no quereba denguno. L’ha cayito o gordo de a lotería. caza n.f. Trastesemiesferico con unmango ques’emplegatasacar liquidos: Leba-te a caza ta sacar azeite de a zafra. cazar b.tr. 1. Buscar un animal, encorrer-lo e pillar-lo: Ayer ubrioron a bieda de o chabalín e se’n fuoron á cazar. 2. Pillar á una presona u animal: Lo cazoron en galafatón e no podió dar denguna desincusa. 3. feg. Replecar o sentito de bellacosa: Ascapecazé o que me quereba dizircon os güellos. cazata n.f. 1. Salida quesefatacazar: Se’n son itos decazata cuasi toz os ombres de o lugar. 2. Osanimals pillatosen unacazera: Menuda cazata han traita!,cuasi no culliba en a mesa. cazataire,cazataira ach. 1. Animal que caza atros por propia naturaleza e istinto: O lion ye un animal cazataire. 2.ach. e n. Presona que caza como esporte u como meyo de bida: Ixa tribu ye una tribu cazataira. Oprimer diya decazera lo mon s’implió decazataires. cazera n.f. 1. Salida quesefatacazar: Se’n son itos decazera cuasi toz os ombres de o lugar. 2. Osanimals pillatosen unacazera: Menuda cazera han traita!,cuasi no culliba en a mesa. OSB.:Taistasegundaazeuzión gosaemplegar-se másá ormino cazata. cazuela n.f. Rezipién de cozina que s’emplega ta guisar, con o culo redondo, de más gran amplaria que altaria e con dos ansas: Guisoron o coniello en a cazuela de bardo. chabada n.f. 1. Trozfino de carne sin güeso ta minchar: Brendemos unas chabadas de magra. Una buena chabada de betiella. 2. Llesca de pan: Tallé una chabada de pan ta fer-mesopambino. chabalín,chabalina n. Animalmontesino, semellán á o tozino, pero con aszerras muito más durasecon doscatirons punchigutos quelisalen ta difuera dea boca: A carne de chabalín ye muito buena. OSB.:Ascrías dechabalín seclaman latons, igualcomo as de o tozino,e rayons por tenerá pielárayas. chafardero,chafardera ach. e n. Presona queseficaen osasuntos d’otrisin o suyo premiso: Quéchafarders queson os dos!, tot lo quieren saper. chafrán n.m. Parete que uneatrás dos ta que no faigan cantón: Bibeen a unica casa con chafrán de a replazeta. chambolier,chamboliera n. 1. Presona que treballaba serbindo á una atra, por un regular pertenexién á ra nobleza, en o que calese, más que más aduyando-lien a suya cambra: En a Edá Meya os chamboliers aduyaban á bestir á os suyos siñors. 2. Presona que treballa serbindo chentas u bebidas en una tabierna, restaurán u atros puestos: Os chambolierscal queleben bien as serbillas. OSB.:Taistasegundaazeuzión ye milloremplegar cambrero,cambrera. chameluco,chameluca ach. e n. 1. Que ye naxito de bez que o suyo chirmano, en o mesmo libramiento, e antimás se’n parixe muito: Zilia e Alodia son chamelucas. // 2. ach. Que ye igual queatro con o quefa parella: Han cambiato a cambra e han meso dos leitoschamelucos. chaminera n.f. 1. Tubo por o que puya o fumo: Calesfollinar a chaminera porque no para de rebufar o fumo. 2. Puesto parato ta fer fuego en a cozina u, á begatas, en atracambra: Tienen una sala con chaminera. 3. Parti pora que os bolcansarrullan fumo, laba, zenisase piedras: Os bolcans tienen una chaminera prenzipale atras secundarias. chamizo n.m. Puesto chicorrón e muito puerco ques’emplegacomo casa: Bibiba en un chamizo quelise minchaba a roña por toz oscantos. champán n.m. Bino escumoso con gas que ye d’orichen franzés: Ochampán fa buena pacha con un rustito deternasco. chanca n.f. Mena de gayatataaduyar-seen caminar: Camina con chancas porqueleba a garra enchesata. chandro,chandra ach. e n. 1. Que no quieretreballar: No durará muito en ixe obrador, porquecon o chandra queyela forachitarán en dos diyas. 2. Puerco, que no escosca ni ordenaascosas: No sécomo puezestar tan chandro, tiens a casa que parixe una zolle. chapada n.f. Lapo, golpe quese daen acaracon a man ubierta: L’ha pegato una chapada queleba siñalatos os zinco ditalsen o caxo. chapero n.m. Pieza de bestir quetapaacapeza: Bi ha chaperos de muitas trazase menas: decopa, fongos, de palla,ezetra. chaponés,chaponesa ach. e n. 1. Presona de Chapón: Entre os turistas bieba belschaponeses. 2. De Chapón:Una sopa chaponesa ye a de “miso”. 3. n.m. Fabla chaponesa: O chaponésemplega dos silabarios, o jiragana e o catacana. chapurniar b. intr. 1. Brincar un liquido espardindo-seen gotas: No t’amanes á ra coda d’augua quechapurnia. // b.tr. 2. Mullar u emporcar con gotas chiquetas: M’has chapurniato de pintura. chaqueta n.f. Pieza de bestir con mangas que cubre por debaxo de a zentura e que s’embotona por debán: No puede meter-se a chaqueta de lana porque la labó en augua muito calién elis’ha quedato masiau radita. chaquiento,chaquienta ach. Presona que decontino yeconmals: Tío Chuséye muito chaquiento,cuan no tien recahiruela, tien tos. chardín n.m. Puesto en o quesecautiban plantascomo atoque,con fins ornamentals: Biben en una casa con chardín. charinga n.f. 1. Traste composato por un tubo güeco dintro de o cualo ba un embolo que puede puyar-se e baxar-se e s’emplega ta pipar liquidos e inyeutar-los: As endizions se fican con una charinga.Ta fer-li un analís li sacoron sangre con una charinga . 2. n. Coloquialmén, prauticán u prauticanta, presona que treballa metendo endizionsáatras: Se'n fueta o charinga á queli fesen una endizión. charope n.m. 1. Liquido preto que se fa cozendo zucre con sucos de fruitas: Denzima de o flan bi eba un charope de chordons que li daba una sapia sobrebuena. 2. Liquido semellán ál’anterior pero adibindo-limerezinas: Lirezetoron un charopeta ra tos. charra n.f. Rezipién de másaltaria queamplariacon un ansa ques’emplegatacontener liquido: Ocambrero mos ficó una charra de bino en a mesa. charrada n.f. O feito decharrar dos umás presonasentreeras: Tenioron una charrada decuasi dos oras. Fazioron un desamen decharrada en inglés. charrador,charradora ach. Quecharra muito: No m’estrania queli truquen l’atenzión en clase porqueye muito charradora. ach. Quecharra muito: No m’estrania queli truquen l’atenzión en clase porqueye muito charradora. charraire ach. 1. Que charra muito: Menuda charraire ye feita, pilla ra parola e no i dixa meter baza á denguno. 2. Presona que conta lo que no debe: Si no quiers que baiga por astí dizindo-li-ne á toz, no le’n digas, porque ye un charraire. OSB.: Ista parola ye imbariable en o chenero, anque de cabo cuan se siente a formafemenina charraira. charrar b.intr. 1. Prenunziar parolas ta fer-se entender: Os sers umanos son animals que charran. 2.Conoxer prou una fabla ta poder emplegar-la: Charramos aragonés. 3. Fablar unas presonas con atras: Yéranos charrando de zine. 4. Comunicar-se de bella traza: Os xordos charran entre ers con as mans. 5. b.prnl. Dirichir-se u endrezar-sea parola: No secharran dende ques’encarrañoron. charreta → charraire charrón n.m. Rezipién de más gran altaria queamplaria que gosaemplegar-setaificar flors: Denzima de a mesa tienen un charrón con flors. charrutiar b.intr. 1. Charrar muito y, en cheneral, con poca sustanzia: En o corrinche de a plaza no fan que charrutiar. 2. Prenzipiar á charrar por primera bez una fabla quese yeaprendendo,espezialmén os ninos: Osuyo fillo ya charrutia un poquet más. Osescolanosya ban charrutiando l’aragonés. chelar b.intr. e prnl. 1. Meter-sesolido un liquido porenfredamiento: Ista nuei ha chelato. Cuan chela ye muito perigloso conduzir pos as carreteras. 2. Semar-se as plantas porefeuto de o fredo:Con istas fridors s’han chelato as almendreras. chelato,chelata I. ach. 1. Muito fredo: A carretera ye chelata. Soi chelato de fredo. 2. feg. Apabilato, sosprendito: Cuan me’n dizioron, me quedé chelata. // II. n.m. 3. Zucreríafeitacon lei,zucreeatros ingrediens: De postre mos dioron un chelato dechordón. chelera n.f. 1. Solidificazión de l’augua ambiental por efeuto de a fridor: Ixe ibierno estió un ibierno de muitas cheleras. 2. Puesto do bi ha muito chelo: En o paco d’astí alto bi ha una chelera cuasicutia. chelo n.m. 1. Augua que se ye tornata solida por efeuto de o fredo: De a canalera penchaban bels chupons de chelo. Se ficó dos u tres tormos de chelo en a limonada. 2. Fridorafeutiba: A situazión yera retilán eta crebar o chelo mes’ocurrió fer una groma. chema n.f. Parti dea planta dea que naxerán as brancas fuellaseflors: L’árbol prenzipia ya á chitarchemas. chemecar b.intr. Plañer-secon a boz: Como l’eban carrañato, no feba quechemecaren o cantón de a cozina. chen n.f. Conchunto de presonas: Bi ha chen que no sape quel’aragonésye una luenga. cheneral cheneral I. ach. 1. Que ocurre u s’emplega mui cutiamén: O telefono ye un traste d’emplego cheneral.2. Que no dentra en detalles: Mos dioron una esplicazión cheneral. 3. De barios: A protesta estió cheneral. 4. Presona que ye a masima responsable de bella cosa: La trigoron secretaria cheneral de o sindicato. II. n.m. 5. Grau de mando en o exerzito, o más altero de toz: Ye a primera muller chenerala. OSB.: En iste caso a parola tien forma femenina, seguntes secuaternaen o exemplo. cheniba n.f. Carne deas bariellasen a que naxen os diens: Cuan selaba ros diens lisalesangre de aschenibas. chenta n.f. 1. Alimento que prenen as presonas e os animals ta poder bibir: Cal prener chentas bariadas ta estar sanos e fortals. 2. Conchunto de alimentos que se prenen dimpués dea meyodiada,en as primeras oras deatardi,e queen acultura nuestra gosaestar o inte do más minchamos: A chenta ye á ra meya ta las dos. chentada n.f. Muitachen, muitismas presonas: Una gran chentada se manifestó cuentra os trescoles d’augua por as prenzipalscarreras de a ziudá. chentar b.intr. Mincharachentaen as primeras oras deatardi dimpués dea meyodiada: Ta chentar á ras doscal plegar meya ora antis. chenullo n.m. Partiesterior dea garra pora quela doplamos: Chugando á básquet se dio con o chenullo en tierra. cheografía n.f. Zenzia queestudia os ríos, os monse muitosatrosaspeutos dea Tierra: A cheografía umana ye una branca espezifica de a cheografía. chepa n.f. 1. Bulto que han bellas presonas en a esquena: A chaqueta li fa rugas por a chepa. 2. Bulto que han bels animals en a lomera: O dromedario tien una chepa e o camello, dos. cheposo,cheposa ach. e n. 1. Que tien chepa: En a suya familia ya yeran cheposos o tío e a lola. 2. n. Nombre con o que claman os de Uesca á os de Zaragoza: Si bas ta Zaragoza, para-te á beyercheposos. cheranio n.m. Planta dechardin que gosacautibar-seen tiestos,con os tallos molsudoseflors dezinco petalos: Oscheranioschitan flors muito bisteras. cheribeque n.m. Chesto quesefacon acarataespresar bellacosa u ta ques’arriguan: Feba unoscheribequescon a cara que mosesmelicábanos derisa. cheso I. n. 1. Sustanzia blanca que s’emplega en construzión e escultura: Os piquers relaboron a parete con cheso . 2. Dialeuto aragonés de la bal d’Echo: O poeta Beremundo Méndezescribiba en cheso. 3. Presona dela bal d’Echo. II. ach. 4. Dela bal d’Echo: A jota chesa ye lenta. OSB.: En as dos zagueras azeuzions aformafemenina ye chesa. cheta n.f. 1. Mecanismo que sirbe ta ubrir e tancar o paso d’un liquido: Cal tancar a cheta entre que te refrotas os diens ta no malmeter l’augua . 2. Tubo chiquet deascubas quetien unaclau de paso quesirbetazarrare que no salga o bino: S’estricalló a cheta e por pocas mos quedemos sin bino. chiba → chepa chiboso,chibosa ach. e n. 1. Que tien chepa: Cada diya que pasa se torna más chiboso. // n.m. 2. Inseuto más chicorrón que a mosca e que fiza: Mientres dormiba m’han enzendito oschibosos,e agora lebo o cuerpo pleno defabons. chicolate n.m. 1. Alimento feito con cacau e zucre: He mercato una libra de chicolate con abillanas. 2.Bebida que se fa esfendo chicolate, u emplegando chicolate ya esfeito, e mesturando-lo con lei:Almorzemos chicolate calién. 3. Nombre coloquial d’una droga que sale d’una planta clamada cañimo e que se clama jachís: A polizía selebó de o bar á os queyeran fumando chicolate. chigán,chiganta ach. e n. 1. Presona que ye muito más gran de o normal: Yera un chigán, brincaba de os dos metros diez e pesaba ziento cuaranta quilos. 2. Fegura que representaá una presonaaltismae que,en fiestas, gosasacar-se porascarreras de bez que oscapezutos: Chigansecapezutos. chil n.m. Ortaliziaalargata, por un regular berde u roya, que ye güeca: Minchemos un reboltillo dechilscon anchobas. chilar b.intr. 1. Pegar gritos: Chilaba tanto quecuasi terabentaba os uditos. 2. Debantara boz: No chiles tanto, quetesiento igual. chilo n.m. Soniu dea boz quesefa más fuerte de o normal: Lisesalió la clabilla e no beigas quéchilos daba. china chana alb. Poquetá poquet,amoniquet, sin correr: E caminando china chana,cuasisin pararcuenta, plegó á ra gara. chincha n.f. Inseuto decuerpo plano ecolor royiscaescura quechuparasangre de os umanoseatrosanimals: Aschinchas tienen seis patas. chinero n.m. Primer mes del’año e que yeen pleno ibierno: Chinero tien trenta e un diyas. chingar b.tr. e intr. Buquir, prauticar relazions secsuals plenas: Chingaban muito porque quereban tener fillos. chinipro n.m. Matullo defustafuertee ulorosa quefaflors royiscasechita unos fruitosen forma de boletascarnosas u lulos: As luletas berdas de o chinipro s’emplegan ta fer olio dechinipro e as maturas, ta dar ulor á ra chinebra. chinnasia n.f. Conchunto d’exerzizios fesicos que se fan como esporte u ta mantener-se en forma: Dende que toz os diyas fa meya ora de chimnasia, se siente muito millor. millor. chino,china ach. e n. 1. Presona de China: En a ziudá bi ha muitos chinos. 2. De China: Un restaurán chino fa chentas chinas. 3. n.m. Fabla china: O chino emplega unos siñals que parixen cheroglificos. chiquet,chiqueta ach. 1. Quetien poca grandaria: A cozina yechiqueta. 2. Quetien pocaimportanzia: Ixo que dizesye un problema chiquet, asinas que no cal quet’alticames cosa. // ach. e n. 3. Quetien pocosaños: Oschiquezestán chugando en o parque. chirafa n.f. Animalcon o cuello muito luengo e o pelacheamariello con plachas pardo escuro: Aschirafas minchan as fuellas más alteras de os árbols. chirar b.intr. 1. Rebailar, dar buelta arredol d’un punto, sobre un exe u sobre uno mesmo: Chira-te e podrás beyer-lo bien. Chira más o bolán u si no, no podrás aparcar. 2. Esbarrar-se por una carrera u camín: E cuan plegues ta o peirón, chirá á ra dreita. // b.tr. 3. Boltiar, dar a buelta:Cuan fa tortiellas las chira en l’aire. 4. Nimbiar diners porchiro postal, átrabiés decorreyos:Chiró á o suyo fillo doszientoseuros. 5. Nimbiar una orden de bosamiento: O banco mos chiró una letra de güeitozientoseuros. chireta n.f. Mena de morziella de roz, sin sangre, con trozez de tozino, magra, corazón, libiano, estentins, espezias, ezetra que dimpués de cueto se talla en rodanchas que sefriyen: Ixeye uno de os pocos bars de Uesca do puez mincharchiretas. chirmano (u chirmán),chirmana n. 1. O que ye una presonaen relazión con atra quetien os mesmos pais: Trebiño ye a suya chirmana mayore Bizén, o chirmano máschiquet. 2. Presona que pertenexeá unacomunidárelichiosa, normalmén catolica: En o monesterio plegoron á estar zien chirmanas. Fertúsyera o chirmano mayor de a cofraría. chisla n.f. 1. Gota d’augua: Cuan fregas dixas a enzimera plena dechislas. 2. Cantidá muito chicorrona decualcosa: No lichites muita sal, fica-lisólo una chisla. chitano,chitana n. e ach. 1. Presona nomada d’una soziedá muito tancata e prauticamén endogamica que esdebiene d’una casta indú e tien os suyos propios costumbres: Cuasi toz os chitanos estudian en escuelas publicas. 2. Que tien que beyer con istas presonas e os suyos costumbres: En a Peninsula Iberica ra fabla chitana, que seclama caló, no secharra prauticamén cosa. chitar b tr.e prnl. 1. Soltarcon fuerza un ocheto ta que baigaen unaendrezera: Lichitó a pilota con tanta fuerza que por pocas no li da en os morros. 2. Meter-se denzima de o leito u calar-se dintro d’er taescansar u adormir: Plegó tan canso detreballar quesechitó sin zenarcosa. 3.Dixarcayer: Os papels no se chitan en tierra, se chitan en a papelera. Chita-li una chisla más de sal á ra ensalada. // b.intr. 4. Crexer una planta u salir de a suya lagor u chito: Mira qué bien chita ixa parra; si no la se minchan as abriespas, iste año mos fartaremos d’uga. OSB.:Taras tres primerasazeuzions tamién esisteen afabla populara barián fonetica itar;manimenos seconsella o uso deaforma chitar. chito n.m. 1. Bollón, chema nueba u tallo nuebo d’una planta: En ixa branca d’árbol ya bi cuatro chitos. 2. Troz de tallo tierno d’una planta que s’achunta ta o tallo d’atra u se fica baxo tierra ta que chite e naxca una planta nueba: He plantato un chito de cheranio. 3. feg. Primera aparizión e sintomas de cualcosa: Con l’agüerro bienen os primerschitos de a gripe. chizardo chizardo n.m. Sarrio, animal remugador de color royisca con dos cuernos chiratos enta zaga: Os cuernos de as fembras de chizardo son menos curbatos que os de os masclos. choben,chobena I. ach. e n. 1. Que tien que beyer con a chobentú: Ropa chobena. Mosica chobena. 2. Que tien pocos años: Os chóbens e as chobenas. Bino choben. II. n.m. 3. O que ye un ombre en relazión con os pais de a suya muller: O marito de a mía filla ye o mío choben. // n.f. 4. O que ye una muller en relazión con os pais de o suyo ombre: A muller de o mío fillo ye a mía chobena. chobenalla n.f. Conchunto dechóbens: En o bailesólo bieba quechobenalla. chobentú n.f. 1. Chobenalla, conchunto de chóbens en cheneral: A chobentú sale os biernes e sabados de nuei. Bi ha pocos treballos ta ra chobentú. 2. Periodo de a bida que ba dende a nineza dica ra edá adulta: A chobentú ye uno de os periodos millors de a bida. 3. Conchunto de carauteristicas que han á beyer con os chóbens: Á penar de a suya chobentú teneba muita esperenzia. chocar b.intr. e prnl. 1. Topetar-se con fuerza: L’auto chocó con as fitas de a marguin. Caminaba chirata e se chocó con un pilar. 2. Produzir sospresa u estranieza: Me choca muito que no te fese caso. // b.tr. 3. Dar-se a man, más que más ta zarrar un trato: D’alcuerdo, choca-la! 4.Cuacar, petar, aganar, aber ganas de bellacosa: No mechoca fer ixo de garra traza. chodigo,chodiga ach. e n. 1. Quetien que beyercon o chudaismo u con ditarelichión: A Torá ye o libro sagrato de a relichión chodiga . Oschodigos ortodosos se peinan con luengos caracols por as pulseras e leban una casqueta en o tozuelo. 2. Alparzero e chuzón: No sigas chodigo, tot lo quiers saper ta fer groma. // n.f. 3. Lulo xuto d’unalegumbrecon bayana quesecautibaen os güertos: Mos dioron ta chentarchodigascon orella. chollar b.tr. 1. Esquirar, tallar o pelo u alana á un animal: Osesquiradorscholloron á ras güellas. 2.Porestensión, tallar o pelo á ras presonas: Me’n fue ta o barbero ta que mechollase. chopo (u choplo) n.m. Árbolcon o tronco alto e grisenco e quese quedasin fuellasen ibierno: A fusta dechopo ye blanda. choque n.m. 1. Topetada con fuerza: En a carretera ha abito un choque con tres feritos. 2. Luita entre dos bandos: O choque entre os dos equipos ye maitín de tardis. chornal n.m. 1. Diners quese ganan porcada diya detreballo: En rematar o diya li bosoron o chornal.2. Porestensión, diners quese ganan periodicamén por o treballo feito,cualsiquiera quesiga o periodo detiempo quese pillecomo mida: Gana un buen chornal, pero tien quetreballar derezio. chorrotiar b.intr. Cayer un liquido áchurro: Limpia-te os morros quetechorrotia azeite. Caldrá apañar a cheta porque no fa quechorrotiar. chorrupar chorrupar b.tr. Beber pipando ta dintro: Obibilón yera chorrupando en a teta de a suya mai. chuandebana n. e ach. 1. Ombre omosecsual: Ye un chuandebana, licuacan os ombres. 2. Ombre afembrato, que autúa como una muller: Fa unos chestos tan dulzes que parixe un chuandebana. chubillo n.m. Pilota que se fa embolicando filo, lana u atro materialsemellán: Dimpués de desenrebullar a liza, la embolicó fendo un chubillo. Mercó dos chubillos de lana ta fer un tapabocas. chuebes n.m. Cuatreno diya deasemana, prenzipiando ácontar dende o luns: Siempreyesen meyo,como ro chuebes. chuego n.m. 1. Autibidá que se fa ta dibertir-se e pasar-lo bien: O chuego, ta o recreyo e en clase, á treballar! Güei mos han amostrato un chuego nuebo en a escuela. 2. Conchunto de cosas que fan onra ta un mesmo fin: Un chuego d’atornilladors. Un chuego de luzes. 3. Mobimiento que fan dos u más partis que están chuntas: Dende a estorbadura d’ancón no puedefer bien o chuego de o brazo. // loc. 4. ferchuego:Ir bien unacosacon atra: Ixa saya e ixa brusa fan chuego. 5. tenerchuego:No ir u estar o pretas quecalas dos piezaschuntas d’unmecanismo:Tesecayen os lentes porque a bariella tien chuego. chuez,chueza n. 1. Presona que tien poder por lai ta dizir si bella cosa ye bien u mal feita e ta meter, si cal, un castigo: A chueza li condenó á tres meses de garchola. 2. Presona quefa quesecumplan os regles decualcosa: Ochuez l’amostró a tarcheta roya. chuflaina n.f. Traste mosical d’aire que ye un tubo con foratos quesefasonar bufando con a boca: Ta tocar a chuflaina cal aber buena bufera. chuflar b.intr. e tr. 1. Fer chuflitos: No sapeba chuflar bien si no s’aduyaba de os ditals. 2. Protestar con chuflitos: A chen chufló á os mosicos por o mal que tañeban. chuflet n.m. Trastechiquete güeco quefa un son acuto en bufarcon er: Oschuezes de básquet chuflan con un chuflet. chuflito n.m. Soniu acuto que se produze en fer salir l’aire de a boca con fuerza estirazando o morro d’abaxo umetendo os dos morros en forma de u: O pastor pegó un chuflito ta que o can achuntase as güellas. chugadero n.m. 1. Unión de dos güesos: No puede mober bien o chugadero de o chenullo. 2. Unión de dos piezas ta que chuguen: Lebó l’auto ta o taller porque li roñaba o chugadero de o bolán. chugador,chugadora n. Presona quechugaácualcosa: Oschugadors de boleibolentrenoron antis de o partito. chugar b.intr. e tr. 1. Fer cualcosa ta entretener-se: Imos á chugar á ras birlas. 2. Interbenir beluno en un chuego cuan li toca: Dimpués de tu, chugo yo. 3. Tener mobimiento: Iste ancón no mechuga bien dende a operazión. chugo n.m. 1. Traste defustaen forma de dos us chuntase bocaabaxo queseficaen o cuello de belsanimals,como güeis u abríos, ta quetiren de bez del’aladro u de o carro sin deseparar-sen:Li caló ro chugo á os güeis e prenzipió á labrar. 2. feg. Fuerza que beluno exerze sobre atros ta que obedexcan sin tartir: Bibioron muitas añadas baxo ro chubo d’un ditador. chuguete n.m. Ocheto quefa onratachugar: Opatrín mercó un chugueteta o suyo fillato. chuizio n.m. 1. Auto en o que o chuezchuzga un feito e dimpués diza sentenzia: O chuizio d’Ayerbe ye un chuizio famoso. 2. Calitre, capazidá e traza d’autuar d’una presonasapendo ro que ye bien e o que ye mal: Si l’eses feito con máschuizio, no ese pasato ro que ha pasato. chulio n.m. Seteno mes del’año e que yeen pleno estiu: San Chaimeyeen chulio. chulla n.f. 1. Troz plano de carne sin güeso ta minchar e que, por un regular, ye de cordero, tozino u betiella: Chintemos unas chullas de betiella á ra plancha. 2. Chabada de magra: Almorzoron unas chullas de magra con pan. 3. Troz plano de carne de cordero con güeso ta minchar, por un regular de a garra: Era se minchó totas ascostiellas de palo e á yo sólo me dixó aschullas. chulo,chula n. 1. Presona quesirbeá unaatrae ocupa o zaguero puesto entre os sirbiens: Treballa dechulo en l'almagazén. 2. Aduyán de pastor: Prenzipió dechulo con os pastorse agora ye o capotaz de a casa. OSB.:Aforma masculina, más que másen asegundaazeuzión, s'emplega milloren esmenutibo: chulet. chumiar b.intr. Trasudar, saliracalor de os liquidosen forma dechislas ta difuera deas parez de os rezipiens u puestosen os queison: Yera una casa con muita umedá, as parez no feban quechumiar. Ocantaro chumiaba. chunco n.m. Plantaconmuitos tallos flesibles decolor berdaescura querematan en punta punchudaecrexeen puestos umedencos: Dezagalsemplegábanos oschuncos ta fuguetiar-mos. chunio n.m. Seiseno mes del’año quesiñala o prenzipio de o estiu: En chunio remata ra escuela e prenzipian as bacanzias. chunto,chunta I. ach. 1. Que yeá pocalongaria: Mos posamoschuntosen clase. II. n.f. 2. Chen ques’achuntatatratar beltema: A chunta de a comunidá dezidió de puyar ascondutas. III. alb. 3.En unasituaziónmuito amanata: Oforno yechunto á casa tuya. 4. De bez: Ixo lo faschunto con l’atro. chupador n.m. Ocheto en forma de pezón deteta quelise daá os ninos ta quelo chupen e dixen de plorar: Mete-li o chupador á o crío que no dixa de plorar! chupar b.tr. e intr. 1. Sacar o suco de bella cosa pipando con os morros: A bibilona chupaba o biberón. 2. Laminar: O can me chupaba as mans. 3. Meter un liquido dintro d’un cuerpo solido:Jolio si chupa pintura ista paret. 4. Prauticar un esporte d’equipo de traza muito indibidual sin dixar chugar cuasiá os atros compañers: No chupes tanto e pasa ra pilota! chupito,chupita ach. Mullato plenamén: A plebia ha dixato chupita tota ra ropa de o estendedor. chupón n.m. 1. Chupador, ocheto en forma de pezón de teta que lise da á os ninos ta que lo chupen e dixen de plorar: Mete-li o chupón á o crío ta beyer si dixa de plorar! 2. Lamín que ye una barra alargata de carambelo ta laminar: Eba laminato o chupón dica fer-li punta. 3. Troz de chelo luengo e punchudo que pencha ta baxo: De a chelera d’ista nuei ha amanexito a canalera plena dechupons. churato n.m. 1. Conchunto de presonas que en un chuizio baluran si l’acusato ye inozén u no: Un churato de siete mullers e zinco ombres dezidió a culpabilidá de l’acusato. 2. Conzello, conchunto de presonas, trigatas democraticamén, que gubiernan un lugar u ziudá: O churato alcordó fer un poliesportibo en o pleno zaguero. // 3. loc. churato gran:Alcalde: Opleno monezipalye presidito por o churato gran. churizo n.m. Embotito decarne magra detozino, blanco eespeziase que, por un regular, yeroyo por lebar pimentón: M’hefeito un entropán dechurizo. churriar→ chorrotiar churro n.m. 1. Liquido que sale con fuerza por a cheta u por bel forato: Chira ra cheta, que salga menos churro que si no, chapurniarás e meterás tot perdito. 2. Trozalargato de masa de pan quesefriyeen azeite bien rusién: En debantar-se minchó chicolateesfeito echurros. chustizia n.f. 1. Traza d’autuaracuerdecon alaiecon o quecalfer: A polizía no autuó con chustizia ecargó cuentra qui no eba feito cosa. 2. Conchunto de presonas quefan queas lais secumplan:A chustizia chuzgará os suyoscrímens. // n.m. 3. Instituzión aragonesa que guarenziaeesfiende os dreitos de osaragoneses de as albitrariedaz de os poders publicos: Oprimerchustizia aragonés de os tiempos autualsestió Emilio Gastón. chusto,chusta I. ach. 1. Que yecomo cal quesigaseguntesachustizia u arazón: Yechusto que bose más qui más netien. 2. Preto: Ista camisa me bienechusta. 3. Cantidá esauta: Tenez dos oraschustas ta fer o desamen. // II. alb. 4. En o inte u puesto preziso: Otelefono sonó chusto cuan trucabasen a puerta. chutar b.intr. 1. Funzionar, ircomo cal: Ista fotocopiadora no chuta muito bien, fa ras copias escuras.2. feg. Tener salú: Qué tal chutas? -Boi indo. 3. En fútbole atrosesportes tirarcon fuerzara pilota: Chutó dende meyo cambo ecuasi fa gol. chuzgar b.tr. 1. Dizir oschuezes u belchurato si ye bien umalfeito o quefazio beluno: Chuzgarán á l’acusato maitín á ras doze. 2. Porestensión, opinar sobre a bondá u calidá d’unacosa: Oscreticos han chuzgato a suya obra con muita riguridá. chuzgato n.m. Puesto en o quesefan oschuiziosean quese presentan as denunziase demandas: Fueta o chuzgato á denunziar un furto. chuzón,chuzona ach. Quetien graziaeinchenio: Ye un escritor muito chuzón, fa unas nobelas quecretican con inchenio tot lo creticable. clabar b.tr. e prnl. 1. Ficar, meteren un puesto: No te clabes en meyo e dixa pasar. 2. Ficar un clau u bella cosa punchuda en un cuerpo: M’he clabato una puncha en o dido. Clabó una escarpia ena pareteta i penchar un cuadro. 3. Cobrar muitos diners por bellacosa que, por un regular, bale muito menos: No baigas ta ixe bar queteclabarán. clabel n.m. Planta de tallos finos, fuellas estreitas e punchudas e que fa unas flors ulorosas con os cantos d’arriba rematatos en picos: Li regaló por o suyo santo una dozena declabels. clabillar n.m. Bulto en o ques’achuntara garracon o piet: Por abaxo, a tibia e o peronés’achuntan en o clabillar. claca n.f. Socanillato, mena decanalsotarrano por do bal’augua puercaea porquería: En asclacas bi ha muitas ratas. clamar b.tr. 1. Endrezar-se á bella presona charrando u con zeños: Como yera luen lo clamaba á chilos. 2. Meter nombre á bella presona, animal u cosa: Á ra filla segunda la clamoron Miguela. 3. Demandar a presenzia de beluno en bel puesto: Ta clamar á o conserche preta en iste botón. O presidén los clamó á una reunión urchén. 4. Nombrar una palabra: Cómo seclama isto en aragonés? // b.prnl. 5. Dizir-se, tener por nombre: Meclamo Chaime. clamor n.f. 1. Barranquera d’augua que corre cuan bi ha tronadascontinasen as que plebe muito:Baxaba una clamor por ixa bal que se lebaba por debán tot lo que i pillaba. 2. Terreno tallato fondo e en forma de leito de río que queda como esdebenenzia d’una barranquera: No faigas a caseta tan zerca de a clamor que como bienga una buena tronada, la se te lebará por debán. // n.m. u f. 3. Rudio que fan os chilos d’una moltetú: Se sentiba o clamor de a manifestazión dende diezcarreras abaxo. n.m. 4. Quexa,chemeco: Opobret yera un clamor. clapa n.f. 1. Zona d’un terreno que destaca de os arredols por aber muita más bechetazión u por aber-ne muita menos: Podemos fer o campamento en ixa clapa d’astí. 2. Zona más umenosampla deatracolor quea de o conchunto: Aschirafas tienen un pelache á clapas. claredá n.f. 1. Claror, muitaluz: Si ubres a finestra batalera, dentra una claredá quecuasi t’enluzerna.2. Quese beye u sesiente muito bien: Ista imprentadora saca unos debuxos con muita claredá. Chila más que no te siento con claredá. 3. Modo d’amostrar as cosas de traza ordenata e fázil ta que se replequen bien: O mayestro amuestra con muita claredá. clarión n.m. Troz de cheso que s’emplega ta escribir en a loseta: Pilló ro clarión e fazió un redoncho en a loseta. Con un clarión debuxó en tierra os cuadratos ta chugar á plan. claro,clara I. ach. 1. Quetienmuitaluz: Ista cambra ye a másclara decasa. 2. Queserepleca u se beye bien: Os medicos fan una letra poco clara. Charra más claro I. ach. 1. Quetienmuitaluz: Ista cambra ye a másclara decasa. 2. Queserepleca u se beye bien: Os medicos fan una letra poco clara. Charra más claro e no faigas dobinallas. 3.Trasparén: Qué augua másclara baxa por o río! 4. Se diz dearopaescomita poraber-seemplegato muito: Mira á beyer si abentas ixa camisa porque ya más clara que ta qué. 5.Color que tien muito blanco: Pardo claro, azul claro . 6. Liquido que ye menos espeso de o que ye normal: Fazió una bechamel tan clara que parixeba aguachinata. // II. alb. 7. Detraza que no queden dandaleos: Di-le-ne bien claro d’una begata. claror n.f. Claredá, muitaluz: Malas quesaliemos de a espelunga, a claror mosenluzernó. clase n.f. 1. Cambra en a que belmayestro u profesor amuestra bella materia: A nuestra clase ye a más calién porque da ta o sur. 2. Conchunto d’escolanos que reziben amostranza chuntos:Semos dezigüeito en clase. 3. Conchunto de presonas con bels aspeutos e carauteristicas comuns: Os treudos siempre benefizian á ra clase alta. 4. Materia queamuestra unmayestro u profesor: Don Inazio da clase d’aragonés. 5. Periodo de l’añada en que se ba ta ra escuela á estudiar: As clases prenzipian en setiembre. 6. Mena,espezie: Bi ha muitasclases defongos. clau n.f. 1. Ocheto, cheneralmén de metal, que s’emplega ta ubrir e tancar zarrallas: Dende que ista clau me se cayó, no zarra bien. 2. Aina que fa onra ta pretar u afloxar torniellos: Pasa-me a clau de o siete, que ista no bale. 3. Mecanismo que sirbe ta zarrar u dixar pasar bella cosa:Tanca ra clau de l’augua antis de meter-te á apañar a cheta. Da-li á ra clau de a luz quesemos á escuras 4. Trabeta: Li fazió una clau el’abozinó. 5. Conchunto desiñals quesirbeta nimbiar mensaches sin que puedan estar replecatos por qui no conoxe o codigo: Iste mensacheyeen clau. 6. O que esplica u soluziona cualcosa: A clau de a bitoria ye estata en l’ataque. 7. O que ye alazetal ta bella cosa: Yera una presona clau ta que se soluzionase o problema . 8.Siñal que se mete en o prenzipio de o pentagramataestablir o nombre deas notas: Ixa composizión mosicalyera en clau desol. // n.m. 9. Pieza alargata de fierro u atro metal, que remata en punta e tien un bollón en a punta contraria ta poder martillar-bi: Os claus de ferrar son muito más grans que as tachas de zapatero. // loc. 10. clau de mosca: Escarpia: Ixecuadro ye penchato en un clau de mosca. 11. loc. clau clau:Detrazaterneecatenaza: Por más que no li feban caso, o nino clau clau con que licrompasen un cambión. clenico,clenica I. ach. 1. Que tien que beyer con a parte prautica de a Merezina: Tien que fer-se unos analises clenicos. II. n.f. 2. Espital pribato en o que se cudian dolentos: L’operoron del'apéndizen una clenica. cleta n.f. 1. Puertafeitaen traza derexa quetanca un cletau: A cleta de o güerto no tancaba bien. 2.Cletau: Opastorenzarró ro ganato en a cleta. cletau n.m. Terreno rodiato por una barana, por un regular defusta,en o ques’encleta o ganato: Como fa buen orache, as güellas son en o cletau e no en o cubilar. clin n.m. Zerra u pelo que belsanimals han en o cuello een acoda: Osclins decaballo son buenos ta fer aspos de bigulín. cliyén,cliyenta n. 1. Presona que crompa en una botiga: Ixa botiga s’ha quedato sin cliyens porque os botiguers atienden muito mal. 2. Presona que de traza más u menos cutiaemplega os serbizios d’un establimiento, presona u interpresa: Son cliyentas de a cafetería, ban á almorzar-bi toz os diyas. clot n.m. Forato en tierra: Han feito un clot ta emplegar-lo de plantero. clucar b.tr. Tancar un güello detraza desimulata: Yeran chugando á o museliclucó un güello ta pasar-lichuego. cobalto n.m. Partialta d’un lugar, d’un edifizio u de belatro puesto: A ilesia yeen o cobalto de o lugar. Asentenas detelebisión son en o cobalto de o edifizio. cobano n.m. Zesto de bimbre: Oroscadero ye una mena decobano de midas grans. cobaxo n.m. Parti baxa d’un lugar, d’un edizfizio u de belatro puesto: A demba yeen o cobaxo e o castiello,en o cobalto, denzima d’un altero. cobertera n.f. 1. Tape d’unacazuela u cazuelo: Aiba una miqueta la cobertera ta que no sesalga o caldo.2. feg. Ixo quesirbetaamagar bellacosa mala u ilegal: Ixe bar no yera que una cobertera ta blanquiar diners. cobertor n.m. Banoba, mena de manta quesefica denzima de o leito taadornar-lo: Tien un gusto muito recargato, ha meso un cobertor pleno dezunzesefarandolas. cobrador,cobradora n. Presona quetreballacobrando os diners que deben atros: Fa tiempo oscobradors pasaban por ascasas ta cobrar l’augua, a luze atros serbizios. cobrar b.tr. 1. Rezibir uno lo quele’n deben: Cobrará o cabo mes. 2. feg. Rezibir lapos u golpes: Esta-te quieto quecobrarás. coca n.f. Masa planaredonda u reutangular feitacon farina,auguaeatros ingrediens: Mai ha feito una coca de pimentose anchobas. cochal n.m. Obreduraalargata pora quesefica un botón ta poderembotonar una pieza de bestir:Tiengo esfilorchato istecochale mes’enreliga o botón. cochín,cochina n. Tozino,animaltetador gran quesecríata minchare de o quesalen os pernils: En a zolletenemos doscochins. cocho,cocha n. Can,animaltetador decuatro patas que bibecon l’ombrefendo-licompañae quel’aduyataalzaracasa, o ganato, tacazar,ezetra: Oscochos fan guau. cocodrilo n.m. Reutilanfibio, animalcon una coda e boca grandismas, con diens muito fuertes e esmolatos e a pielmuito dura: En Africa bi ha muitos cocodrilos. OSB.: Ista parolasirbe o mesmo ta o masculino queta o femenino, detraza quesi queremosesferenziar-los seguntes o secso,caldráadibir masto u fembra. cocoroza n.f. Conchunto de brancasefuellas queforman a partialtera d’un árbol: Ascarrascas han a cocoroza ampla eredonda. cocote n.m. Partizaguera deacapeza dende o cuello dicaracoroneta: Iba rezién esquirato elise beyeba muito bien o cocote. coda n.f. 1. Parti zaguera de o cuerpo de bels animals: A baca s’esfuria as moscas con a coda. As anchobas las te minchas millor si las agafas de a coda. 2. Plumas zagueras de os paxaros:As garzas han una coda larga. 3. Parti larga de bels bestitos: Bailaba sebillanas con una bata de coda. 4. Parti zaguera de bellacosa: Iban en a coda de a prozesión. 5. Picha: Tanca-te a braguetera, quetese beye a coda. codeta n.f. Pelo queseligaamán deacoroneta u afoyetaese dixasuelto dendeastí: Ta chugare que no li feseestorbo ro pelo sefazió una codeta. codete n.m. 1. Tubo pleno de polbora que cuan li se preta fuego puya bien altero e peta en l’aire: Ta rematar as fiestas chitoron muitos codetes e fuegos artifizials. 2. Aeronau quese nimbiaál’espazio: Nimbioron un codeteta Marte. cofludo,cofluda ach. e n. Presona que no quiere molestar-se nifer dengún esfuerzo: Bienga, debanta-tee aduya-mos, no sigas tan cofludo. col n.f. Planta minchable que gosa estar más u menos redonda, tien as fuellas blancas e berdas e se cautiba en os ortals ta minchar como berdura: Ixa col yera tan tierna que mos la minchemosen ensalada. colador n.m. Trastecon foratos ques’emplegata deseparara partiliquida deasolida: Antis defer a sopa calcolar o caldo. colchón n.m. Mena defundareplena u embotita de belmaterialtobo u elastico ques’emplegata dormir denzima: Antis oscolchonsyeran delana e,con o tiempo,caleba abatollar-los ta sotobar-los. colechio n.m. 1. Zentro d’amostranza, más que más si ye pribato: Estudió en un colechio de monchas.2. Asoziazión corporatiba de presonas que han una mesma profesión: Colechio d’Arquiteutos. //loc. 3. colechio mayor: Zentro do biben bels estudians unibersitarios: Estudiaban Dreito e teneban l’alox en un colechio mayor. OSB.: Como zentro d’amostranza fa cuasi siempre referenzia á un zentro de tetularidá pribata, pos ta os zentros publicos gosa emplegar-se a palabra escuela. colezión n.f. Conchunto, por un regular ordenato, decosas dea mesma mena: Tien una colezión d’estampetas queenzetó cuan yera chobenastro. colgador n.m. Mena detarabidau, por un regularcon forma de güembros que, penchato dintro d’un almario, sirbeta penchar-biropa: Penchó ra chaqueta e oscalzonsen un colgador. colgallo n.m. 1. Cualsiquier cosa que pencha: Un colgallo d’allos. 2. Cosa que pencha fieramén de cualsiquier traza: Lebaba un bestito con unos colgallos que no sé como s’atribiba á ir por a carrera. 3. feg. Picha: Lo engarcholoron poresibizionista, siempreiba con o colgallo á l’aire. colgar colgar b.tr. 1. Dixaren alto unacosa penchata d’unaatra: Colgó o cuadro en una escarpia. 2. Enforcar, matará una presona u animalficando-li una cuerda en o cuello e pretando-la: En bels países matan á ra chen colgando-la. 3. Penchar colgallos: A o melitar li colgoron una medalla en o peito. // b.intr. 4. Estar penchato: Licolgaban dos morgallos de o naso. colla n.f. Grupo de presonas ques’achuntan tacualcosa: Ixa colla de mozetas ba ta o baile. En ixa colla son chugando á ras birlas. collar n.m. 1. Alfaya que se fica arredol de o cuello: Lebaba un collar de perlas que yera erenzio de a suya maye. 2. Correya que se mete arredol de o cuello de os cans u atrosanimals ta que no se’n baigan: Saca o can de paseyo pero mete-li o collar. collón I. n.m. 1. Organo secsualmasculino, mena de güego u bolseta que tienen os animals mastos debaxo de a picha e que ye do se fa o semen u simién que sirbe ta preñarárafembra: Li dioron con a pilota en oscollonseserebulcó de o mal queli feba. II. interch. 2. Emplegato en plural,collons, sirbe ta espresar diferens estatos d’animo: Callaz-tos,collons! colodro n.m. Mena detaza gran sin ansas: Nomás debantar-sese bebe un colodro deleicon zereals. colonia n.f. 1. Liquido ta olorar bien feito con augua, alcole esenzias ulorosas: Se peina con unas gotetas de colonia d’espícol. 2. Grupo de presonas que se quedan á bibiren un puesto cualsiquiera: En Barzelona bi ha una gran colonia d’aragoneses. 3. Grupo d’animals u plantas semellans que biben chuntos: En ixa isla bibe una colonia de pingüinos. 4. Territorio d’un país que almenistra un atro e que normalmén lo emplega ta sacar-bi tot lo que puede de probeito e dixar-lo acorato: Yeinmoral que bi aiga colonias, porque acotolan asculturas tradizionalselis furtan os recursos. color n.f. 1. Carauteristica que tienen as cosas e que se beye con os güellos e se nota cuan os rayos de o sol se reflexan en eras: Leba una brusa de color berda. 2. Tonalidá natural de a cara: Qué color más mala tiens! OSB.:Anque normalmén ye una parola de chenero femenino, tamién ye común emplegar-la como masculino. columna n.f. 1. Pilar, pieza dreitae berticalen a que descansan pesos grans: Ista ye una columna mayestra en a que descansa cuasi tot lo peso de a casa. 2. Cadaguno de os trozos berticals en os que ye escrita bella cosa e que ye deseparato d’atros: Por un regular os dizionarios son escritos á dos columnas. 3. Ringlera de cosas, mesas unas denzima de asatras: T’has entibocato en a segunda columna de a suma. 4. Cualsiquier cosa que tienga aspeuto más umenos bertical: De a chaminera saliba una columna defumo. coma n.f. 1. Siñalescrito, que ye como un curbeta chicorrona, que con parolas endica pausa e con lumers desepara os dezimals: Escribió siete planas sin emplegar sisquiera una coma e no bieba qui podesereplecar-lo. 2. n.m. Estato d’una presonaen o que no yeconszién ni puede mober-se: Cuando tenió l’azidén estió zinco diyasen coma antis d’esbellugar. 3. Troz deterreno esclarexito dintro d'unaselba u bosque: Oganato ye paxentando astí alto en aquera coma, dezaga d'ixos abetoches. comai n.f. 1. Matrina: A mía matrina ye comai de papa e mama. 2. Por estensión, amiga, presona con a que se fa pacha: As comais mos ne fuemos á bailar ta ras fiestas de o lugar. OSB.:O masculino decomai ye compai. combenienzia n.f. Probeito, utilidá: Sólo piensa en a suya propia combenienzia. No plegaba á beyer a combenienzia defer una reunión. combenienzudo,combenienzuda ach. e n. Presona que sólo piensa en o suyo probeito e comodidá: No sigas tan combenienzuda e sale á l’esbarre á pillar l’auto, no te pienses que imos á benir por tu á casa. combenir b.intr. Fer onra u benirá o consonán tacualcosa: No tecombiene minchar tanto tozino porquete puyará o colesterol. combersa n.f. Charradalargae de no muitasustanzia: Estioron decombersa nisesape, por ixo plegoron tardi á zenar. combidar b.tr. Embitará bella presonaá bellacosa pagando-li-ne: A suya nobia licombidó á o zine. comerzián,comerzianta n. 1. Presona o treballo de a cuala ye bender mercadurías: Os suyos pais yeran comerzians d’eletrodomesticos. 2. ach. e n. En sentiu fegurato, presona con buena desposizión tafer tratoscon abantallas taera: Menuda comerzianta yera feita,como ta engañar-la. cometa n.m. Mena d’estrelacon unacoda deluz que ba mobendo-se por o zielo: Oscometas fan un camín eliptico. como I. alb. 1. Endica ra traza en a que se fa bella cosa: Lo te faré como si lo fese ta yo. 2. Endicasemellanza: Ye igual como ro suyo pai. II. conch. 3. Endica a razón pora quesefacualcosa:Como no sapeba fer másexerzizios, dixó ro desamen en a mesa ese’n fue declase. 4.Siñala una condizión: Como no li faigas caso, s’encarrañará. compai n.m. 1. Patrín: O mío patrín ye compai de papa e mama. 2. Porestensión, amigo, presona con a que se fa pacha: Os compais mos ne fuemos á bailar ta ras fiestas de o lugar. OSB.:O femenino decompai ye comai. compaña n.f. 1. Unión con beluno: Con er iban en compaña toz os suyos amigos. 2. Presona u presonas que ban con beluno: Remató en a garchola por ir con mala compaña. 3. Soziedácomerzial: Treballa en una compaña de seguros. A compaña de o gas li talló ro soministro por no bosar. 4. Grupo de presonas que fan obras de teyatro: Benió ta o lugar una compaña de teyatro á fer comedias. 5. Grupo de melitars que gosa estar mandato por un capitán: A capitana mandó formar á ra compaña ta pasar rebista. compañero,compañera n. Presona que yeen o mesmo grupo queatra u tien a mesmaautibidá: Semoscompañers detreballo. complegar b.intr. 1. Ir á dar á un mesmo puesto: Ixos dos camins complegan en un espartidero á dos quilometros de o lugar. // b.prnl. 2. Achuntar-se, reunir-se: As chens secomplegoron en a plaza ta prenzipiar a manifestazión. común I. ach. 1. Que no truca l’atenzión, que ye cutiano: Ye común que pleba ta istas calendatas. 2.Que no destaca de os atros, que ye normal, como toz: Ye una mesacha común e normal. 3.Quesetrobaen cantidá: Otremonzillo ye una planta muito común. 4. Que ye de barios: Cal trobar os aspeutos comuns de as dos proposizions ta plegar á un alcuerdo. II. n.m. 5.Escusau, puesto an quese pixaecaga: Preguntó á o cambrero dó yera o común. comunada n.f. Bezinal, treballo quefan de baldesentretotarachen de o lugar: Apañoron l’armita decomunada. comunicar b.tr. 1. Dar informazión: Licomunicoron por facs a nota de o desamen. 2. Chuntar dos umás puestos: Ixa carretera comunica o mío lugar e o tuyo. 3. No poder charrar por telefono por estar charrando con atro o lumero á qui emos trucato: No podié dizir-le-ne porque yera comunicando sin parar. // b.tr. e prnl. 4. Charrar: Os xordos se comunican con as mans. //b.prnl. 5. Estar en contauto dos u más cosas: Ixas dos cambras se comunican por un chiquet pasadizo. con I. prep. Endica muitas relazions: 1. O traste u ferramienta con o que se fa cualcosa: Trencó l’almendra con os diens. 2. A materia que fa parti de bella cosa: Guisó ro sarrio con bino. Implió a marfega con follarasca. 3. Compaña: Lo faziécon o tuyo chirmán. 4. Atraza defercualcosa: Treballaba con una galbana que daba fastio. 5. Cantidá que ye prou: Con dos pozals ya en tenemos prou. II. conch. 6. con que: Endica condizión: Con que zenes menos, dormirás millor. concarar b.tr. 1. Contimparar, beyer as esferenzias e semellanzas entre dos u más cosas: A polizía concaró as ditaladas ta beyer si yeran de a mesma presona. // b.prnl. 2. Ficar decarata: Osyudocas seconcaroron esesaludoron acochando a capeza. 3. Enfrontinar-se: Os dos politicos seconcaroron en as Cortes. conchunto n.m. 1. Grupo de presonas, animals u cosas queentretozfan un tot u han unacarauteristicacomún: Teneba un conchunto de libros de cheografía. Bestiba con un conchunto d’alta confezión. 2. Colla de presonas quefanmosicaecantan: Ta fiestas de o lugar trayoron un conchunto derock. conchurar b.intr. e prnl. 3. Achuntar-sen bellas presonasen secreto tafercualcosacuentra beluno: Os melitars seconchuroron ta espaldar a republica. concurso n.m. Competizión que fan bellas presonas ta prebar de pillar un premio u bel treballo:L’aszendioron de categoría en un concurso de meritos. Ganó doze mil eurosen un concurso detelebisión. condizión n.f. 1. Desichenzia que cal ta que pase bella cosa: Lo dixoron dentrar con a condizión de que no fumase. 2. Situazión en que se troba una presona u cosa: O equipo no yera en condizions de ganar porque cuasi no eba entrenato. O campo de chuego ye en buenas condizions. 3.Estato u posizión sozial: No la dixoron dentrar porque no yera de buena condizión. conduta n.f. 1. Traza de portar-se u d’autuar d’una presona: Otutorclamó á os pais ta charrar de a conduta de o suyo fillo en clase. 2. Diners que bosa una presona por un serbizio: Toz os primers de mes o banco mos pasa ascondutas de a comunidá de bezinos. Ista añada han puyato a conduta un zinco por zien. condutor,condutora n. e ach. 1. presona queconduze un beyiclo: Fa más de dos meses quetreballa decondutora en os autobuses urbanos. 2. Que tien fazilidá ta dixar pasará o n. e ach. 1. presona queconduze un beyiclo: Fa más de dos meses quetreballa decondutora en os autobuses urbanos. 2. Que tien fazilidá ta dixar pasará o suyo trabiésacaloreaeletrezidá: Ocobreye un buen condutor. conduzir b.tr. 1. Menar, lebar un beyiclo: Ye en una autoescuela aprendendo á conduzir. 2. Achustar, fer un trato por o que se bosan diners á cambio de bel serbizio: Chuan conduzió á tres nuebos suscritors de a rebista. // b.tr. e prnl. 3. Achustar-se, bosar diners á beluno ta que mos dé bel serbizio: S’han conduzito á o nuebo medico más de a metá de o lugar. confitanza n.f. 1. Seguranza u amistanza que se tien en bella presona u cosa: Tien plena confitanza en os suyos pais. Tiengo muita confitanza con Chulianet, ye amigo mío detota ra bida 2. Traza decharraráatroscon planeza: Le’n dizió con tota confitanza. confitar b.intr. 1. Tener confitanza en bella presona u cosa: Confito de raso en os míos pais. Confita en er que lo te ferá bien. 2. Creyer que pasará bella cosa: Confitamos en que plegue antis de chentar. // b.tr. 3. Zaboyar con zucre fruitas u atros lamíns ta que s’alzen millor e tiengan unasapia más laminera: En Aragón yecomún confitar fruitas ta Nadal. 4. Cozer fruitasen almíbar:Yaya ha confitato dos quilos dezirgüelloselos ha alzato en potes de beire. confitau n.m. Lamín feito con zucreefruitas: Almorzemos una llesca de pan con confitau d’albercoquee una escudiella delei. coniello,coniella n. Animal tetador con orellas largas, patas zagueras luengas e rezias e que camina dando brincos: As coniellas libran una buena cachilada de cachapos. OSB.: Ascrías deconiello seclaman cachapos. conoxer b.tr. 1. Saper bella cosa u tener informazión d’era: Como feba muito que no i yeran en o lugar, encara no conoxeban a notizia. 2. b.tr. e prnl. Tener trato con beluno: Mosconoxemos dendechicorrons. conoximiento n.m. 1. Capazidá de as presonas ta fer as cosas como cal, de traza correuta: No tiens conoximiento, á qui li s’ocurre bullir os espinais sin labar? 2. Esmo, conzenzia deareyalidá:Secayó de a olibera e perdió ro conoximiento. conquerir→ conquistar conquistar b.tr. 1. Arramplar bella cosa por a fuerza e por meyo de armas: O rei Pietro I conquistó Uesca en a Edaá Meya. 2. feg. Aconseguir: Dimpués d’una añada irregular han conquistato a copa de o campionato. consellar b.tr. e prnl. 1. Dar u rezibirconsello: No se dixa consellar. Mira queliconsellemos toz que no fese o fato, pero no mos fazió caso . 2. Socherir, amostrar que bellacosa parixecomebenién u no: As zercustanzias autuals no consellan arriscar-seen afers poco seguros. consello n.m. 1. Opinión que se da ta que pueda fer onra á beluno: A mayestra mos dio dos u tres consellos ta poder fer un buen treballo. 2. Conchunto de presonas que informan á atras e prenen dezisions: O Consello de Menistros. O Consello de a Chobentú. 3. Coloquialmén, nombre que li se da á o Consello d’a Fabla Aragonesa,asoziazión cultural quetreballa por l’aragonése yea masimaautoridálingüísticaen istaluenga: A siede de o Consello yeen Uesca. conserba n.f. Chenta que se fica dintro d’un pote u cualsiquier atro rezipién ta que pueda minchar-se dimpués de muito tiempo: Mai ha feito más de zien potes de chils en conserba. consonán n.f. 1. Letra que se prenunzia de traza que l’aire, en salir de a boca, choca con bella parti d’era: A “t” ye una consonán. As consonans se claman asinas porque ta sentir-las bien, cal que sonen chunto con una bocal, u siga que consonen. // loc. 2. á consonán (u á o consonán): Que biene bien, que fa onra: Ixeyera un treballo á consonán con as suyascualidaz. contar b.tr. 1. Lumeraras diferens unidaz d’un tot u conchunto: Entretozcontemos as güellas queencara caleba esquirar. 2. Rezentar, daráconoxercon parolas una istoria: Yaya mos contaba istorias de cuan yera ninona. 3. Tener importanzia, estar importán: Mira si aprebas o desamen parzial porque conta ta nota. // 4. contarcon: Poderchitar mán, teneracolaborazión de: Cuan faigas a casamuda,conta con yo ta aduyar-te. contento,contenta ach. Satisfeito,con felizidá: Yera contenta porqueeba aprebato ro carnet deconduzir á ra primera. contestar b.tr. 1. Responderá bella pregunta: Sólo Úrbezcontestó bien á ra pregunta de o mayestro. 2.Respuliar, respondercon chenio u detraza que no licuacaál’atra presonacon quicharramos:Se prexinaba que no iban á dizir-lecosa, pero licontestoron bien contestata. contestazión n.f. Respuesta que damosá beluno u a bellacosa: Menuda contestazión li dio, no sécomo s’aguantó e no licruzó a cara. contimparar b.tr. Concarar, beyerasesferenziasesemellanzasentre dos umáscosas: O crompero yera contimparando as dos telebisions e no remataba de dezidir-se por denguna. continar b.tr. 1. Seguir con o que s’ha prenzipiato: Dimpués de o recreyo, continaremos a clase d’aragonés. // b.intr. 2. Durar en o tiempo u seguir en o espazio: Continará plebendo tot lo cabo semana. Contina dreito por ista carrera e dimpués,en a librería,chirá á ra dreita. contino,contina I. ach. 1. Quesigue dicarafin, que no setalla: Cuan seconduze no puede pisar-se a linia contina. 2. Que no seremataecontinasin aturar-se: Sentíbanos un rudio terne e contino. 3.Que se repite muito: Os grafiters emporcaban as paretes con pintatas continas. // II. alb. 4.contino (u de contino): De traza cutia: Yefendo ro fato decontino. contra → cuentra contrario,contraria n. e ach. Quese oposa u seconcaraá bellacosa u presona: Tozyéranoscontrarios á os gransentibos. Chiquet ye o contrario de gran. contrimostrar b.tr. Prebar a berdá de cualcosa, sin que biaiga posibilidá de dandaleos, rancando d’atras berdaz ya conoxitas e plateras: O suyo amigo li contrimostró que s’eba entibocato. As prebas que alportoron os periodistascontrimostroron que o presidén eba mentito contrimuestra n.f. 1. Cualsiquier cosa que preba que bella cosa ye berdá: A fautura ye a contrimuestra de a crompa. 2. Siñal que se da como abanza de bel trato: Li dio á Chuan zien euros decontrimuestra ta queli bendese as betiellas, malas queestasen esbezatas. conzello n.m. Conchunto de presonas, trigatas democraticamén, que gubiernan un lugar u ziudá: O conzello alcordó en o pleno zaguero emplegar l’aragonés como luenga ofizial. conzieto n.m. 1. Deseyo rapedo e fuerte que bellas mullers empreñatas quieren aconseguir en o inte:Bien de maitín, a suya muller tenió ro conzieto de minchar manzanas asatas. 2. Por estensión, cualsiquier antuello u deseyo pasachero e irrazional: Li daba á o fillo muitos bizios e li feba caso á toz os conzietos que teneba. copa n.f. 1. Mena de baso con un piet luengo e delgato: Mos sirbioron o bino en unascopas de beire de Boemia. 2. Trofeyo que gosa dar-se en bellas competizions u campionatos, más que másen os decaráuteresportibo: OZaragoza ganó a Copa d’Europa. copia n.f. 1. Reproduzión esauta de belescrito u cualsiquier atra cosa: O secretario li dio una copia de a solizitú que eba presentata. Imprentó dos copias de o decumento con a nueba imprentadora. 2. Fotocopia: Bes-te-ne ta ra imprenta e que te faigan zien copias d’ista fuella.3. Emitazión: Ixe cuadro de a esposizión no yel’orichinal,ye una copia. copiar b.tr. Fercualcosaigualcomo atra: Yera copiando una lista de berbos irregulars. Os ninos gosan copiar as autituz que beyen en casa suya. coralet n.m. Mena dechilchicorrón que pica muito e puedeestar royo u berde: S’eban pasato decoralet en oscaracolseli ardeba ra boca. corazón n.m. 1. Organo de o cuerpo que fa que a sangre baiga por toz os puestos: O corazón ye o zentro de o sistema bascular e alentador. 2. O zentro de bella cosa: O corazón de a ziudá se mete rebutién d’autos en as oras punta. 3. Sentimiento interior: Piensa más con o corazón que con a capeza. // 4. loc. de corazón: (ant.) Decarretilla, de memoria. corbillo n.m. Rezipién de bimbre con ansas que gosa estar más amplo que alto: Saquemos o fiemo en un corbillo. En a bendema emplegamos corbillos ta i ficar as ugas. corca n.f. 1. Teña, inseuto en forma de cuco que encara no ye adulto: As corcas se tornan paxarelas en fer-sen grans. 2. Quera: Ixa biega tiene corca, porque o suelo ye pleno de polbo defusta. corcar-se b.prnl. Plenar-se decorcollos u pola, más que másafustaeas legumbres: Se mos han corcato aschodigas de a zaguera cullita. Ixa biega s’está corcando. cordel n.m. Cuerda fina e delgada: Liguemos o paquet con un cordel antis de lebar-lo ta Correyos.Chitemos un cordel ta que salisen bien dreitos os ballos de o güerto. cordero,cordera n. Animal tetador e remugador, que ye a cría ya esbezata de a güella dica que, alto u baxo, tien entre güeito e doze meses: Os pastors fazioron un guiso con codas decorders. corona n.f. 1. Ocheto redondo que se fica como atoque en a capeza: En os Chuegos Olimpicos de l’antiguidá o premio ta os ganadors yera una corona de laurelero. 2. Cocoroza d’arbol: Ixe árbolyeescoronato, cuasi no tien corona esólo li se beyen o tronco ecuatro u zinco brancas meyo espullatas . 3. Parti alterae plana d’un tozal umontaña: En a corona d’ixetozal pega siempre una airera queta qué. corral n.m. Estrabilla, puesto acubillato do s’alza o ganato: Como de nuei prenzipiaba á fer fredo, ficoron o ganato en o corral. correchir b.tr. 1. Siñalar o que ye mal: Omayestro mos moscorriche os desámenscon color roya. 2.Reutificar: O presidén corrichió as parolas que eba dito. 3. Tirar u achiquir unafalta u defeuto:Leba lentillas ta correchir a suya bista. correndero ach. e n. 1. Quecorre: Asestruzes son abescorrenderas. Una puerta correndera. 2. Quesiempre baaprezisato, con priesa: Qué muller más correndera, ni quela encorrese un toro! correr b.intr. 1. Caminar de traza rapeda e debantando os piez de o suelo: Ixe zagal correba como as liapres. 2. Ir rapedo: Conduziba un auto que correba muito. 3. Pasar o tiempo: Otiempo correba eencara no eba prenzipiato o treballo. correu,correa (u correyo,correya) n. Cartero, presona quetreballarepartindo porascasasascartas que a chen nimbía porcorreyos: Leba treballando de correu en o lugar dende que aprebó as oposizions. correus → correyos correya n.f. Zinta decuero u atro material ques’emplegataatacar-se oscalzons u asaya: Como yera tan gordo,cuasi no trobaba correyas de a suya mida. correyos n.m.pl. Instituzión publica quetien por ocheto lebarcartase paquez d’un puesto taatro: Iste maitín semosestatosen correyos ta crompar estampetas.

corrida n.f. Cursa, marcha que se fa correndo: O sabado bi ha corridas de gallos. Menuda corrida mos diemos ayer ta pillar l’autobús.

corrién I. ach. 1. Que no destaca, que ye común e no s’alparta de o normal u cutiano: Ye un mesache corrién. En Aragón ye muito corrién minchar con bino.
2. Que ya ye parato e puede emplegar-se: A sala ta ra conferenzia ya ye corrién. II. n.f. 3. Enerchía eleutrica: Se’n fue a corrién e estiemos tres oras sin luz. 4. Mobimiento d’un liquido u gas: Se’n cayó á o río e, si no por Nieus qui l’amanó un tocho, por pocas no lo se’n leba ra corrién. corrinche n.m. Rolde dechen: En a plaza bieba un corrinchecharrando. corruca n.f. Mena de lorza u plegue que se fa en a piel u atro cuerpo flesible: Yayo teneba a cara e as mans plenas de corrucas. OSB.: Ta ras corrucas de a ropa gosa emplegar-se millor rugas. cortante n. Presona que treballa en una tabla tallando e bendendo carne: O cortante me fazió dos quilos de costiellas bien feitos. OSB.: Ye parola imbariable en o chenero. corte n.m. 1. Tallo de cutiellos, noballas e trastes semellans: O corte d’ista noballa ye adermato. 2.Ferida feita con un traste que talla: Tallando magra se fazió un corteen a man. 3. Cualsiquier trastecortán, quesirbetatallar: Pasa-me un corteta repelar iste pernil. 4. Feito eresultato detallar u cortar: Ofustero fazió un cortelimpio en o tablizo. // n.f. 5. Conchunto de presonas que forman o rei, a suya familia e as presonas que l’acompañan e, por estensión, cualsiquier grupo de chen que acompaña á bella presona : O cantaire iba rodiato d’una corte de presonas. 6.Ziudá en a que bibe o rei: A corte d’España ye en Madrí. // n.f.pl. 7. Conchunto de presonas que, trigatas democraticamén, fan as lais d’un país: As Cortes d’Aragón tienen a suya siedeen o palazio del’Alyafería. cortina n.f. 1. Pieza detela quesefica penchata debán definestras, puertas u tatapar bels güecos:Acorre ascortinas, que dentre a luz! 2. Porestensión,cualsiquiercosa u fenomeno que no dixa beyer bien: Cayeba una cortina d’augua que no se beyeba ra zera d’enfrén. cosa I. n.f. 1. Tot lo que ye reyal u esmachinario: Me dizió una cosa que no la m’ese puesto esmachinar. Li regaloron una cosa muito rara. 2. Espazio bueito: Astí no bi ha cosa. // loc. 3.no cosa: Inesistenzia, manca total e zanzera de cualcosa: A Biblia diz que Dios creyó o mundode a no cosa. II. pron.ind. 4. Dengunacosa: No fazió cosa en tota ra tardi. III. alb. 5. De garratraza: No m’aduyascosa. coscullas n.f.pl. Reazión imboluntaria que fa que mos arrigamos e que ye produzita por eszitazión nierbosa en tocar suabe u ternemén bellas partis de o cuerpo: O mío chirmán siempre mefa coscullascuan metoca o sabaco. costar b.intr. 1. Aber un pre: Ixe ordinador costaba muitos diners. 2. Desichir un esfuerzo: Mos costó muito plegar ta o lugar, porque mos esbarremos tres u cuatro begatas. costato n.m. 1. Lau, parti dreita u cucha de bella cosa: Mete-te á iste atro costato. 2. Cadaguna de as caras d’una superfizie plana: As cuentas car fer-las por l’atro costato de a fuella. 3. Parti de o cuerpo entre o peito eaespalda que ye debaxo de o brazo: Se’n fueta o medico porqueli punchaba o costato. costera n.f. 1. Terreno enclinato: Os ziclistascuasi no podeban puyar por ixa costera. 2. Costato enclinato d’una montaña: O lurte baxó redolando por a costera de o solano. costumbre n.m. 1. Traza d’autuar que biene d’antis máse quesefa por tradizión: Cada soziedá tien os suyoscostumbres. 2. O quesefa detraza más umenoscutiana: No n.m. 1. Traza d’autuar que biene d’antis máse quesefa por tradizión: Cada soziedá tien os suyoscostumbres. 2. O quesefa detraza más umenoscutiana: No más debantar-setien o costumbre defer-se un café. cotón n.m. 1. Planta que tien a simién embolicata por una mena de borra blanca e filosa: En India se cautiba muito cotón. 2. Aborra que se saca d’ista planta: O pallaso selimpiaba ra cara con cotón. 3. Filo quesesaca d’ista plantaetela quese’n facon dito filo: As mudas d’algodón son as mas ichienicas. cotorniz n.f. Abe chicorrona de pasa, de a familia de as gallinazias, de color parda, coda curta e que mincha simiens: A cotorniz masclo s’esferenzia de a fembra en que tien una taca escura en o cuello. coxín n.m. 1. Pieza de tela que s’imple con bel material tobo e sirbe ta i posar-se u refirmar bella parti de o cuerpo: En a escuela os ninons, cuan son en rolde de charrada, se posan cadaguno en o suyo coxín. 2. Almada: Dormiba sin coxín. coxo,coxa ach. e n. 1. Presona u animalá qui li manca una garra u una pata: Ye coxo dende aquer azidén d’auto en que li tenioron que tallar a garra. 2. Presona u animal que cuan camina no pisa bien, siga por tener bel defeuto en a garra u piet, siga por tener una garra más gran que atra: Como ye coxo leba un zapato con muita más suela quel’atro ta podercaminar millor. 3. Que no para bien: Cal falcar ista cadiera porqueyecoxa d’una pata. cozer b.tr. 1. Calentar bel liquido dica que plegaa bullir: Calcozer bien a lei rezién muyita ta no pillar bella enfermedá. 2. Guisar bella chenta en augua bullén: Istas borrainas tan tiernas se cuezen en meya ora. 3. Meter bella cosa en un forno ta que se quede dura: O cazolero cozió os cazuelos en o forno. // b.prnl. 4. Parar bellacosaáamagatons: Se debeestarcozendo cualcosa, porquesólo se beyen quecorrinches dentraresalir. cozina n.f. 1. Cambra de casa en a que se fan os guisos: Antis más se feba ra bida en as cozinas, arredol de o fogaril. 2. Traste que sirbe ta meter denzima as cazuelase guisaraschentas:Guisa en una cozina de gas. cozito n.m. Chenta quesefacon carne, berduraselegumbres: Oque más mecuaca de o cozito son os garbanzos. crabata n.f. (neol.) Pieza de bestir que ye unatiraluenga queseligaen o cuello fendo un nugo es’emplegacomo atoque: No sape fer-se o nugo de a crabata. OSB.: En rechistros populars s'emplegan parolascomo fenzello u truqueta. crapa n.f. 1. Animal tetador e remugador que tien unos cuernos chiratos ta zaga e que puya con fazilidá por puestos alters e difízils: O braguero de as crapas ye muito gran. 2. Inflamazión de as benas de as garras por a calor: No t’arrimes tanto á o fogaril que te saldrán crapas e luego t’escozerán. // 3. n.f.pl. En o chuego de guiñote, partida que chuga ra parella que ha perdito ta beyer qui bosa a consumizión de os cuatro chugadors: Se chugoron as crapas ta beyer qui bosaba os cafés. crapaza → carbaza crapazín n.m. 1. Partilateralezaguera deacapeza: Li dio un cosquisen o crapazín. 2. Porestensión, conchunto de güesos deacapeza: Menudo crapazín tien, no sé si trobará chapero. crapito,crapita n. Cría deacrapa: Una crapita ye una crapa de menos d’una añada;en plegar á l’año seclama segalla e d’una añada ta dos, primala. crebantar b.tr. 1. Crebar: Li s’ha crebantato o güeso por a metá. 2. No cumplir una lai, una obligazión u una promesa: Si t’ha dato a suya parola, no pases pena que no la crebantará. crebar b.tr. 1. Fer trozos bella cosa: S’ha crebato ro charrón d’un pilotazo. 2. Fer fallita un negozio u interpresa: Ixa multinazional ha crebato e ha dixato en a carrera más detrenta mil treballadors. cremallo n.m. Cadena que, penchata en alto de a chaminera de o fogaril, sirbe ta penchar en era os calders: Fazió una mica más curto o cremallo ta que o caldero cozese más amoniquet. cremar b.tr. 1. Acotolar por meyo de o fuego: Cremoron os muebles biellosen una foguera. 2. Dar u tener muita calor: Cómo crema ra sopa! 3. Calentar muito: Ta fer un buen carajillo calcremar antis o coñac. // b.prnl. 4. Sentir malen tocar bellacosa muito calién: Para cuenta no tecremescon a plancha. crencha n.f. 1. A punta más altera d’un tozal u montaña: Os montañers coronoron a crencha de o Imalaya . 2. Paso estreito entre montañas: Por ixa crencha no podébanos pasarcuasi, á no estaren sierga. crepa n.f. Fendilla, obreduraluengaeestreita: Imos á zaboyarcon cheso ixascrepas de a pareteta que no baigan á más. crepaza n.f. Fendilla quesefaen as mans porafridor u poras rozascontinas de beltraste u ferramienta:Detanto picarcon a xata lisalioron crepazas. crestar b.tr. 1. Sacar de as arnas parti de a miel: Maitín iremos á crestar as arnas. 2. Sanar, tallar u dixar inútils os pitos de os mastos con a fin de engordar-los u amansir-los: Crestoron o toro elo dixoron ta güei. crestón n.m. Masto capato, más que más o decrapase güellas: Ixe d’astí no ye o mardano, no beyes queye un crestón? crestonaz n.m.desp. Tión que no puede u no quiereabaldonarasuyasituazión desoltero: Ta yo queixecrestonazya no s’acomodará, porquelis’ha pasato a florada. crexer b.intr. Fer-se más gran: Cómo ha crexito istezagalen dos meses! creyatura n.f. 1. Ninón: A guardería monezipalye plena decreyaturas. 2. Seresmachinario u imbentato:En a Edá Meya creyeban en creyaturascomo ro Unicornio. creyer b.tr. 1. Azeutarcomo berdá bellacosa que no s’hacontrimostrato: No creyeba en a esistenzia de nausestraterrestres. 2. Tenerconfitanzaen beluno: Creyeba en as suyas posibilidazcomo pintaire. 3. Considerar posible bellacosa: Creigo que maitín pleberá. criar b.tr. 1. Dar á un fillo a bidolla e os cudiaus que ameniste: As abes crian á os suyos fillesnos dica que pueden baler-sen solos. 2. Educar, amostrar modos de conduta: Ixos pais han criato muito mal á o suyo fillo, ye un pocosmodos. 3. Dar fruitos: Ista preziequera cria unos preziecos como a miel. // b.prnl. 4. Dar-se bien un cautibo determinato: En ixe ortalsecrian bien as tomateras. crica (u clica) n.f. 1. Colla de chen bullera: L’atra nuei bi eba por astí, en as carreras, una crica que no mos dixó dormir pon. 2. Por semellanza, canalla, catrinalla, os criallos: Qué murga da ixa crica cuan no yeen a escuela! cristal n.m. 1. Material trasparén e duro quesetrencacon fazilidá: Li regaloron un chuego decopas decristal. 2. Fuella plana d’iste material que gosa emplegar-se en puertasefinestras tafer luz:As puertas de o balcón son correnderase de doplecristal. cristiano,cristiana ach. e n. 1. Presona, por un regular miembro de bella ilesia, que sigue as amostranzas de Chesucristo: Ofizialmén, en Europa bi ha muitos cristianos. 2. Que tien que beyerconChesucristo eas suyasamostranzas: As dos ilesiascristianas más antigas que bi ha en Europa son a catolica e a ortodosa. crompar b.tr. 1. Alquirir cualcosa á cambio de diners: Ye en a tabla crompando carne. 2. Retocar, subornar, fer que beluno autúe de traza inmoral dando-li diners: Diz queen aqueraseslezionscromporon muitos botos. crompero,crompera n. Presona quecrompa bellacosa: Metioron un anunzio en o periodico ta beyer si trobaban crompero ta o ganato. crosta n.f. 1. Napaesteriore dura de bellacosa: Lo que más mecuaca de o pan rezién feito ye a crosta. Tira-li a crosta á o queso antis de minchar-lo-te. 2. Napa esterior de os troncos de osárbols: O zuro sale de a crosta de as zureras. 3. Napa solida que ye en a superfizie de a Tierra:A crosta terrestre ye erosionandose cada begata más por culpa de l’ombre. 4. Napa dura que se fa en a piel dimpués de fer-nos una ferida: No te ranques a crosta que luego tardará más en curar-te-se. cruz n.f. 1. Siñalfeito por dos linias quesecruzan: Os siñals de sumare molteplicar son doscruzes. 2. Cualsiquier ocheto con istas forma: Os romanos mataban á ra chen penchando-la en una cruz. 3. Esbarre de camins, puesto ta o cualo ban á parar dos u mas camins: Malas que plegues á ra cruz, pilla o camín de a cucha. 4. Sofrimiento, patimiento: Menuda cruz tien ixa muller con o suyo marito! // loc. feg. 5. fer-se cruzes: Almirar-se, no poder creyer-lo-se:Encara se feba cruzes decómo eba puesto fer ixa barbaridá. cruzar b.tr. 1. Meter en forma de cruz: Cruza as cañas e dimpués liga-las. 2. Trabesar: Cruzaz a carrera por o paso zebra! 3. Mantornar, labrar por segunda begata: Cruzó o cambo ta que a tierra estase bien toba antis de a siembra. // b.intr. 4. Brincar, sobrexer, pasar porenzima: Os güegos d’ixa caxa cruzan de dos uzenas. // b. prnl. 5. Topetar-secon beluno que biene decarata nusatros: Cuan puyaba asescaleras mecruzécon a bezina de o terzero. // loc. 6.cruzarseen o leito: Quedar-setan dolento por bellaenfermedá que yeimposible debantar-se de o leito: Dende que li dio ro infarto zelebral s’ha quedato cruzato en o leito. o leito. cuacar b.tr. 1. Agradar, fer goyo: No mecuacan as zintas de baquers. 2. Fer onra: A clau inglesa no mefa onra, pero ista detubo sí que mecuaca. cuaderna n.f. 1. Fuella de papel ta escribir que ye a metá d’una fuella normal de midas DIN-A4, como as que gosan emplegar-se en imprentadoras: Li dixó una nota escrita en una cuaderna. 2.Cuatrena parti de cualcosa: De o que eban ganato fazió cuatro cuadernas e le’n dio una. 3.(feg.) Diners: Menuda cuaderna no lebaba en a pocha,yera un faxo que brincaba dezien billez. cuaderno n.m. Mena delibro con as fuellasen blanco ta poderescribir-bi: Osescolanos leban un cuaderno diferén ta cada asinatura. cuadrato,cuadrata ach. 1. Que tien os cuatros laus iguals e fendo anglo reuto: O estudiet ye una cambra cuadrata.2. Se diz de as presonas que han o cuerpo guallardo, amplo e rezio: Dende que ba á o chimnasio s’ha meso cuadrata. 3. Esprisión queadibitaá una mida delongarialatornaenmida desuperfizie: Un quilometro cuadrato. // II. n.m. 4. Feguracon oscuatros laus igualse fendo anglo reuto: A mayestra debuxó un cuadrato en a loseta. Leba una brusa á cuadratos. 5.Resultato de molteplicar un lumero porer mesmo: Ocuadrato de quinzeye doszientos bentizinco. cuadro n.m. 1. Feguracuadrata: Labroron un cuadro bien amplo ta ficar-bi a feria. Leba una saya á cuadros. 2. Obra de pintura querodiata d’un galzese penchaen a parete: Tenemos un cuadro denzima de o leito. 3. Conchunto de datos que sirben ta fer-se una ambiesta cheneral d’un tema: O libro trayeba muitos cuadros eresúmens. Ocuadro clenico de o dolento no ye muito bueno. 4. Conchunto detrastese mandos, más umenoschuntos, quesirben ta manullar una maquina: O cuadro de mandos del’abión. cual pron.indef. Ye un pronombre indefinito, pero con caráuter distributibo e fa referenzia á cualsiquier presona e, á ras bezes, cosa: Cuals treballaban, cuals chugaban. OSB.:O plural ye cuals. cualcosa pron.indef. Bellacosa, unacosacualsiquiera: Caldrá fercualcosa, no imos á quedar-nos de brazoscruzatos á beyer-las benir. cualo,cuala I. ach. u pron.interrog. 1. S’emplegata preguntar por uno entre barios: Cuála dizes que tiengo que pillar? // II. pron.relat. 2. Fa referenzia á bella cosa dita antis: Ixos mons,cualos tu beyes,ya ison en Franzia. OSB.:S’emplega másá ormino que. cualsiquier,cualsiquiera ach. e pron. Uno, no mos se’n da quiquiera quesiga: Puedes fer-lo cualsiquier diya d’ista semana,en un intecualsiquiera. cuan I. alb. 1. En o inte en que, en o momento que: Fazió os queferscuan remató de brendar. // loc. alb. 2. de cabo cuan: De tiempo en tiempo: Por un regular zenamosen casa, pero decabo cuan salimos por astí á zenar. II. conch. 3. Si: Cuan lo t’ha dito,ye porqueye berdá. cuán alb.interrog. S’emplegata preguntar por o inte de bellacosa: Cuán engueran ixa zinta que anunzian en telebisión? cuánto,cuánta cuánto,cuánta I. interrog. 1. S’emplega ta preguntar pora cantidá de cualcosa: Cuántas naranchas cullen en un quilo? Cuánto balen istos calzons? II. escl. 2. S’emplega taaponderaracantidá de o quese yecharrando: Jolio,cuánta chen bi’n eba! cuaranta ach.lum. 1. Cuatro begatas diez: Meya ora e diez menutos fan cuaranta minutos. 2.Cuaranteno, ro que en una serie fa o lumero cuaranta: Estió ro cuaranta en dentraren a meta. cuartel n.m. 1. Edifizio en o que biben os soldaus: Os bezinos quieren queseleben oscuartels fuera de a ziudá e quelosempleguen ta usos sozials. 2. Cadaguno de os cuatro trestallos en que se dibide un escuto: O escuto d’Aragón tien cuatro cuartels. // loc. 3. cuartel cheneral:Puesto dende do s’enfila e diriche bella instituzión u organizazión: Teneban o cuartelcheneralen o lumero bente de o Coso Alto. cuarto n.m. 1. Cambra de casa, fueras de a cozina e o escusau: Han mercato una casa con zinco zuartos. 2. Más espezialmén o dormitorio: Ye dormindo en o cuarto. // 3. loc. cuarto de baño:Escusau completo, isto ye, á o menos, con báter, bañera u ducha e lababo: Cuan baigas ta o cuarto de baño, no sigas tan fozín e para cuenta no lo emporques. cuasi alb. Alto u baxo, una mica menos: Cuasi herematato. Estárbanoscuasi toz. cuaternar b.tr. Decumentar, informar sobre beluno u sobre bellacosa: Á ra fin de o treballo cuaternó toz os libros queeba emplegato. cuatreno,cuatrena ach. e pron. O quefa o lumero cuatro: Bibeen o cuatreno solero. Ocuatreno mes del’año ye abril. cuatro ach.lum. 1. Tres más uno: Emos cuatro estremidaz: dos brazos e dos garras. 2. Cuatreno, o que en una serie fa o lumero cuatro: Nieus plegó a cuatro, tres puestos antis queen a cursa del’añada pasata. cuba n.f. Rezipién gran feito con fustas zerchatas e sochetas con zerziellos de fierro u atro metal que gosa emplegar-se ta alzar-bi bino: O bino de a cuba nueba s’ha picato. cubilar n.m. 1. Puesto cletau taalzar o ganato e quetien una particon teito ta queasarreses puedan acubillar-se debaxo: En rematar o diya, o pastorencletó ro ganato en o cubilar. 2. Cualsiquier puesto con teito quesirbetaacubillar-mos: Si no por o cubilar,ésenos rematato chupitos. cubo n.m. 1. Fegura mugata por seiscuadratos iguals: Os daus son cubos. 2. Resultato de molteplicar un lumero porer mesmo tres begatas: Ocubo dezinco yeziento bentizinco. cubrir b.tr. 1. Buquir o masclo árafembrataamarexer-la, u sigacon fins reprodutoras: Caldrá cubrir ista baca, porqueyeturidera. 2. Meter unacosa denzima d’atra tapando-la: A boira cubriba tot lo lugar. tapando-la: A boira cubriba tot lo lugar. cucar-se b.prnl. 1. Emplir-se de cucos: O tronco d’ixe árbol s’ha cucato e no bale ta leña. As chodigas s’han cucato. 2. Ir-se minchando a quera os caxals: Li s’ha cucato un caxale o dentista le’n tien queempastar. cucho,cucha ach. e n. 1. Que ye á ra zurda, isto ye en o costato más amanato á o corazón: Biben en a puerta de a cucha. 2. Que emplega millor a man u a garra zurda: Clabó un golcon a zurda,yecucho. cuco n.m. Animalsemellán á un leremico, decuerpo alargato e blando, sin patas niescleto: En ixe pernils’ha cagato a mosca, porqueye pleno decucos. cudiar b.tr. 1. Pararcuenta de beluno u de bellacosa: Maicudiaba á ra filla queyera dolenta. 2.Tratar bellacosacon intrése atenzión: Mira á beyer sicudias millor os libros! cuello n.m. 1. Parti de o cuerpo de presonaseanimals que uneacapezacon o tronco: Aschirafas son os animals que han o cuello más largo. 2. Parti d’una pieza de bestir que yearredol de o cuello: Lebaba puerco o cuello de a camisa. 3. Partimás estreita e superior d’un ocheto:Agarra ra botella por o cuello e la lebarás millor. cuenta n.f. 1. Conchunto de calculos e operazions matematicas que se fan ta plegar á un resultato:S’entibocó en a cuenta e tenió mal tot lo problema. 2. Decumento quereflexa o montamiento de osalimentose bebidas ques’han preso en un bar u restaurán: Cambrera, por fabor, a cuenta! 3. Diners quesetienen en una entidá bancaria: A Cruz Roya ubrió una cuenta ta que a chen i metese diners ta aduyar á os sin casa. 4. Responsabilidá de beluno enta bellacosa:Quedemos en que ixo yera cuenta tuya, no de yo. 5. Afers entre barias presonas: No sé que cuentas se leban ixos dos, pero no paran de fer corrinches. // loc. 6. parar cuenta: Meteratenzión e intrés: Para cuenta no te’n caigas! 7. en cuenta de: En puesto de: En cuenta de chugar tanto, más te baleba estudiar una mica más. cuento n.m. 1. Istoriacurta quesecuenta u queseleye: Cuan yéranoschicorrons, yaya moscontaba cuentos arredol de o fogaril. 2. Trola, mentira u desincusa: No me biengas con cuentos, que mos conoxemos dende fa muito. // loc. 3. cuento que: Me pa que, creigo que: Cuento que ixa que ba por astí ye a tuya chirmana. cuentra I. prep. 1. Endica oposizión enta beluno u bella cosa: Dioron una conferenzia cuentra o razismo. Replegoron firmas cuentra o trescole d’auguas. II. alb.relat. 2. Endica una cantidá indeterminata: Cuentra más baigamos, millor. III. n.m. 3. O malo que tien una cosa: Antis de fer cosa, cal beyer oscuentras. cuerbeta n.f. Paxaro negro, d’entrecuarantaezincuantazentimetros, semellán á o cuerbo: Yefázil beyercuerbetas solencas u en parellasen parquesechardins. cuerbo n.m. Paxaro negro carnuzero de bels sisanta zentimetros, con a coda en forma de falca, que caza coniellos, ratas e atros animalons, anque, por un regular, mincha carnuz: Ocuerbo ye o paxaro negro más gran d’Europa. cuerda cuerda n.f. Mena defilo rezio formato por muitos filos torzitoseenreligatosentreers: Ligoron ascaxascon una cuerda bien rezia. cuerno n.m. Prolargazión osia quesale por os doscostatos deacapeza: As bacase ascrapas leban cuernos. cuero n.m. Pelleta de belsanimals que dimpués detanar-la gosaemplegar-secon finscomerzials: Un gambeto decuero. Un sofá decuero. cuerpo n.m. 1. Conchunto material, o quetienmugase ocupa un puesto en o espazio: Ocuerpo umano. 2. Partimaterial d’una presona: Dende que fa natazión li s’ha meso un cuerpo mui bien feito. 3. Cadaguna de as diferens partis que fan un tot: En o cuarto tenemos un almario de cuatro cuerpos. 4. Conchunto de presonas queforman un grupo e quetienen a mesma profesión: Ocuerpo de medicos tien muito poder. culeca n.f. Gallina que yecobando: Asculecas sechitan denzima de os güegos ta dar-liscalore que naxcan os pollez. cullar n.m. Trastesemiesferico con unmango ques’emplegatasacar liquidos: Moschitemos a sopa con o cullar. cullara n.f. Traste que ye una mena de palaconcaba ques’emplegatalebar-seára bocachentas más umenos liquidas: A sopa se mincha con cullara. cullareta n.f. 1. Cullarachiqueta: Ta dar-li bueltas á o caféemplegamos una cullareta. 2. Capezuto,cría dea granota: Ascullaretas nadan en l’augua. cullebra n.f. Animalsin patas, muito alargato e quecaminaarrozegando-se por tierraefendo eses: Bi ha cullebras de muitas trazas: gripias, boas,cobras,ezetra. cullebrilla n.f. Relampago, luzeleutrica quese produzen chocar dos boiras: Menudascullebrillas que bi abió en a tronada d’anuei. cullir b.tr. 1. Replegar, pillar o que ye esparricato e alzar-lo: Culle a ropa de o leito e pencha-la en l’almario. 2. Cullir a cullita: Maitín caldrá amaitinar ta ir á cullir o zafrán. // b.intr. 3. Tener puesto: Aiba-te d’iste banco e posa-teen un atro que aquí no culles. 4. Caper: No liculliba l’aniello. cullita n.f. 1. Conchunto de fruitos que se cullen de a tierra cuan son emberatos: Ista añada a cullita d’almendras no ye estata buena. 2. Treballo que se fa ta cullir istos fruitos: Olunsemprenderemos a cullita d’olibas. culo n.m. 1. Parti de o cuerpo con a que mos posamos: Se cayó de culo. 2. Boforón: Cuan baigas ta o escusau, limpia-te bien o culo. 3. Fondo de basos e botellas: Bebe-te o baso dica o culo.4. Partizaguera de una moneda: Esliche,cara u culo? culpa culpa n.f. Causa u responsabilidá de queaiga pasato bellacosa: A culpa d’aber suspendito, la tiens tu. cultro n.m. Cutiello, ocheto con unmango e unafuella de metalesmolata por un canto quesirbetatallar: Ocorte d'istecultro ye adermato. cultura n.f. 1. Conchunto de conoximientos, costumbres e creyenzas d’un pueblo u soziedá: A cultura pirenenca ye diferén de a cultura de o plano. 2. Conchunto de conoximientos ques’alquieren con o estudio,a oserbazión u o propio aprendizache: Ixa zagala tien una cultura enziclopedica. cumplañadas n.f. Diyaen o quesecumple bellumero d’añadas dende o naximiento d’una presona: A suya cumplañadasyeen chinero. cuna n.f. Leitetchicorrón: A cuna de o bibilón yera á o costato de o leito de os pais. cunar b.tr. Mober suabemén d’un lau taatro: Paicunaba á o nino ta beyer sis’adormiba. cundir b.intr. Dar ta muito, durar muito, serbir ta muito: Iste pernil mos ha cundito muito. cuñau,cuñada n. O que ye una presonaen relazión con oschirmansechirmanas de o suyo marito umuller: A chirmana de o mío ombreye a mía cuñada. Yo soi o cuñau de o chirmán de a mía muller. cuquera n.f. Piquera, feridaen acapeza: Benió ta casa con una cuquera en a fren ele’n tenioron que dar diez puntos. curar b.tr. 1. Meter os remeyos que cal ta dixar d’estar dolento: Me curoron con infusions de yerbas merezinals. 2. Secar e adobar un alimento ta conserbarlo: Mete-li peso á os pernils ta quechiten a sangreesecuren bien. // b.intr. e prnl. 3. Meter-se bueno desalú: Securó en una semana. curba n.f. O que no ye dreito: Ixa carretera ye plena decurbas. A gayata tien una punta curba. currieta → currión currión n.m. Cuerdafina: Liga-te oscurrions de os zapatos. cursa n.f. Corridaesportiba, marcha quesefacorrendo: Odomingo bi ha una cursa popular por ascarreras de a ziudá. curto,curta ach. 1. De pocalongaria u amplaria: Ye un carrerón muicurto. 2. De poca durada: A terzera canta de o compauto ye muito curta. 3. Animal, por un regular os cans, á qui l’han tallato a coda:Ixe can ye curto. 4. feg. Alcanzato de taliento: No li faigas muito caso que ye un poquet curto. // 5. loc. quedar-se curto: No plegar: Mira quet’han dito cosas d’ixe, posencara s’han quedato curtos. Chitó ra pilota ta adebán pero se quedó curto. cusir b.tr. Achuntar dos piezascon filo u fer laborscon agullaefilo: S’ubrió a zella etenioron quecusir-la-se. S’ha cusito o botón. cutiano,cutiana ach. Que pasatoz os diyas u conmuitafrecuenzia: Uno de os suyos queferscutianosyecomprebar quí falta. cutiello n.m. Ocheto con unmango e unafuella de metalesmolata por un canto quesirbetatallar: Calesmolar istecutiello porque no talla ni l’augua. cutio,cutia ach. 1. Terne, ensistén: Teneba unas punchadas cutias en a garra dende feba tres diyas. 2.Amoniquet, sin correr, pero sin aturar: Tot lo treballo lo fazió cutio esin aparatar. // loc.alb. 3. ta cutio: Tasiempre: Merca-te o colchón quete digo, queyeta cutio et’estalbiarás muitos diners. d n.f. Cuatrenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye de: Debuxo prenzipia por de. dalla n.f. Ferramienta ques’emplegata dallar u segara yerbaáran detierrae quetien unmango luengo e una fuella triangulare curbata: Cal picar a dalla ta que dalle millor. dandaleo n.m. Falta deseguranzasobre bellacosa: Teneba serios dandaleosen aprebar ixe desamen, pos no l’eba salito muito bien. dandaliar b.intr. Tener falta deseguranzasobresi bellacosa ye berdá u no u sobresicalfercualcosa u no: Yeran dandaliando e no sapeban qué brusa trigar. dandaloso, dandalosa ach. 1. Que tien dandaleos: O mío chirmanet ha prenzipiato á garriar, pero encara fa pasez dandalosos . 2. Que produz dandaleos: Os resultatos d’ixa nueba merezina encara son muito dandalosos. dar b.tr. 1. Trespasar de gufaña á un atro a propiedá de bella cosa: Cuan presenté os papels, me dioron un chustificán. Papa, da-me diners ta una libreta. 2. Soministrar: Li dioron treballo. 3. Produzir fruito: Istas minglaneras dan unas minglanas sobrebuenas. Calcambiar o fluoreszén porque cuasi no da luz. 4. Enchegar unaclau u belmecanismo quesirbata ubriretancar: Da-li á ra clau del’augua. 5. Escampar,espardir detraza uniforme: Da-te crema antis de meterte á o sol, no baigas á cremar-te. 6. Topetar-se, sofrir: Menudo testarrazo se’n dio. Te dies un buen cremazo. 7. Plegar u ir á parar: O balcón da á os güertos. 8. Causar: Sólo me das que desgustos. 9. Sonar as campanas d’un reloch: Siente, ya da ra meya o reloch de a ilesia. 10. Emitir por radio u telebisión: Lo dioron ayer en a radio, pero yo no m’enteré. 11. Prenzipiar á benir bella malotía: Indo por o parque li dio una garrampa en a garra. // 12. b.prnl. dar-se: Importar: Ixo no mese’n da cosa. Ta quele’n dizes, mira quéli se’n da? // 13. loc. dar-se bando: Balloquiar,alabar-se: Jolio, qué bando se da dende quel’ha tocato a lotería! // loc. 14. dar ferrete: Corromper, fastiar: Quéferreteyes dando con ixa mosica tot lo diya, nina! 15. Emplegar muito e continamén: Qué bien t’ha salito ixe auto, porquecon o ferrete quel’has dato teneba queestarya ta o esguaze. dau n.m. Cubo queen as suyascaras tien puntez dende uno taseis u bien atras feguras: Cuan chugamos á o parchís, tornamos á chitar si mos saleseisen o dau. de prep. Endica diferenszircustanzias: 1. Posesión u pertenenzia: Ista casa ye de Pietro. 2. Aprozedenzia: Ista mesacha ye de Benás. 3. Amateria de que ye feita cualcosa u o tema de o quetrata: Ista rexa ye defierro. Maitín tenemosclase d’aragonés. 4. Profesión u treballo de beluno: Ye de mayestra en Balbastro. 5. O contenito u cabida de bellacosa: Una redoma d’azeite. Una caxa de quilo. 6. Aparti d’un tot: Da-me un troz de churizo. 7. O inte u a traza en que pasa u se fa bella cosa: Mos debantemos bien de maitín. Sarra-lo de bislai. Le’n dizió de malos modos. 8. Dende: D’ixe mon á l’atro bi ha más de zinco quilometros. 9. Ta: Ixa ferrada ye de muyir. 10. Acausa pora quesefa bellacosa: Plora de pena. 11. S’emplega con balura partitiba ta referir-se á una parti deatotalidá: En abeba muita de chen en a plaza. OSB.:Apreposizión de s’apostrofa siempre que a parola de dezaga prenzipie por bocal, fueras de os articlos determinatos,en o cualo caso l’apostrofazión ye ozional. debán I. alb. 1. En un puesto u inte másadebán: Oschiquez quesefiquen debán e os altos, dezaga. Debán del’aragonés secharró o latín. 2. De cara, chusto fitofito: No me digas que no trobas o badil, quelo tiens debán detu. II. prep. 3. En comparanza: Debán d’ixo, poco podemos fer. debantal n.m. Pieza detela queseligaen azenturaefa onrata no emporcararopa quelebamos debaxo: No sigas puerco efica-te o debantalcuan te metas á guisar. debantar b.tr. e prnl. 1. Mober bella cosa ta arriba: No arroziegues a silla e debanta-la. Qui quiera charrar que debante o brazo. 2. Soltar-se, desapegar-se: O salobre ha debantato a pintura de a paret en cuatro diyas. 3. Poner dreito en bertical o que ye largo u cayito: Aduya-me á debantar-me. 4. Rebelar-se cuentra bellaautoridá: Os aragoneses se debantoron cuentra ra politica idraulica de o gubierno español. 5. Puyara boz: Debanta más a boz quesi no, no te siento. // b. prnl. 6. Dixar o leito dimpués de dormir u aber pasato bella enfermedá: Me debanto toz os diyas á ras güeito. 7. Prenzipiar á pasar bella cosa: En zenar se debantó una airera que por pocas no ranca os tellatos. debantero, debantera I. ach. 1. Que ye debán: Posa-te en os puestos debanters ta beyer-lo millor. II. n. 2. Presona que en bels esportes chuga en a parti de debán: Alodia chuga de debantera. // n.f. 3. Abantalla queleba una presona que ba por debán d’atra: L’ha pillato a debantera en a segunda buelta e agora yecuasi imposible que pueda engalzar-lo. 4. Coloquialmén, tetas de muller: Ixelastico li marcaba muita más debantera de a queteneba. debaxo alb. 1. En un puesto inferior, más baxo: Estando chugando á escondecucas, s’amago debaxo de o leito. 2. En un libel inferior, dependendo cherarquicamén d’atro másaltero: Debaxo de a direutora ye o chefe d’estudios. deber I. b.tr. e prnl. 1. Estar obligato á bellacosa: No debescharraren clase. Debes labar-te os diens. 2. Estarconsecuenzia u esdebenenzia: Osuspenso se debe á que no has estudiato cosa. // b.tr. 3. Tener que bosar bella cosa u bels diners: Li debeban treszientos euros. Me debes una zena. II. n.m. 4. Ixo á o que ye obligata cualsiquier presona por a suya condizión presonal, laboral u relichiosa: O deber de os pais ye educar á os suyos fillos. // n.m.pl. 5. Quefers u fainas escolars taferen remataraescuela: Ta maitín sólo tenemos debers de matematicas. debinar b.tr. 1. Predizir o esdebenidero u escubrir o que no seconoxe: Os antigos debinaban o esdebenidero foricando en as tripas d’animals. 2. Deszifrar u replecar bella cosa: Mira á beyer si debinas qué ha escrito o medico en ista rezeta. 3. Enzertar: Á que no debinas qué tiengo en a man? De diez preguntas que li fazié, no me’n debinó denguna. 4. Intuyir, prexinar: Cómo debinó a tuya chirmana queixe mesache no yera trigo limpio! debineta n.f. Chuego en o que calescubrir a soluzión á bella pregunta u o sentiu amagato de bella frase: Mira si enziertas ista debineta: Tapete sobre tapete, tapete de filo fino, no lo debinarás anquetetornes tozino. Quéye? (Obruno). debuxar b.tr. 1. Fer debuxos: O mayestro mos mandó debuxar una crapa paxentando. 2. feg. Describir con parolas: En diez menutos debuxó debán de os asistens a istoria del’aragonés. // b.prnl. 3. Prenzipiaráamostrar-se, dixar-se beyer: Dendel’altero se debuxaban ascasas de o lugarón. debuxo n.m. 1. Arte e teunica de de fer feguras emplegando lapizers, pintes u cualsiquier atro meyo d’imprentazión: En salir de a escuela ba á clases de debuxo. 2. Fegurafeitaemplegando istateunica: Hefeito un debuxo de mama con pintes de pastel. decamín alb. Ascape, decontino: En plegar ta o lugar preguntoron decamín quíeba puyato. decumentar b.tr. 1. Prebar con decumentos: Si quiers ganar o recurso cal que decumentes bien totas as tuyas alegazions. // b.tr. e prnl. 2. Informar, pillar datos: Se b.tr. 1. Prebar con decumentos: Si quiers ganar o recurso cal que decumentes bien totas as tuyas alegazions. // b.tr. e prnl. 2. Informar, pillar datos: Se decumentó en a biblioteca ta fer o treballo d’Istoria. defensar b.tr. e prnl. 1. Protecher,esfender: Os mayors quereban atochar-li, pero o suyo chirmano lo defensó. 2. Esfender, mantener una ideya u opinión cuentra as opinions de osatros: Defensaban una soziedá mas respetuosa con o meyo ambién. delera n.f. 1. Intrés con o que se fa cualcosa: Cudiaba as plantas de o chardín con una delera que feba goyo. 2. Intrés terne por bella cosa: Teneba delera por os cans. delgau, delgada ach. 1. Flaco,con pocacarne: Ye muito delgau, parixe que no tienga que güesos. 2. Poco rezio, fino: Olibro d’Aragonésye más delgau que o d’Istoria. delir b.tr. e prnl. 1. Fer que, por meyo de a calor, un cuerpo solido se trone liquido: Con o sol se deliba a nieu de as carreras. // b.prnl. e feg. 2. Estar muito inamorato: Nomáscon beyer-la caminar, se deliba. OSB.:Ye un berbo defeutibo esólo seconchuga queen bels tiempose presonas. demandar b.tr. 1. Solizitar, pedir: O conzello demandó a ofizialidá de l’aragonés. 2. Meter un pleito chudizial: O bezindato demandó á ra compaña d’eletrezidá por aber-lo dixato sin luz más detrenta oras. 3. Preguntar: Odeputau demandó en as Cortes por l’autobía de Uesca á Pamplona. demba n.f. 1. Cambos en os arredols de o lugar que son buenos ta yerba: Salindo de o lugar, luego te trobas con a demba . 2. Cadaguna de as partis en que pueden trestallar-sen bellascosas: A demba de Literatura de o Instituto colaboró en aschornadasculturals. dende prep. 1. Endica o punto á partir de o que se ranca, siga en o tiempo u en o espazio: Dende ixe árbol dica aquí bi ha un quilometro chusto. Treballa de luzero dende fa bente años. 2. Dimpués de: Dende que mos talloron os Fueros no mos han dixato debantar capeza. // loc. 3. dende luego: Profes, sin garra dandaleo: Dendeluego si no bas tu, no asperes que biengan aquí. denguno (u dengún), denguna I. ach.indef. 1. Nisisquiera uno: No li bagaba denguna camisa. Denguno d’ixos cans ye o tuyo. II. pron.indef. 2. Garra chen: No bi eba denguno. No lo fazió denguna. III. n. (feg.) Presonasin d'importanzia: No li ferán caso, porque ye un no denguno. OSB.:Aforma masculina de l’achetibo en singular se torna dengún sia parola de dezaga prenzipia por bocal: Cuasi no i quedaba dengún árbol. dentista n. Presona, cheneralménmedico, que treballa cudiando os diens de as presonas: A dentista li ficó unos fierros en os diens ta prebar d’endreitar-las-se. OSB.: Ista parola yeigualta o masculino queta o femenino. dentrar b.intr. 1. Ir defuerata dintro: Dentra en l’auto etanca ra puerta d’una begata. 2. Almitir, estaralmeso, prener parti d’un grupo: Ha dentrato en l’asoziazión. 3. Clabar, encaxar, engalzar: Ista clau no dentra en a zarralla. 4. Caper,cullir: En ista caxa no dentran toz os libros, asinas que cal trobar atra más gran. He debito engordar-me porque, por más que prebo, istoscalzons de l’añada pasata no me dentran 5. Prenzipiar á sentir bella sensazión: Cuan aterrábanos me dentroron unas ansias que por pocas no gomeco. 6. Entender, replecar: No li dentraba ra tabla de o nueu. // b.prnl. 7. Minguar d’amplaria: Iste tricot s’ha dentrato dende quelo labécon augua calién. s’ha dentrato dende quelo labécon augua calién. dentrata n.f. 1. Puesto por o quese dentraen bel puesto: A dentrata ye por a puerta de dezaga. 2. O feito de pasar ta dintro: En ixa tabierna ye pribata ra dentrata á os menors. 3. Billet de papel que dimpués de crompato mos dixa dentrar á belespeutaclo u serbizio publico: Sacó as dentratas en un caxero automatico. 4. Almisión: En o punto cuatreno de l’orden de o diya se cuaternaba a dentrata de nuebos miembros en l’asoziazión . 5. Parti de a capeza, amán de os pulsos, en os que manca pelo: As dentratas que teneba feban que li se beyese una fren muito gran. 6. Diners que se dan d’abanza cuan se firman contratos: Dioron una dentrata de o piso de a dezena parti de a suya balgua. denunziar b.tr. 1. Comunicar un delito u bellafalta: Denunzioron á ra polizía queeban furtato en a botiga. 2. Fer ofizial u publico que bellacosa no yelegal u combenién: Os sindicatos denunzioron as pocas midas deseguridá en o treballo. 3. Piñorar, fer bosar diners porabercrebantato alai: Lo denunzioron por no respetar o semaforo. denzima alb. En un puesto másaltero: Dixa o libro denzima de a mesa. OSB.:Aforma másconsellable ye alto:Dixa o libro alto de a mesa. dependién, dependienta I. ach. 1. Que pende d’atro: En a Edá Meya Sizilia yera un país dependién de a Corona d’Aragón. II. n. 2. Presona que treballa en una botiga: Treballa de dependienta en una botiga de ropa interior. OSB.: Cuan ye achetibo gosa emplegar-se cuasisiempre baxo a forma imbariable masculina. Manimenos, cuan ye nombresiempres’esferenzia o chenero. deposito I. n.m. 1. Rezipién en o que s’alza augua u atro liquido: Fue ta o taller porque teneba una fendilla en o deposito de a gasolina. Caldrá trayer una carga d’augua porque o deposito de a paridera ye a menos de a metá. 2. Diners quese dixan en un banco: Teneba un deposito en o banco de muitos diners. desacherar b.tr. Aponderar, dizir u ferascosas más grans de o queson reyalmén: No desacheres tanto, que no t’has feito tanto mal. desamen n.m. 1. Preba que lise fa á beluno ta contrimostrar os suyos conoximientos arredol d’un tema: O biernes tenemos desamen d’aragonés. 2. Preba que lise fa á beluno ta prebar de dar-li bel tetulo u diploma: Aprebó o desamen de conduzir á ra primera. 3. Imbestigazión menuziosa e esauta: A interpresa bosa toz os años un desamen medico á os treballadors. desaminar b.tr. 1. Fer una prebaá beluno ta beyer os suyosconoximientosarredol d’un tema: A mayestra desaminó ayer á os de zinqueno B e maitín mos desaminará á nusatros. 2. Estudiar bella cosa con muita menuziosidá: O deteutibe desaminó a cambra por toz os puestos ta beyer si trobaba bella preba. // b.prnl. 3. Tener un desamen: No mos desaminamos dica ra semana benién. desapartar b.tr. e prnl. 1. Ficar una cosa en un puesto diferén d’atra con a que i yera chunta: Desapartaba os desamens que yeran aprebatos. 2. Meter luen d’un puesto, ferá un lau: Desaparta d’astí, no baiga á pillar-te o trautor. descusir b.tr. e prnl. Soltar-se o filo con que yeracusita bellaropa: Mes’ha descusito o dople de oscalzons. descutir b.tr.e intr. Dar razonscuentraa opinión d’otri: Descutioron por una fateza e agora cuasi no sefablan. deseguida alb. 1. Ascape, decamín: Se'n fue, pero tornó deseguida. 2. Detraza muito rapeda: Mira sirematas deseguida quesi no, no plegamos. desembotonar b.tr. e prnl. Sacar os botons de oscochals: Desembotona-te o cuello de a camisa eirás más fresco. desembrochar b.tr. e prnl. Soltar os broches, sigan gafez, botons u de cualsiquier atra mena: Yera tan entriparrato que tenió que desembrochar-se os calzons ta poder alentar una mica. deseparar b.tr. e prnl. 1. Trencar a unión que bieba entre dos presonas u cosas: No puedo deseparar a etiqueta de a portalada de o libro. O mayestro deseparó á un costato osexerzizios queyeran bien feitos. // 2. b.prnl. Dixar de bibirchuntas dos presonas que yeran parella: Dimpués de diez añadas s’han deseparato. deseyar b.tr. Tener muitas ganas d’aconseguir u tener bellacosa: Deseyaba queli tocase a lotería. deseyo n.m. Ganas deaconseguir u tener bellacosa: Teneba o deseyo de que a suya filla ise á ra Unibersidá. A fada liconzedió tres deseyos. desfraz n.m. 1. Bestito que mos ficamos ta parexeratracosa de o quesemosen reyalidá: Lebaban más de dos meses parando o desfraz de garrastolendas. 2. Estruzia taamagar bellacosa u intinzión: Ye una papelera, toz os afalagos quefa son un desfraz. desfrazar b.tr. e prnl. Fercambiarareyalidá u l’aparenzia: Olimón desfrazaba a sapia de a merluza. Mama desfrazó á Chuanón ta ra fiesta definal decurso. Era se desfrazó de marieta. desgrazia n.f. 1. Feito alberso u funesto: Ha pasato una desgrazia en o lugar e tota ra chen ye trista. 2. Malasuerte: Iste diya soi en desgrazia, no me sale denguna bien. desgraziato, desgraziata ach. 1. Que ye tristo e sin d’aduya: O pobre desgraziato no teneba un puesto sisquiera an que dormir. 2. feg. Mala presona: Ye un desgraziato e un mala folla. desinforme ach. 1. Sin una forma normal: Dende que se cremó teneba una cara desinforme. 2. Muito gran, desacheradamén gran: Teneban un casalizio desinforme, te perdebas dentro. OSB.:Ye una parola dechenero imbariable, serbindo igualta o masculino queta o femenino. desorden n.m. 1. Falta d’orden: Mira á beyer si no tiens tanto desorden en o cuarto, que yes un fozín. 2. Situazión sozial en que bellas presonas se manifiestan biolentamén en no azeutar bellas situazionseconomicas, sozials, culturals, politicas u d’atra menacualsiquiera: L’ausenzia total de midasecolochicasen a reunión internazional de países orichinó muitos desórdens. internazional de países orichinó muitos desórdens. despacho n.m. 1. Estudiet, cambra que sirbe ta estudiar e treballar-bi: S’enzarró en o despacho ta poder treballar más tranquilo. 2. Soziedá profesional ubierta ta o publico: Un despacho d’abogaus. Un despacho d’asesors. 3. Comunicazión u notificazión ofizial trasmesa por telegrafo, telefono, facs u correyo eletronico: Plegó un despacho á l’ambaxata ta que no ise denguna representazión á l’auto ofizial. despidir-se b.tr.e prnl. Diziradiósá bella presona: Antis de dixar a fiesta etornar ta casa, se despidió de os anfitrions. Se despidioron con dos besos. detener b.tr. Pillar,arrestar: A polizía lo detenió cuan saliba de o país. deuta n.f. 1. Diners que cal bosar á belún: Ixa botiga tien muitas deutas con as firmas soministradoras. 2. (feg.) Obligazión moral que tien bella presona con una atra: Con o que has feito poryo, siempreestaréen deuta con tu. dezaga alb. 1. En a partizaguera: Carga a bezicleta por a puerta de dezaga del’auto. 2. Dimpués de: Tu plegués dezaga de a tuya chirmana. dezidir b.tr. 1. Dar una soluzión finitiba: Dezidiemos de no ir ta o zine. // b. prnl. 2. Pillar una determinazión: Dimpués de muito dandaliar se dezidioron por ixe restaurán. OSB.:Iste berbo gosalebar dezagaa preposizión de: As autoridaz dezidioron detancar o local. dezigüeito ach.lum. 1. Diez más güeito: A mayoría d’edá se tien con dezigüeito años. 2. O que en una serie fa o lumero dezigüeito: O equipo ye o dezigüeito en a clasificazión. dezinueu ach.lum. 1. Diezmás nueu: En clase yéranos bente, pero se’n fue uno e agora en quedamos dezinueu. 2. O que en una serie fa o lumero dezinueu: Plegó a dezinueu, sólo dozesegundos dimpués que a primera. deziseis ach.lum. 1. Seize, diez más seis: Tenemos deziseis diyas de bacanzias. 2. O que en una serie fa o lumero deziseis: O deziseis de chulio ye a birchen de o Carmen. dezisiete ach.lum. 1. Diez más siete: Agora tiengo dezisiete años, sólo me’n queda uno ta poder botar. 2. O que en una serie fa o lumero dezisiete: O dezisiete de chinero yesan Antón. día (u diya) n.f. 1. Periodo detiempo que dura benticuatro oras, que yechusto ro quetardara Tierraen rebailar u chirar sobreera mesma: Estió plebendo tot lo día. 2. Parti d’iste periodo en que bi ha luzsolar: En estiu o día dura más que en ibierno. 3. Inte: Ya plegará o día en que sigas gran. // 4. loc. Buen día: Esprisión ta saludar de maitín, dende que mos debantamos dicaantis dechentar: Buen día, zagals! diana n.f. Ofizina publica que gosaestaren a muga d’un país ta podercontrolaras presonas u cosas que dentran esalen: En pasar a diana merechiroron tot l’auto. n.f. Ofizina publica que gosaestaren a muga d’un país ta podercontrolaras presonas u cosas que dentran esalen: En pasar a diana merechiroron tot l’auto. diaple, diapla n. 1. Esprito de o mal u ánchelmalo seguntes bellas relichions, como a catolica: Diz que o diaple ye en o infierno. 2. Presona mala, rebolbina u enredaira: Qué zagal!,ye pior que os diaples. diario, diaria (u diyario, diyaria) I. ach. 1. Cutiano, que pasacada diya: Se bebe doscafés diarios. II. n.m. 2. Periodico, publicazión que sale toz os diyas: A notizia salió en o diario d’ayere. 3. Mena decuaderno en o que uno baescribindo ascosas que pasan cad diya: Grazias á o diario de o capitán podioron sapercómo estió l’azidén de o barco. dibertir b.tr. e prnl. Ferarreguir u pasar un rato agradable: Os pallasos dibertiban á ra chen. Mos dibertiemos muito chugando á debinar zintascon momos. dibidir b.tr. e prnl. 1. Deseparar, troxar en partis: Cal dibidir a tarta en diez partis. Mos dibidiemos en dos grupos e cadaguno emprendió por un puesto. 2. Fer ques’encarrañen dos umás presonas: Aseslezions monezipals dibidioron o lugar. 3. Debinar o lumero de begatas que un lumero, clamato dibidendo, contieneá un atro,clamato dibisor: Oresultato de dibidir diezentre dosyezinco. dibisión n.f. 1. O resultato de deseparar u troxarcualcosaen partis: A dibisión del’erenzio sefazió de buen implaz. 2. Operaziónmatematica queconsisteen dibidir una cantidá en partis iguals: A mayestra mos mandó fer diez dibisions. 3. Falta d’unión: Se notaba que bi eba dibisión d’opinions entre os asistens. 4. Grupo: Chugamosen segunda dibisión. dica I. prep. 1. Endica o remate d’aizions, puestos u cantidaz: Opelo li plega dica os güembros. Corrió dica rabentar. II. conch. 2. Tamién, mesmo: No sigas tan falso, queixo lo brincan dica oscríos. dido n.m. Cadaguna de as partis alargatas e mobibles en que rematan as mans e piez d’ombres e animals: En cada man tenemos zinco didos que son: o gordo, o endize, o de o meyo, o del’aniello e o currín. dien n.m. 1. Cadaguna de as piezas blancas que tenemos en as bariellas e que sirben ta mastecar u esfender-se: Cal labar-se os diens ta que no mos se queren. 2. Másespezialmén as palase oscatirons, por oposizión á oscaxals: Li s’ha cayito un dien de lei. 3. Pico u punta de bels ochetos: Os diens d’iste sarrucho están toz robinatos. diez ach.lum. 1. Nueu e uno: Entre as dos mans tenemos diez didos. 2. Dezeno, ro queen unaseriefa o lumero diez: Otubreye o mes diez del’año. diferén ach. Que no yeigual: Mira si prebas á fer o problema d’una traza diferén. OSB.:Ista parola yeimbariable dechenero. diferenzia n.f. 1. Cualidá u carauteristica quefa que unacosa no siga igualcomo atra: Cal trobar diez diferenziasentreistos dos debuxos. 2. Falta d’alcuerdo entre dos u más presonas: ye difízil que pleguen á bel alcuerdo porque as diferenzias son grandismas. 3. Resultato deferarestaentre dos lumers: A diferenzia entre diez e güeito ye dos. difízil ach. 1. Quecuesta muito treballo fer-lo u replecar-lo: Ye un problema difízil. Asclases decheografía son difízils. 2. Que no ye normal que pase: Ye difízil que tetoque a lotería. 3. feg. Presona dechenio aspro ecomplicata detratar: Siñor Chuséye una presona difízil. difuera alb. Fuera, en a partiesterior u que no ye entre unas mugas determinatas: Ye difuera de o país. Yéranos prenendo o sol difuera de casa. Naxió difuera de o plazo es’enantó meyo mes. dillá alb. Másentaallá: L’armita ye dillá o río. A selba ye astibán, pero o parque naturalye dillá. dimpués alb. 1. En un inte, puesto u orden posterior: Primero fas o treballo e dimpués te’n bas á chugar. Elena plegó dimpués de tu. O luns biene dimpués de o domingo. // 2. loc. dimpués de maitín: Un diya dimpués de que pase maitín, dintro de dos diyas: Dimpués de maitín ye chuebes, porque güei semos á martes. diners n.m.pl. 1. Conchunto de monedas e billez que s’emplegan ta crompar: No podié crompar porque me dixé os diners en casa. 2. Cabal, conchunto de biens e riquezas: Ye una familia de muitos diners. dintro (u drento) alb. 1. En o interior: O corazón ye dintro de o peito. Fica-te o mocador dintro de a pocha. // loc. dintro de: 2. Dimpués d’un periodo de tiempo: Dintro de zinco oras tiengo que prener-me una cullarada decharopeta ra tos. OSB.: Tamién yecomún sentiraforma dentro, formacreyatarancando de o propio berbo dentrar. dios, diosa n. 1. Ser supremo que, seguntes as diferens relichions, ye ocheto d’adorazión u benerazión: A Biblia diz que Dios creyó o mundo en seis diyas. Os antigos romanos teneban muitos dioses e diosas. 2. Presona que ye considerata por atros, u por era mesma, superior á ras demás: No dixaban de dizir en telebisión queyera a diosa de a fermosura. Ye un pijaito quese piensa queye dios. // 3. interch. adiós!: Formula que s’emplega ta despidir-se: Bueno, adiós!, ya mos beyeremos maitín. OSB.: Como formula de despidida ista forma ye prou cheneral e espardita; manimenos, a forma más chenuina en aragonés ye que baiga bueno!,asinascomo as interchezions au! e abán! direuto, direuta ach. 1. En linia dreita: Opeñazo iba direuto á ra capeza esi no por tu quelo empentés, no sé quéese puesto pasar. 2. Que ba d’un puesto ta atro sin aturarse: Pilla o tren de as zinco que ba direuto. 3. Que pasa de paisáfillos: Os apellitos pasan en linia direuta de pais á fillos. 4. Sin pasos entremeyos: No lo sé detraza direuta, pero lo heleyito en os periodicos. direutor, direutora n. Presona que diriche umanda bellacosa: A direutora de a escuela ye a mayestra de mosica. dirichir b.tr. e prnl. 1. Fer que una presona u cosa baigata un puesto u fin: Yera aprendendo á conduzire dirichiba l’auto un poquet mal. Ye tan inozén que no para cuenta quelo son dirichindo como quieren. 2. Lebara direuzión de bel grupo: Onuebo entrenador dirichiba á l’equipo muito bien. disco n.m. 1. Ocheto zerculare plano decualsiquier materia: Ixa atleta abentaba o disco cuasi tres metros más que as atras. 2. Lamina plana queleba grabazions de a mena que sigan: Yera ascuitando un disco de a Ronda de Boltaña. // 3. esm. disquet: Lamina cuadrata de plastico que leba dintro un disquet zercular e que s’emplega ta alzar informazión d’un ordinador u ta ficar-la en un ordinador: Grabé l’archibo en un disquet de seguranza. // 4. loc. disco compauto (u compauto): Disco que alza informazión dichital de cualsiquier mena, más que más informatica umosicale que ye leyito por meyo d’un rayo láser: Á penar de que o disco compauto teneba seiszientas megas, no iculliba tota ra informazión. Tien muitoscompautos de mosica clasica. // 5. loc. disco duro: Traste que ye en a unidá zentral d’un ordinadore que, antimás de tener o sistema operatibo, puede alzar-bimuita informazión: Ha mercato un ordinador con dos discos duros, uno prenzipal de quinzexigase atro esclau deseis. discutar(u discutir) b.tr. e intr. 1. Charrar dando razons cuentra ra opinión d’otri: Discutemos porque no yéranos d’alcuerdo. 2. Encarrañar-se dimpués de charrar irrazionalmén sobre bel tema e no meter-se d’alcuerdo: Dende que discutoron l’atro diya s’han encarrañato e cuasi no se fablan. 3. Desaminar con atenzión bella custión: Imos á discutar o pre de a obra. disparar b.tr. Tirarcon bellaarma, más que más si ye defuego: A polizía disparó pilotas de goma cuentra os manifestans. disparate n.m. Barbaridá,cosa que no tien sentito: No feba quecontestar disparates á ras preguntas queli feban. dispertada n.f. 1. Inte en que beluno dixa de dormir: A ronda iba por as carreras e tenioron una dispertada rudiosa 2. Inte en o que se desembolica una autibidá: A dispertada á ra secsualidá. Malas quelis fazioron o terzer gol, o equipo tenió una dispertada quefazió bulcar o resultato. dispertar b.tr. 1. Crebar o suenio de qui ye dormindo: Mama me dispertó ta ir ta escuela. // b.intr. e prnl. 2. Dixar de dormir: Me disperté á ras siete de o maitín. dispierto, dispierta ach. Que ya no duerme: Cuan truqués por telefono,ya lebaba dos oras dispierta. distrayer b.tr. e prnl. 1. Fer perder l’atenzión: En clase se distrayeba con cualsiquier cosa. 2. Dibertir, fer pasar un rato entretenito: Mos distrayiemos fendo cruzigramas. dital → dido ditalada n.f. Siñal que dixa o dido u dital en bel puesto: Cal limpiar o beire porque ye pleno de ditaladas. Fue á fer-se o carnet d’identidá e a polizía li pilló as ditaladas ta meter-lasen una pinta. ditar b.tr. 1. Dizir u leyer bellacosata queatro lo escriba: Omayestro mos ditó as preguntas. 2. Dizir oschuezesasentenzia: Ochuez ditará sentenzia o biernes. ditau n.m. O quese ditaeescribe: Ayeren clase d’aragonés faziemos un ditau esólo saqué que una falta. dito n.m. Mazada, frase u parolascon as ques’espresa bellacosa: Os refrans son ditos populars. dixar b.tr. 1. Soltar cualcosa u alpartar-se d’era: Dixa l’escatizador, no baigas á cremar-te. 2. Premitir: Me dixas ir á chugar? 3. Rematar de fer cualcosa: Ha dixato dechugar á básquet. Dixa d’esberrecar! 4. Ficaren bel puesto: He dixato as minglanas en o reposte. 5. Amprar: Dixa-me o sarrucho. 6. Olbidarse: Cómo has puesto dixar-te a dentrata en casa? 7. Ir-se-ne,albandonar: Se’n fueel’ha dixato solo. Ya fa más de dos meses queemos dixato ixa casa. 8. Fer que bella presonacudie bella presona,animal u cosa: Se’n fuen dezena e dixoron á os ninoscon yaya. diya → día dizionario n.m. Libro en o que detrazaalfabeticas’esplican os senificatos deas parolas de belidioma: Istelibro ye un chiquet dizionario d’aragonés. dizir b.tr. 1. Prenunziar,espresarcualcosacon parolas: Dizió lo que pensaba. Bienga, dicon yo: “to-zi-no”. 2. Rezentar,contar: Dize-lo-me! 3. Tener una opinión: Te digo queixeclau yecurto e no tefera onra. // b.prnl. dizir-se: 4. Charrarcon uno mesmo: Se’n diziba que no podeba estar, pero por más quetornaba á dizir-se-ne, decosa no liserbiba. 5. Clamar-se, tener por nombre: Cómo se diz isto en aragonés? Me dizen Chaime. Me digo Nieus. do alb.relat. En o puesto en o que: Estié do tu me diziés. dó alb.interrog. En qué puesto?: Dó ye a plaza? dobiello n.m. Bola quesefaembolicando lana, filo u atro materialsemellán: Antis de meter-se á fer o tricot, fazió un dobiello con a lana. dobinalla n.f. Chuego en o que calescubrira soluzión á bella pregunta u o sentiu amagato de bella frase: Mira sienziertas ista dobinalla: Cuan ba ta o mon, ba farteta e cuan torna ta casa, torna laseta. Quéye? (A bota de bino). dobinar b.tr. 1. Predizir o esdebenidero u escubrir o que no seconoxe: Os antigos dobinaban o esdebenidero foricando en as tripas d’animals. 2. Deszifrar u replecar bellacosa: Mira á beyer si dobinas qué ha escrito o medico en ista rezeta. 3. Enzertar: Á que no dobinas qué tiengo en a man? De diez preguntas que li fazié, no me’n dobinó denguna. 4. Intuyir, prexinar: Nomás sentir-loscharrar dobinó queiban á puyar o gasoil. dolento, dolenta ach. e n. 1. Quetien problemas desalú e no ye bien: No podió ir ta o treballo porqueyera dolenta. 2. Malo: Ye más dolento que un diaple. doler b.tr. Penar: Lis doleba ques’ese quedato baldato dendel’azidén. dolor n.f. (u m.) Pena: Con as ganas que teneban de fillos, l’alborto los implió de dolor. OSB.:Ista parola, gramaticalmén femenina, ye, en a fabla biba, de chenero bazilán. bazilán. domingo n.m. Zaguero eseteno diya deasemana: Os domingos no son diyas defayena. donar→ dar dondiar b.intr. 1. Ir d’un puesto ta atro sin denguna finalidá concreta: Dondiaba por ascarreras de a ziudá sin rumbo fixo. 2. Caminar alparziando arredol d’un puesto conmalas intinzions: Os bezinos trucoron á ra polizía porquefeba muito rato que una parella no dixaba de dondiar por astí. doplar b.tr. 1. Fer que una parti d’un ocheto quede denzima d’atra: Dopló a fuella por a metá. 2. Fer que bellacosasiga dos begatas más gran: Ista añada ha doplato a cullita detrunfas. 3. Torzer: Dopla o fierro ta abaxo ta que no se salga! 4. Pasar d’unaluengataatra: Doplaba de l’aragonés ta o franzés. 5. Traduzir as bozes de os interpretes d’unazinta: Treballa doplando zintas dezine. dople n.m. 1. Dos begatas más: Teneba o dople d’años que a suya filla. 2. Quetien dos: Mos aloxemosen una cambra dople. 3. Plegue que se fa en as estrimeras dearopa: Como l’iban largos oscalzons, li tenioron que puyar os doples. 4. Mida de capazidá que, alto u baxo, equibale á unos bente litros: Merquemos un dople d’olibas ta ficar-lasen augua. dormir→ adormir dos ach.lum. 1. Uno e uno: Tenemos dos brazose dos garras. 2. Segundo: Plegó ro dos. dotor, dotora n. 1. Medico: A dotora l’ha bietato fumar porque tien mal os libianos. 2. Presona que tien o grau más altero de bella facultá unibersitaria: Ye dotor en incheniería. dotrina n.f. 1. Conchunto d’ideyas u creyenzas sobre bel tema: As zagueras dotrinas economicas son antisozials. 2. Catezismo catolico u a suya catequesis: Os chuebes, dimpués de clase, ban á ra dotrina ta parar a comunión. // 3. loc. más delgau que a caña de a dotrina: Muito delgau: Ye más delgada que a caña de a dotrina, tiens que mirar-la dos begatas ta enterar-te quefa guambra. doze ach.lum. 1. Dieze dos: En una uzena bi ha doze. 2. O queen unaseriefa o lumero doze: OPilarye o doze d’otubre. dragón n.m. Animalesmachinario como un fardacho chigán que chita fuego por a boca: A tradizión meyebal cristiana diz que o Siñor San Chorche luitó cuentra un dragón. dreito, dreita I. ach. 1. En linia dreita: Opeñazo iba dreito á ra capeza esi no por tu quelo empentés, no sé queese puesto pasar. 2. Que ba d’un puesto taatro sin aturarse: Pilla o tren de as zinco que ba dreito. 3. Que pasa de paisáfillos: Os apellitos pasan en linia dreita de pais á fillos. 4. Sin pasosentremeyos: No lo sé de traza dreita, pero lo he leyito en os periodicos. II. ach. e n. 5. Que ye en o costato más luen de o corazón: Biben en a puerta de a dreita. 6. Que emplega millor a man u a garra dreita: Clabó un gol con a dreita. // III. n.m. 7. Costato d’una tela en o que o debuxo se beye millor: As dos caras son prauticamén iguals, cuasi no s’esferenzia o dreito de o rebés. 8. Posibilidá que tenemos ta fer cualcosa, ta rezibir-la, reclamar-la u desichir-la: Tot ser umano tien dreito á que li amuestren en a suya fabla mai. 9. Conchunto de lais d’un país: O Dreito aragonés da muita importanzia á os costumbres. IV. alb. 10. Sin cambiar d’endrezera: Iz tot dreito que no tien pierde. // 11. loc.alb. á ra dreita: Que yeá man dreita: Cuan plegues á ra fuen,chira á ra dreita. duana → diana ducha n.f. 1. Traza de bañar-se chitando-se l’augua por denzima: Malas que plegó de o mon, se dió una ducha. 2. Traste que ye como una cheta con foradez chicorrons por do salel’augua: Cuan melabo con a ducha,yecomo si plebese. duelo n.m. Pena: No plores, que no mefas duelo. Ixoschamelucos fan duelo, tan chobeneze popiellos. dueño, dueña n. Amo, presona quetiene bella propiedá; Odueño d’ixa borda ye o ferrero. A dueña de a casa yeen a estrabilla. dugo n.m. Conchunto de dos presonas quefan cualcosa de bez: Cantoron una canta á dugo. dulze ach. 1. Quetien asapia de o zucre: Licuaca o café bien dulze. OSB.:Ista parola yeimbariable dechenero. durar b.intr. 1. Continarestando u prolargando-se: Encara dura o programa ixe?, siya fa más detres oras que ha prenzipiato! 2. Estar u permanexercualcosacon as mesmascarauteristicas: Os allos penchatosen alto duran muito. duro, dura I. ach. 1. Que no ye blando: Iste pan debeestar defa muito porqueye más duro que una piedra. 2. Fortal, queaguanta muito: Ye un chugador duro e puede aguantar toz os menutos. 3. Muito sebero: Yera un profesor muito duro. 4. Difízil de mober: Istetorniello ba duro. // II. n.m. 5. Antiga moneda española de zinco pezetas: Teneba una moneda dezinco duros. // III. alb. 6. Con fuerza: Da-li duro! duzena n.f. Conchunto de doze: Os güegos gosan bender-los por duzenas. OSB.:Malas que coloquialmén o emplego de a parola uzena ye pro estendillato, se consella no fer serbir istazaguera boz porestar un bulgarismo. e I. n.f. 1. Zinquena letra de l’alfabeto aragonés: Enredaire tien tres es. II. conch. 2. S’emplega ta achuntar diferens componens de bella frase u orazión: Os tozinos e as bacas son animals tetadors. OSB.: En muitos puestos a prenunzia de a conchunzión e ye [i]. Isto no ye que un castellanismo platero que bels lingüistas gosan chustificar como un fenomeno d’eufonía cuan a parola de dezaga prenzipia por o soniu “e”: Cal tirar bien o polbo y escoscar a casa. He minchato y he bebito. Anque isto puede almitir-se en a fabla popular, en o luengache escrito, manimenos cal respetar a forma chenuina de l'aragones, que no ye atra que e,almitindo-seaescrituracon ye(y)en testos que preben dereflexar testos populars u dialeutals. III. interch. 3. S’emplegataclamar, albertir, preguntar, ezetra: E!, ta do bas? educar b.tr. 1. Amostrar: En ixa escuela educan muito bien á osescolanos. 2. Amostrar buenos modos: Ixe crío ye asinas porque l’han educato muito mal. 3. Fer que bellaabilidenzia u sentiu eboluzioneta millor: Iba á reabilitazión ta educar-se a garra. efeuto n.m. 1. Resultato de bella cosa: L’anestesia li fazió efeuto en diez segundos. 2. Mobimiento con chiro que se da á bella cosa cuan la chitas: O tenista sacaba ra pilota con efeuto. 3. Teunica quefa quese beiga bellacosacomo reyalsin estar-lo: Ixa pintaire da con o carbón unosefeutos de bolumen sobrebuenos. el art. Forma dialeutal del’articlo definito o: Elsabado. él,ella → er elefán,elefanta n. Animalmuito gran, de color grisenca, que tien as orellas muito amplas, dos catirons luengos e curbatos e una trompa rezia e larga: Os catirons d’elefán están protexitoseye un malalzau muito gran tallar-lis-ne. eleutrico,eleutrica ach. Quetien que beyercon aeletrizidá: Os filos decobreleban muito bien a corrién eleutrica. eletrezidá n.f. Mena d’enerchía, produzita de muitas trazas, que, por un regular, se manifiesta como potenzia u luz: Iste mes a compaña d’eletrezidá ha puyato a luz un zinco por ziento. eletrezista n. Luzero, presona quetreballa parando, ficando eapañando tot lo quetienga que beyercon aeletrezidá: Lis se’n fue a luzetrucoron á o eletrezista. embasador n.m. Traste en forma de cono con una boca ampla en una estrimera e un tubo estreito en l’atra que s’emplega ta trescolar liquidos: Emplega o embasador ta emplir a botella quesi no tesesaldrá l’azeite. embastar b.tr. Cusir probisionalmén con basta: Embastó os baxos de a saya ela se prebó antis de meter-se á cusiren a maquina. embendar b.tr. Embolicarcon bendas: S’entuertó ro clabillarelo s’han embendato. embitar embitar b.tr. Combidará bella presonaá bellacosa pagando-li-ne: Cuan engueroron o bar, os dueñosembitoron á o bezindato. emboirato,emboirata ach. Nuble,conmuitas boiras:Amanexió un diya bien emboirato, pero á meyodiya eba espazato eyera raso. embolcar b.tr. e prnl. Enronar detierra: Embolcoron osxarmientos ta quechitasen millor. embolecar b.prnl. Empabonar: Mes’han embolicato os lentese no beigo cosa. embolicar b.tr. 1. Tapar bella cosa rodiando-la con atra: Embolicó ro presén con un papel bien bistero . 2. Replegar cualcosa con un moquero, papel u tela ta alzar-la: Embolica o que ye en a mesa e fica-lo-te en a pocha. 3. Mezclar á beluno en belafer: L’embolicoron en o furto. No m’emboliques con as tuyas cosas e dixa-me estar, que no quiero saper cosa d’ixo . 4. Mezclar e trafucar unas cosas con atras: No m’emboliques os papels que luego no puedo trobar-los! 5. Despistar, tresbatir: Ya m’hasembolicato, agora tiengo quetornar á contar atra begata! embolique n.m. 1. Conchunto de cosas mezcladas e sin garra orden: Menudo embolique bi eba en ixa cambra, yera imposible trobar cualcosa. 2. Empandullo: L’han meso en un embolique que no sécomo isaldrá. embotada (u motada) n.f. Nombre quele’n dan á bella presonaen puesto de o berdadero: Denguno no sapeba o suyo nombre, porquetoz lo clamaban por a embotada. embotonar b.tr. e prnl. Ficar os botonsen oscochals: Ocuello de a camisa li beniba estreito e no podeba embotonar-lo-se. embrecar b.tr. e prnl. Ficaren un afer: Calembrecar-seen a esfensa del’aragonés. embrochar b.tr. e prnl. Achustar u agarrar os broches, sigan gafez, botons u de cualsiquier atra mena: S’eba enreziato tanto que cuasi no podeba embrochar-se os calzons. emologar b.tr. 1. Aprebar, dar bella cosa como buena: Os asistens emologoron o nuebo reglamento. 2. Dar balura ofizialá bella autibidá organizata e feita por otri: Cal que emologues istos diplomas si quiers que los te conten como meritos en l’Almenistrazión. 3. Controlar a calidá de bel produto zertificando que s’achusta á bels regles defabricazión efunzionamiento: Yera a unica interpresa de o país que podeba emologar ixos mididors defumos. empabonar b.tr. e prnl. Tiraraclaror u a bisibilidá: Lis’eba empabonato ro parabisa del’auto etenió que aturar-seta limpiar-lo. empandullo n.m. 1. Situazión difízile complicata: Sin saper cómo, s’ha meso en un empandullo que no sé si no rematará indo ta ra garchola. 2. Conchunto de cosas n.m. 1. Situazión difízile complicata: Sin saper cómo, s’ha meso en un empandullo que no sé si no rematará indo ta ra garchola. 2. Conchunto de cosas mezclatasesin garra orden: Menudo empandullo bieba en ixa cambra, yera imposible trobar cualcosa. L’almenistrador eba dixato un empandullo que no s’aclaroron ascuentas dica zinco meses dimpués. empardar b.tr., intr. e prnl. Igualar, tener dos u más contrincans o mesmo lumero de puntos u botos: Os dos candidatos empardoron á botos e calió fer atra nueba botazión. Onuestro equipo empardó dos menutos antis derematar o tiempo. empazar→ empardar empenta n.f. 1. Fuerza que se fa sobre bella cosa: A parata s’esboldregó porque no aguantó a empenta de a crexita . 2. O que mos fa fer cualcosa: O deseyo de treballarestió a millorempenta ta que sacase buenas notas. 3. Abanze rapedo e importán de bella faina: En dos diyas l’emos pegato una buena empenta á o tellato. empentón n.m. 1. Fuerza que se fa de repén e de traza rapeda: Me dioron un empentón e por pocas no me caigo. 2. Abanze rapedo e importán de bella faina: En dos diyas l’emos pegato un buen empentón á o treballo. // loc. 3. á empentons: Con biolenzia: Ocondutor mos lebaba á empentons. empipato,empipata ach. e n. Presona que ye baxo ro prebo del’alcol: Iba dando trepuzons porqueyera empipato. emplegar b.tr. 1. Usar bella cosa ta fer cualcosa: No emplegues encara ixe cuaderno e remata o biello. 2. Dar treballo: En ixe otel emplegan muita más chen en ibierno queen estiu. emplegato,emplegata n. Presona quetreballaen un puesto por diners: Yeemplegata d’ixa botiga. emplenar b.tr. e prnl. Plenar, ocupar bellacosaen asuyatotalidá: S’emplenó tanto as pochas deziresas quelisecayeban entre quecaminaba. emplir b.tr. e prnl. Plenar, ocupar deraso: Ta fer o treballo d’istoria calemplir dos fuellascomo menimo. emplito,emplita ach. Pleno, ocupato deraso: Tiengo o segundo caxón emplito decalandarios. emponderamiento n.m. 1. Loba, cosas buenas que se dizen de bella presona: Os creticos fazioron un emponderamiento de a suya primera obra zinematografica. 2. Desacherazión: Tot lo que dizen d’erye un emponderamiento, asinas que no lo tecreigas muito. emponderar b.tr. 1. Dizircosas buenas de bella presona: Emponderoron a fegura de o escritor. 2. Dizir u fercosas más grans de o queson en reyalidá: No emponderes que no iyéranos tantos, no bi’n eba quezinco. emporcar b.tr. e prnl. Meter puerco o que yelimpio: Laba-te as mans, no baigas á emporcar o libro. emprenzipiar b.tr. 1. Iniziar bella cosa: Ayer emprenzipié á leyer o libro que me regalés . // b.intr. 2. Rancar, tener o prenzipio: Ixa carrera emprenzipia en a plaza de a ilesia eremata en a zequia. emprenzipio n.m. 1. Primer inte u primera parti de bella cosa: O emprenzipio de o libro ye una mica catenazo, pero luego ye muito intresán . 2. Causa u puesto de o que ranca bellacosa: Olatín estió ro emprenzipio del’aragonés. empreñar b.tr. e prnl. 1. Fecundará una fembra, fer que baiga á tener fillos: O marito ha empreñato á ra suya muller. Ixa baca ya s’ha empreñato . 2. Fastiar, amolar: Dixa-meestar tranquilo e no m’empreñes más, mira quete daré un lapo. emprío n.m. Terreno común que pertenexeá dosconzellos: Toz oschiners s’achuntaban os bezinos de os dos lugars ta dezidircómo paxentaren o emprío. en (u ne, 'n, n') I. prep. S’emplegataendicar diferens relazionszircustanzials: 1. Puesto: Yeen Sarllé. 2. Inte u tiempo: As fiestas son en chulio. 3. Traza umanera: Lo pilloron en galafatón. 4. O meyo u prozedimiento en que se fa bella cosa: Baxa toz os diyas en bezicleta. II. pron.alb. 5. Por un regular s’emplega como partitibo, ye dizir ta referir-se á bella parti u cantidá de cualcosa de a que se yera charrando: Si bas á crompar melons, crompa-me-ne dos. Tres me’n he trayitas (d’ixas). No querió dar-te-ne uno (d’ixos). Da-me-ne (d’ixo). 6. S’emplega en a conchugazión de berbos intransitibos de mobimiento: Me’n boi. Baxa-te-ne. Mos n’íbanos. Si tos querez ir, ir-tos-ne. Ya te’n yes tornata? 7. S’emplega como complemento preposizionalreferindo-se á bella cosa dita antis: Ya le’n diré (ixo). No cal queen faigan (d’ixo). Bel diya tos alcordarez de o que malmetez, en querrez minchare no en tendrez. Anquetetornes mico de pensar, no’n podrás capir (ixo). San Bizén o barbato rompe o chelato, pero en pone atro más arrefinato . 8. S’usa como complemento preposizional referindo-se á presonas: Fabloron de nusatros, pero ya no’n fablan. L’ombre queen ye de berdá se biste por os piez . 9. S’emplega pleonastica u espletibamén, ye dizir ta machaconiar en cualcosa ya dita: Abril, cada gota en bale mil. Años n’eba más de zincuanta. 10. S’emplega como locatibo endicando o puesto dende do, equibalendo á o pronombre alberbial bi: Encara no en baxa? OSB.: Iste pronombre alberbial que, asobén tamién puede estar ne, prene tamién, seguntes os casos, atras dos formas: ‘n e n’. enamplar b.tr. 1. Fer más amplo: Cal que m’enample os calzons porque me bienen pretos. 2. Fer más gran bella cosa: Lebé os negatibos ta que m’enamplasen una foto. Enamploron a estrabilla porque no icapeban toz os animals. 3. Fer que bellacosa dure más tiempo: Enamploron a reunión un diya más. enantar b.tr. e prnl. 1. Moberentabán: Si t’enantas una mica beyerás millor. 2. Pasar debán de cualcosa que se dixa dezaga: L’auto enantó á ra bezicleta dimpués de a curba. 3. Dar dinersantis deacalendatafixata: L’enantoron os diners de a nomina. 4. Fer que bellacosa paseantis de o siñalato: Enantemos dos diyas a tornata ta casa. 5. Ir un relochmás rapedo de o quecal: Istereloch s’enanta dos menutos. 6. Amillorar: Dende queestudia ha enantato muito. encapinar b.tr. 1. Produzirzorrera: Para cuenta con o bino ixe queencapina muito. // b.prnl. 2. Beber bebidasalcolicas dicatornar-secapino: L’atra nuei se’n fuen de zena es’encapinoron toz. encara I. alb. 1. Dica agora, dica iste inte: Encara no ha rematato d’estudiar. 2. Sin dembargo: Con tot lo que m'has feito e encara t’aprezio. 3. Antimás: Si no metes atenzión, encara lo ferás pior. // II. conch. 4. Anque: Ye fázil e encara que no l’aigas feito nunca, no t’entibocarás. OSB.: Ista parola se prenunzia muitas begatas encá, traza deacualatamién podemosescribir-la. encargar b.tr. e prnl. 1. Pedirá beluno quefaiga bellacosa: M’encargoron quecudiase o can. 2. Pedir que mos traigan cualcosa dendeatro puesto: Eban encargato un leito nuebo ta quelis plegase antis de Nadal. encargato,encargata n. 1. Presona que s’encarga u ocupa de cualcosa: Yera ra encargata d’ubrir e tancar a botiga. 2. Presona que tien á o suyo cargo un negozio u establimiento d’atro dueño: Fa cuasi un año queye o encargato del’otel. encargo n. 1. Solizitú que beluno fa á otri ta que faiga cualcosa: M’han dixato ro encargo de fer a chenta. 2. Cosa que s’encarga: Pasé por a botiga á recullir o encargo que dixéfa una semana. encarrañar-se b.tr. e prnl. Enuyar-se, meter-se de malchenio porcualcosa que no mos peta: En queli tuerzes o morro,ya s’encarraña. enchaquia n.f. Situazión que yeá o consonán tafercualcosa: Con a enchaquia del’apaño queteneban quefer-lis os piquers, aprobeitoron ta cambiar as tuberías. enchegar b.tr. 1. Fer que cualcosa prenzipie á funzionar u treballar: Enchega ra telebisión. Chira ra clau ta enchegar o motor. 2. Prenzipiar a faina: Imos á enchegar quesi no, no remataremos nunca. enchizero,enchizera n. Presona que emplega poders suposadamén machicos ta aconseguir cualcosa: En a Edá Meya cremoron á muitas presonas acusatas d’enchizeras. O enchizero bailaba arredol de a xera ta que benisen as plebias. encletar b.tr. 1. Enzarrar u tancar dintro d’un cletau u de cualsiquier atro puesto: O pastor encletó as güellas ta que no se’n isen. Cal encletar as esplicazions entre parentesis. 2. Encluyir dintro bellacosa: Oscanse os lupos s’encletan en a familia de oscanidos. enclinar b.tr. e prnl. 1. Ficar cualcosa en una posizión que no siga dreita: A torre de San Chuan de os Panetes de Zaragoza s’enclina ta un costato. // b.intr. e prnl. 2. Amostrar intrés u estendenziaenta bellacosa: S’enclinoron por a segunda candidatura. Dimpués de muito pensar s’enclinoron por l’auto royo. enclusa n.f. Traste de fierro que s’emplega en as ferrerías u atros obradors ta apurriar denzima os metals caliens e poder, d’ista traza, dar-lis a forma que se quiere: O ferrero martillaba o barrón denzima de a enclusa. encorrer encorrer b.tr. Correr dezaga de beluno ta prebar de pillar-lo: Muitos diyas,en o recreyo,chugaban á encorrer-sen. encostipar-se b.prnl. Pillar un encostipato: S’encostipó por un cambio detemperatura. encostipato n.m. Malotía que gosa pillar-se cuan bi ha cambios rapedos de temperatura e se carauteriza por tener moquita: Pillés o encostipato por ficar-te tot sudato en a espelunga. encular b.tr. 1. Engañará beluno esacar-li diners: Entreixos dos l’enculoron bien enculato ecuasi lo dixan pelato. 2. Fer que belanimal u cualcosacamineta dezaga: Encula o macho ta o carro. Encula una mica l’auto e asinas podrás salir millor. endize n.m. 1. Lista ordenata decosas: Oendize de o libro yeen as fuellas zagueras. 2. Dido que ye dimpués de o gordo: Lisiñalaba o camín con o endize. endizión n.f. Sustanzia quesefica dintro de o cuerpo con unaagullaroscataá unacharinga: Fueta o prauticán á queli metesen una endizión d’antibiotico. endreitar b.tr. 1. Meter dreito: Mira siendreitas l’arambre queyefeito un rebullón. 2. Debantar umobercualcosata quesiga bien dreita: Endreita un poco ixa tabla. endrezar b.tr. 1. Endreitar: Mira si endrezas l’arambre que ye feito un rebullón . // b.tr. e prnl. 2. Fer que bella presona u cosa baiga ta bel puesto: Mos endrezemos cara ta o mon. 3. Lebar por buen camín: Ta que mos faiga onra,calendrezar o treballo por do mos dizioron. endrezera n.f. 1. Camín: Cal tirar por ixa endrezera de a cucha. 2. Alcorze,camínmáscurto: Pleguemos antis quetu porquefuemos por a endrezera. endurar b.tr. Suportar, sofrir: En tota ra suya bida eba endurato muitas penas. enemigo,enemiga n. Que no yeamigo: Dende que discutaron son enemigos furos. enfarinar b.tr. Zaboyar,cubrir defarina: Enfarina o pex ta que no s’agarreen a sartana. enfermato,enfermata ach. Quetien problemas desalú e no ye bueno: No yeita ta o treballo porqueyeenfermata. enfermedá n.f. Alterazión deasalú: A recachiruela e a gripeson enfermedaz. enfilar b.tr. 1. Pasar o filo por o canso de l’agulla: Como beyeba poco cuasi no podeba enfilar l’agulla. 2. feg. Prener-se una cosa bien u mal: Di-le-ne, pero no sé cómo lo s’enfilará. // b. intr. e prnl. 3. Endrezar ta bel puesto: Dimpués de baxar a costera enfiló por o camín de os ortals. Cal enfilar as cartas ta ra nueba adreza. 4. Lebar por buen camín: Ixa catedratica enfilaba ra tesis dotoral de a mía chirmana. enflaquir b.tr. e prnl. 1. Adelgazir-se, quedar-se más flaco u delgau: Ista zagala, como cuasi no mincha, ha enflaquito una barbaridá. 2. Enfeblar, tornar feble: Dende o infarto s’ha enflaquito muito. enflascar b.tr. e prnl. 1. Ficar-se de pleno e con intensidá en bella autibidá: S’enflascoron en una discusión. S’ha enflascato con l’ordinador e no bi ha qui li faiga mober-bi. 2. Clabar-se, ficar-seen bel puesto espeso u puerco: M’heenflascato en o bardo sin pararcuenta. enfonsar b.tr. e prnl. Ficar bellacosaenta o fondo: Mosenfonsemos dica oschenullosen ixe barducal. enforcar b.tr. e prnl. Matará beluno pasando-li unacuerda por o cuello e penchando-lo: Encara bi ha países queenforcan á ra chen. enfortir b.tr. e prnl. Fer fuerte umás fuerte: Oexerzizio enfortexe o cuerpo. Ta enfortir as suyas teorías alportó una ripa d’exemplos. enfortunato,enfortunata ach. 1. Quetien buenasuerte u que yefeliz: Quéenfortunato!, li ha tocato a loteriya. 2.Enzertato,correuto: Tenió una ideya enfortunata que mos fazió salir de o contornillo. engalzar b.tr. Encorrer, correr dezaga de beluno u bella cosa ta prebar de pillar-lo: O debantero engalzaba ra pilota. Mira si engalzas á o tuyo chirmano, no baiga á brincar á ra carretera. enganchar b.tr. 1. Sochetar con un gancho: O gafet s’engancha en a gafeta. 2. Pillar: Si t’engancho, ya beyerás si t’arrigues. 3. Emprenzipiar á treballar: Si enganchamos luego, remataremos antis de zenar. engañar b.tr. 1. Fer creyer que ye berdá una cosa que no en ye: T’engañoron cuan te dizioron que yera zerca . 2. Produzir una falsa impresión: Ixe zagal engaña porque, anque ye delgau tien más fuerza que un güei. 3. Distrayer: Engañaba ra sete laminando un zaborro. 4. Cometer adulterio: La engañaba con atra muller. // b.prnl. 5. Entibocar-se: M’he engañato, creyeba que yera por iste camín e, sin dembargo, yera por l’atro. engordar b. intr. e prnl. Meter-se gordo: En dos meses s’ha engordato tres quilos. enguán alb. Istaañada: Enguán culliremos muitas trunfas. OSB.:Ista boz ye un catalanismo. enguerar b.tr. Emplegarcualcosa por bez primera: Maitín engueraré o bestito que merqué. enluzernar b.tr. e prnl. 1. Zegar a bista por a muita luz: Se salió de a carretera porque o sol la enluzernó.2. feg. Produzir muita almirazión: Cuan beyió ro casalizió s’enluzernó. Ixe mesachel’ha enluzernato. enmerdar b.tr. Enreligar, empandullar, trafucar, complicar á beluno: Ya mos han enmerdato bien, no sé cómo podremos salir d’ista. Ixos no fan que enmerdar a situazión. enredar b.tr. Fastiar,amolar,corromper: Ala, dixa d’enredareestá-te quieto una mica. enredo n.m. Cualsiquiercosa queenreda: Istezagalye un enredo. Aiba ra silla de o pasadizo que no ye que d’enredo. enreligar b.tr. 1. Mezclar una u más cosas sin garra orden: Me s’ha enreligato o pelo e, cuan me peino,me fa mal. Mira si fas bien o dobiello e no lo enreligas. 2. Ligar de cualsiquier traza: Jolio, cómo has enreligato iste paquete! 3. Trafucar, empandullar, complicar á beluno: No sé cómo podié fer-lo, pero entretoz m’enreligoron. enrestida n.f. 1. O feito de chitar-se con fuerza cuentra beluno u bella cosa: O buco li dio una enrestida que por pocas no lo espiaza. 2. Encorrida: Se pegoron una enrestida buena dica que pilloron o macho. enrestir b.tr. 1. Chitar-secon fuerzacuentra beluno u bellacosa: Otoro enristió á o toriador. 2. Encorrer:Iba enrestindo un zorzcon una forca. enreziar b.intr.e prnl. Meter-serezio u gordo: Jolio,cómo t’hasenreziato dendel’añada pasata! enritar b.tr. e prnl. 1. Produzir inflamazión e mal en bella parti de o cuerpo: No sé qué m’ha dentrato en iste güello que me s’ha enritato. 2. Prebocar ira u encarrañamiento: No sapescómo m’enrita que a chen abiente os papels ta o suelo. enronar b.tr. 1. Cubrir con enruenas: Enrona ixo ta que no puta. 2. Por estensión, cubrir con tierra u cualsiquier atro material: Cuan se morió ro can l’apedecoron enronando-lo detierra. Ta curar o pernilcalenronar-lo desal. enruena n.f. Zaborros, chesancos e atros materials que, dimpués de fer bella obra u d’espaldar-la, no sirben ta cosa e s’abientan: Cuan espaldemos a borda, saquemos zinco remolcadas d’enruenas. ensalada n.f. 1. Planta de fuellas berdas que se cautiba en güertos e que se mincha apañando-la con sal, olio e binagre: No chites as fuellas de fuera de a ensalada, que lasemplegaremos ta fer una tortiella. 2. Chentafreda quesefacon trozos d’ensalada, tomate, bruno, olibasecualsiquieratro ingredién es’apañacon sal, olio e binagre: De primero chintemos una ensalada. ensundia n.f. 1. Lardo de o tozino: Ta asar emplega ensundia en puesto d’azeite. 2. feg. Galbana, mielsa: Qué ensundia tien!, no morirá de cornada burro, no! 3. Balura u intrés de bellacosa:As parolas que dizió lebaban muita ensundia. Fazioron un treballo decheografía que no teneba garra ensundia. enta prep. Endicaraendrezera u intinzión d’unmobimiento, d’unaintinzión, d’una güellada u d’un camín: Imosenta ixe mon. Cata enta allá. No baigas tanto enta ra dreita quetesaldrás. entabán I. alb. 1. Enta adebán, enta un puesto que ye debán de nusatros en a mesma endrezera que imos: Si iz siempre entabán, no bi ha pierde, tos lo trobarez de morros. Fez un paso entabán.2. Más u menos luen en ista endrezera: A gasolinera ye más entabán. 3. En u enta un tiempo esdebenidor: Ya charraremos d’ixo más entabán. // loc. 4. d’agora (u de güei) entabán: Dende agora: As calors fuertes bienen d’agora entabán. II. interch. 5. S’emplega ta animar á prenzipiarcualcosa u ácontinarcon beluna que yas’ha prenzipiato: Bienga,entabán!, fez un esfuerzo más queya cuasiremataz. entegro,entegra ach. 1. Zanzero, entero en totas as suyas partis: Os imbestigadors han trobato a bersión entegra de a nobela. 2. Que autúa con buena boluntá e con onradeza: Ye una mullerentegra e bien puezconfitaren era. 3. Quesecompromete de berdácon as ideyas queesfiende: Ye un politico entegro. entena n.f. 1. Traste quesefaserbir tarecullir u emitir ondas: Se mos ha escacharrato a entena e no podemos beyer a telebisión. 2. Pendiz que tienen bels inseutosen acapeza: As abellas tienen entenas. entender b.tr. 1. Replecar, fer-se unaideyaesauta de bellacosa: Anquelo esplicoron bellas begatas no n’entendió cosa. // b.intr. 2. Saper: Ixa muller entiende muito de motors. // b.prnl. 3. Lebar-se bien, fer buena pacha: Parixe mentira o bien ques’entienden con o diferens queson. enterar-se b.tr. e prnl. 1. Informar-se decualcosa: Mos enteremos de que te’n yeras ito feba dos meses.2. Pararcuenta de cualcosa: No m’enteré de cosa porque yera sentindo mosica. entero,entera I. ach. 1. En tota ra suya totalidá, con totas as suyas partis, sin que falte denguna: S’ha leyito o libro entero. II. n.m. 2. Lumero que no tien dezimals: Fa dos diyas que dixemos osenterosesemoscon os dezimals. enterrecar b.tr. 1. Meter baxo tierra: Os piratasenterrecoron un tresoro en ixa isla. 2. Enronar unmuerto:Ofosero enterrecó ro calabre. entibo n.m. Parata que se fa aprobeitando as auguas de un río ta almagazenar-bi augua e poder-la emplegar dimpués cuan bi aiga sequera: A más gran parti de os entibos d’Aragón no serban menester sis’aprobeitasel’augua como cal. entibocar-se b.tr. e prnl. 1. Pillar una cosa por atra por error u manca d’atenzión: S’entibocó e pilló atro bateaguas. 2. Fer trafucar á bella presona: Calla, que m’entibocas! entibocazión n.f. O quese diz u fa detrazaentibocata: Te digo queye una entibocazión fer-lo sin aber-lo parato antis. Fazió un desamen sin denguna entibocazión. entierro n.m. Zerimoniaen ques’enterreca unmuerto: Oentierro ye á ra meya ta ras doze. OSB.:Calfuyir dea prenunzia popular intierro, porestar un bulgarismo. entima n.f. Piñora,castigo en o quecal bosar diners: Lichitoron una entima de mileuros. entimar b.tr. Piñorar,castigará beluno fendo-li bosar diners: Á ixecambionero lo entimoron porenantarcuan no debeba. entre I. prep. Endica diferens relazions 1. Situazión u puesto entre meyo de cualcosa: Mira si trobas l’apoca entre ixos papels. 2. Que cualcosa ye feita por dos u más: Istelibro lo fazioron entre os tres. II. alb. 3. entre que: De bez que pasacualcosaen o mesmo tiempo: Entre que me bisto, tú puedes almorzar. entremistanto alb. Tanimientres, de bez que pasa cualcosa: Imos á continar treballondo e entremistanto femos a reclamazión . Remato de bestir-me e entremistanto saca l’auto de o garache. entriparrato,entriparrata ach. 1. Que ha minchato u bebito muito: Estoi entriparrato, he minchato como un tozino. 2.Que se troba con ansias de tanto minchar u beber: Yera tan entriparrata que por pocas no gomeca. entropán n.m. Panet, troz de pan ubierto por meyo u dos llescas de pan con belchentar dintro: Un entropan dechurizo. Un entropán de magra. entuertar b.tr. e prnl. Doplar belmiembro de o cuerpo aforzando-lo: Chugando á pilota m’entuerté o clabillar. enxaguar b.tr. 1. Aclarar bellacosacon augualimpia: Enxaguábanos a baxiella debaxo de o churro de a cheta. // b.tr. e prnl. 2. Escoscar-sea bocae os dienscon bel liquido: Enxuaga-te bien a boca! enxordar b.tr. 1. Fer que beluno no pueda sentir por o rudio: Ixe estrapaluzio cuasi mos enxorda. 2.Tornar-se xordo u fer que beluno se quede xordo: M’he enxordato con os años. enzarrar b.tr. 1. Ficar á bella presona, animal u cosa en bel puesto de o que no pueda salir-bi: Enzarroron o can en a caseta. 2. Encluyir cualcosa dintro: O suyo fosco discurso enzarraba amagatas intinzions. enzender enzender b.tr. 1. Fer quecualcosaardacremando-se u se metarusién: No tenébanos mistos ta enzender a xera. No trobaba ra clau ta enzender a luz. 2. Enchegar bel aparato: Enziende a telebesión ta beyer as notizias. // b.prnl. 3. Eszitar-se: Cuan sintié as fatezas que diziba, m’enzendié. enzertar b.tr. 1. Dar en a diana, en o punto enta o que s’endreza bella cosa: Con o tirafondas enzerteba á más de bente metros. // b.tr. e intr. 2. Trobar a soluzión correuta: Enzertó a pregunta á ra primera. 3. Fer o más combenién: Si li regalas ixo, creigo que enzerterás. // b.prnl. 4.Presentar-se bella enchaquia u oportunidásin asperar-la: Agora no s’enzierta fer o que dizes, imos á asperar bels meses. enzetar b.tr. Prenzipiará gastar u consumircualcosa: Enzetoron o pernil. Imos á enzetar o bino d’ista pipa. enzima alb. 1. Denzima, en un puesto más altero: Dixa o libro enzima de a mesa. 2. Antimás: Me pegó un empentón e enzima quereba tener razón. // loc. alb. 3. porenzima (u por denzima): Detrazasuperfizial: Chitemos una güellada porenzima ta fer-mos ideya de quétrataba. enzorrar b.tr. 1. Produzirzorrera: Para cuenta con o bino ixe que enzorra muito. // b.prnl. 2. Beber bebidas alcolicas dica tornar-se capino: L’atra nuei se’n fuen de zena es’enzorroron toz. equipe n.m. Conchunto deropase ochetos queantis másalportabara mullercuan secasaba: Cuan secasoron os suyos lolos, á yaya li dioron un buen equipe. equipo n.m. 1. Grupo de presonas que treballan de conchunta en una autibidá: S’adotó d’un buen equipo de colaboradors. O equipo local perdió tres á zero. 2. Conchunto d’ochetos queen chunto sirben tafer bellaautibidá: Equipo defotografía. Equipo de mosica. er,era pron.pres. Forma de o pronombre presonal de terzera presona: Er se clama Chuan e era, Nieus. OSB.:Anque se consellan istas formas como normatibas, en a fabla bibasonmuito comunsas barians él,ella. era n.f. 1. Superfizie plana de tierra do se trillaba ra garba e se feban atras fainas agricolas: Yeran abentando en a era ta deseparar o grano de a palla. 2. Gran periodo u troz detiempo istorico que gosatener unascarauteristicascomunseranca d’un feito importán: A era industrial. eredada → erenzio eredar b.tr. Rezibirascosas que mos dixa beluno enmorir: Eredó de o suyo pai una casa e bels libros antigos. eredero,eredera n. e ach. 1. Presona queereda cualcosa: En o suyo testamento despuso que os diners se repartisen entre toz os ereders. // n. 2. Fillo á qui ba á parar como erenzio acasa,as tierrase o ganato deafamilia: En l’Alto Aragón yecomún quesiga eredero ro fillo mayor. erenzio n.m. 1. O que s’ereda: O erenzio de a mai lo malfurrió en cuatro diyas. 2. Conchunto de caráuters siquicos e biolochicos que trasmiten os pais á os fillos: A n.m. 1. O que s’ereda: O erenzio de a mai lo malfurrió en cuatro diyas. 2. Conchunto de caráuters siquicos e biolochicos que trasmiten os pais á os fillos: A color de pelo que tien ye un claro erenzio de a familia materna. OSB.: Como sinonimo de a primera azeuzión se troba, anque no tan escampata, a forma femenina eredada. esbafar-se b. prnl. 1. Perder calidá as bebidas, más espezialmén as que leban gas: Tapa bien a gasiosa que si no, s’esbafará. 2. Por estensión, perder fuerza: Prenzipioron á treballarcon muitas ganas, pero luego s’esbaforon. esbarizaculos n.m. Tarabidau en forma de plano enclinato por do s’ebarizan posatasas presonas: En o parque han meso un esbarizaculos ta quechuguen os ninos. esbarizar-se b.intr. e prnl. 1. Mober-se rapedamén por una superfizie: S’esbarizó en una pelarza de platano e se dio una tamborinada. 2. Eslenar-se por una superfizie: L’augua de a plebia s’esbarizaba por os beires de a finestra. Mosesbarizemos por a nieu denzima d’un plastico. esbarrar b.tr. e prnl. 1. Fer que cualcosa baiga por atro camín: En plegar á ra cruzillata s’esbarró á ra dreita. 2. Deseparar trigando: Esbarra as güellas de os corders. // b.intr. 3. Dizir locuras u fatezas: Dende quese morió a suya muller no fa queesbarrar. esberrecar b.intr. 1. Dar chilos bels animals como as crapas, betiellos u pardos: Cal clamar á l’albéitar porque ixa crapa no ha dixato d’esberrecar dende fa dos diyas. 2. Plorarchilando: Ixa mullercuasi no dormiba, porqueteneba un bibilón que no feba queesberrecar. esberreco n.m. Chilo de belsanimalscomo ascrapas, betiellos u pardos: Dende abaxo de a balsesentiban osesberrecos de os pardos. esbezar b.tr. Tirar-liatetaá os ninoseanimals: Lo esbezoron fa una semana eya s’abezato á minchar alimentosesfeitos. esbolastriar b.intr. Bolar dando bueltas por un espazio reduzito: Bi ha una mosca esbolastriando por a sala. esboldregar b.tr. e prnl. 1. Cayer u esfer cualcosa que ye dreita: O tierratremo esboldregó muitas casas.Ixa paret s’ha esboldregato por l’augua de as plebias. Os piquers esboldregoron a casa ta debantar una atra nueba. // b.intr. e prnl. 2. Sulsir-se fesica u animicamén: Dende que se morió a suya muller s’ha esboldregato e no debanta capeza. No dixes quet’esboldreguecualsiquier rebesata. esbotar b.intr. 1. Salir un liquido a presión por aber-se rabentato ro rezipién do bi yera u por aber ubierto de golpe bel portillo u forato ta fazilitar a suya salida: Brincó a cheta de a pipa e o bino esbotaba que parixeba un río salbache. Ubrió a talladera el’augua esbotó libre. 2. Rabentar, esclatar cualcosa dixando salir o que tien dintro por no poderaguantara presión: L’atro diya esbotó ro entibo e por pocas no afoga o lugar. 3. Salir sangre por o naso: Li dio un pilotazo en o naso e prenzipió á esbotar por os caños. 4. feg. Esclatar bella pasión de traza biolenta: No podió más e esbotó cantando-li as cuarenta. Á ra fin esbotó e prenzipió á plorar. esbruma n.f. 1. Napa de chiquetas bambollas que se fa en a superfizie de bels liquidos cuan se baten u mueben con fuerza: Iste xampú fa muita esbruma. 2. Napa n.f. 1. Napa de chiquetas bambollas que se fa en a superfizie de bels liquidos cuan se baten u mueben con fuerza: Iste xampú fa muita esbruma. 2. Napa semellán queseformaen a boca u piel de belsanimals por trasudazión: Omacho chitaba esbruma por a boca. esbrunze n.m. Secutida umobimiento biolento de o cuerpo: Yera tan enflascato con o debuxo quecuan sonó ro telefono pegó un esbrunze de a estreta queli dio. esburziar-se b.tr. e prnl. Deseparar-selegalmén dea presonacon que beluno yecasato: Dimpués de diez añadas de matrimonio s’esburzioron. esburzio n.m. Deseparazión legal de a presona con que beluno ye casato: Se beyeba benir que ixos dos rematarban en esburzio, porque os suyos caráuters no feban pacha. esca (u yesca) n.f. Materia muito seca queardeesecremacon fazilidá: Arrimó un poco d’esca á ra leña ta preta-li fuego. escachilar b.intr. Chilar con amargor u conmedrana: Os cans escachilaban en a nuei escura e freda. Os efeutos d’ixa zinta de terror fazioron que a chen escachilase más d’una begata. escachilo n.m. Chilo con amargor u conmedrana: A protagonista pegó un escachilo cuan se portió a finestra. escai n.m. Troz quesobra decualcosa: d’unacuerda, d’unatela,ezetra: Fazio un cuadro con escais defusta. escalera n.f. 1. Traste mobible, que puede lebar-se d’un puesto ta atro, e fa onra ta plegar á puestos alters e que ye formato por baroz u escalerons orizontals que s’achuntan á dos barras berticals:Me puyéen una escalera ta pintar o teito. 2. Escalerón, cadaguna deas partis d’unasescalerasen querefirmamos o piet: De o primer solero ta o segundo bi ha benteescaleras. // n.f.pl. 3.Serie d’escalerons, uno dezaga d’atro, que bi ha ta salbar una esferenzia d’altaria u libel puyando u baxando: Asescaleras decasa suya son derecholascon o canto defusta. S’ha estorbato l’aszensoreemos tenito que puyar por asescaleras. escalerón n.m. Cadaguna deas partis d’unasescalerasen querefirmamos o piet: Istosescaleronsestán muito altersecal debantar muito as garras ta puyar arriba. escalfar b.tr. Calentar, darcalorefer puyaratemperatura decualcosa: Enzendiemos a estufa ta escalfar una mica ra cambra. escalzo,escalza ach. Sin calzero: Caminaba escalza por a piszina. No baigasescalzo por a carrera no baigas á clabar-tecualcosa. escamallato,escamallata ach. Muito canso decaminar: Oscorredors de maratón rematan escamallatos. escamallo n.m. Caminatalargaecansa: Sisapeses quéescamallo mos diemos l’atro diya, pleguemos rabentatos. escamarlán n.m. Zicala,crustazio marino, rosenco e minchable, semellán á un candrexo derío: Osescamarlans á ra plancha son sobrebuenos. escambiar b.tr. e prnl. 1. Cambiar dos umás presonas u entidazcosas deamesma mena: Ixas doseditorials s’escambian as suyas publicazions. 2. Cambiar: Escambiameiste billet en monedas. escambio n.m. 1. Cambio entre dos u más presonas u entidaz de cosas de a mesma mena: En o recreyo femos escambios de tebeos. O instituto ha organizato un escambio d’escolanoscon atro instituto de Franzia. 2. Cambio: En aquer banco tecobran muito por o escambio de moneda. escampar→ espardir escansar b.intr. 1. Aturar o treballo u l’autibidá quese yefendo: Dimpués d’emplir o cambión,escansemos un poquet. 2. Adormir u fercualsiquieratraautibidátatornar á pillar as fuerzas que ébanos perditas: Me’n boi á escansar que maitín m’aspera un diya duro. 3. Quedar tranquilo:Agora que has aprebato o desamen de conduzirya puezescansar. // b.prnl. 4. Fer que mingüeatensión: No tefiques nierbosa eescansa-te. escanso n.m. 1. Aturadaen o treballo: Femos un escanso de meya ora ta almorzar. 2. Tiempo en o que se trestalla un espeutaclo: En o escanso de o teyatro fuemos ta o escusau. 3. Sensazión quetenemoscuan tornamosá pillara paz u tranquilidá quetenébanos: Quéescanso,creyeba que m’iba á pixar denzima! escañar-se b.prnl. 1. Afogarse con cualcosa que se queda fincata en o garganchón: Minchaba con tanta angluzia que s’escañó. 2. Ir-se-ne a bebida por os caños de o naso: Cuasisiempre que bebe á gargallo s’escaña. escañutar b.intr. 1. Dar chilos os cans: Iste can no mos dixa dormir porque no para d’escañutar. // b.tr. 2.Tirar, sacar os chitos d’un árbol que no ban á estar empeltatos: Calescañutar as preziequeras ta quecrexcan bien. escapar-se b.intr. e prnl. 1. Jopar, fuyir, ir-se-ne templato e de traza amagata de bel puesto: Cuan plegó a polizía ya s’eba escapato. 2. Aibar un periglo u bel problema: Güei no t’han preguntato en clase, t’hasescapato por os pelos. 3. Salir-se un liquido u un gas por belforato: Mira si fas una parata en ixe brazal ques’escapa l’augua. 4. Ir-se-ne un beyiclo e no poder puyar-bi: Con tot lo quecorriéel’autobús mes’escapó en os morros. escarabachina n.f. Inseuto decolor negra u negraindo entaroyisca que gosaestar do bi ha umedáesuziedá:Saliban escarabachinas por debaxo de a fregadera. escarabacho n.m. Inseuto negro u escuro con alas muito duras: As alas debanteras de os escarabachos se claman elitros. A más gran parti de os escarabachos pueden bolar. escarcallar b.intr. 1. Fer o gallo e as pirinas a suya boz carauteristica: Antis de salir o sol o gallo de a bezina no atura d'escarcallar. 2. Charrar muito de bella cosa, b.intr. 1. Fer o gallo e as pirinas a suya boz carauteristica: Antis de salir o sol o gallo de a bezina no atura d'escarcallar. 2. Charrar muito de bella cosa, aponderando-la: No faigascaso de o que diz porqueye un balloquero esólo fa queescarcallar. escargar b.tr. 1. Sacar a carga: Escarguemos o maletero. 2. Disparar un arma de fuego: En un arrebato de locura li escargó cuatro tiros en a capeza . // b.tr. e prnl. 3. Quedar-se un cuerpo sin asuyatensión eleutrica: No podió enchegar l’auto porques’eba escargato a batería. escazilar b.intr. 1. Fer o gallo e as pirinas a suya boz carauteristica: O gallo de a bezina no dixa d’escazilar tot lo diya . 2. Doler-se muito de bella cosa gritando e aponderando: Jolio,chiquet!, dixa d’escazilar que no t’has feito que una nafreta. esclafar b.tr. 1. Pretar cualcosa dica que quede plana u dica espachurrar-la: Os pallasos s’esclafaban tartas en a cara. Indo por o prau esclafé una güeña con o piet. 2. Dar lapos: Liesclafó dos lapos queli dixó ros didos marcatos. 3. Crebaracasca de os güegos: Yaya esclafa os güegoscon una sola man. esclatar b.intr. 1. Rabentar, petar: Infló tanto o globo que l’esclató en os morros. // b.tr. 2. Dizir-le á beluno bella cosa que no licuaca u que lisosprende: Malas que plegó, liesclató a notizia. esclatito n.m. 1. O feito d’aberesclatato cualcosa: Oesclatito de a bombona de butano espaldó cuasi tota ra casa. 2. Suzeso que pasa detrazarepentinae biolenta: A politica economica de o gubierno ha esdebenito en un esclatito de reboltinas. 3. Esprisión repentina de cualcosa que se siente conmuita intensidá: O gol de a bitoria fazió quetot lo cambo esbotaseen un esclatito dechilose goyo. escleto n.m. 1. Conchunto de güesos d’una presona u animal: En a escabazión troboron un escleto de a epoca de os iberos. 2. Tarabidau, conchunto de piezas que sirben tasustenercualcosa: En una semana han debantato ro escleto de a casa. escoba n.f. Manullo de brancas flesiblescon unmango ques’emplegataescobar: Caldrá crompar atra escoba porqueista yetan biella quecuasi no escoba. escobar b.tr. Limpiar o suelo con aescoba: Antis defregar o suelo bi ha queescobar-lo. escolano,escolana n. 1. Monezillo, nino queaduyaá o mosen en a misa: Antis o que más liscuacaba á osescolanosyera tocar a campaneta en a consagrazión. 2. Nino cantaire en unaescolanía: Osesolanos de o Pilar. 3. Alumno, presona que baáclasetaaprender: En a escuela de o lugar bi ha quinzeescolanos. escolitar b.tr. Dixar sin diners: En o casino lo escolitoron. M’han escolitato chugando á pitos. esconchurar b.tr. 1. Prebar d’aibar u esfuriar unmal, más que másas tronadas, por meyo de bels rituals u esconchuros: Salioron en prozesión ta esconchurar a tronada . Os bruxonsesconchuroron o malcon bailes, mascarutase un emplaste de bardo e allos. 2. Prebar que bienga un esprito:A enchizera esconchuraba á os follez de a nuei. escopeta n.f. Arma defuego con uno u doscaños largos ques’emplegatacazar: Se’n fue decazera con a escopeta de o suyo paye. escopetiato,escopetiata ach. Abentato, muito rapedo: Marchoron escopetiatas ta casa porqueyera tardi. escorrentida n.f. Empenta quese pillaretaculando bels pasos ta dezagata podercorrer más trozesalirconmás fuerza: Faziemos una competizión de brincos, pero no baleba pillarescorrentida. escorrer b.tr. 1. Soltar cualcosa o liquido que tien u fer que lo suelte: Escorre bien a ensalada antis d’apañar-la. // b.prnl. 2. Ir-se-ne bella cosa de as mans: Me s’escorrió a botella es’esmicazó en o suelo. escoscar b.tr. 1. Limpiar á fondo: Escoscoron a casa entre toz. 2. Quitar a casca de difuera de as almendras: Antis s’escoscaba á man, pero agora se fa con escoscaderas. escoscato,escoscata ach. Bien limpio: Dixoron l’auto muito escoscato, parixeba nuebo. escribir b.tr. Representaraluengacharrata por meyo deletras u atros siñals: Chulianet ye agora aprendendo á escribiren a escuela. escrito n.m. Cualsiquier decumento que beluno escribe: Fazió un escrito de protesta. escritor,escritora n. Presona ques’adedicaáescribir obras deliteratura u atrosescritos d’intrés: Ye una de as millorsescritoras de o país. escubrir b.tr. 1. Dar á conoxer cualcosa que yera amagata: No podió escubrir a soluzión de o enigma.2. Trobar cualcosa que no se conoxeba: Cuan iban á fer os alazez d’ixa casa escubrioron un templo romano. escudiar-se b.prnl. Distrayer-se,espiguardar-se: En un inte ques’escudió ro portero li fazioron un gol. escudiella n.f. Rezipién amplo efondo, semellán á un tazón sin ansa: Se minchó una escudiella defarinetas. escuela n.f. 1. Puesto en o que s’amostra bella materia: Os ninos ban con os libros ta ra escuela. 2.Conchunto de presonas que han aprendito as amostranzas d’atra e siguen as suyas ideyas: Ixecuadro yera de a escuela italiana. escuma → esbruma escurexito n.m. Parti de o diyaen que prenzipiaa meter-seescuro efer-se de nuei: Tornemos ta casa á l’escurexito porqueya no beyébanos ta treballar. escuro,escura ach. 1. Que tien poca u garra luz: Si iz ta ra espelunga, lebar-tos una lanterna porque ye muito escura e no i beyerez cosa. 2. Color con tonalidaz negrencas: Pintemos o cuarto de berde escuro. 3. Fosco, poco claro u difízil de replecar: Ixe asunto ye muito escuro, bes-te-ne á saper que pasó de berdá. // 4. loc. á escuras: Sin luz: Se’n fue a luze mos quedemos á escuras. escurrrir b.intr. 1. Reflesionar, caducar: Dixa-lo, que ye escurrindo cómo apañar-lo. // b.tr. 2. Imbentar-se cualcosa: Ixo lo t’has escurrito, no puede estar berdá. 3. Prexinare organizarcualcosacon estruzia: Yeran escurrindo cómo engañar-lo sin que parasecuenta. escurruchar b.tr. 1. Muyir u tetar dica dixar as tetas sin de lei: No escurruches tanto ra baca que bas á dixar-la sin lei e luego no podrá tetar a betiella. 2. Quitar tot lo liquido d’una fruita: Escurrucha bien as naranchas, que salga tot lo suco. 3. feg. Aconseguir tot lo posible de beluno u de cualcosa:Os sobrinos no han feito queescurruchar-lo, un poco máselo dixan sin cosa. Por más que m’escurrucho o zelebro, no trobo denguna soluzión. escursión n.f. Biache decurta durada quesefaenta bel puesto ta pasar-lo bien u ta beyercualcosa: Ayer mos ne fuemos d’escursión con a escuela ta beyer o dolmen de Tella. escusar b.tr. Estalbiar, no gastar más de o quecalta poderalzar-ne: Lebaban muitos diyas rodiatos por o enemigo etenioron queescusar l’augua. escusau n.m. 1. Báter, rezipién u puesto en o que se pixa e caga: Tenioron que trucar á o fontanero porque os ninos eban embozato ro escusau con ruellos de papel. 2. Porestensión,cambraen o que yeisterezipién: As recholas d’isteescusau estan esportillatas. escusón,escusona ach. e n. Preto, presona que no gasta cosa porque sólo quiere que amuntonar biens e diners:Tien muitos diners, pero como ye tan escusón, bibe como un pobrichón. escuto n.m. 1. Arma que s’agafa pasando o brazo por unas correyas e sirbe ta protecher-se:S’amagoron dezaga de os escutos ta que no lis se clabase denguna sayeta. 2. Proteuzión u esfensa: Emplegoron os ostaches como un escuto umano. 3. Siñal, imachen u ocheto que representa una colla de presonas: Leba una camiseta con o escuto redondo de o equipo nuestro. esdebenidero n.m. Tiempo queencaratien quei plegar: Con ista economía neoliberal no se beye un buen esdebenidero. esdebenidor,esdebenidera ach. Queencaratien que plegar: Dica agora o equipo ba bien, pero aschornadasesdebenidoras son muito difízils. OSB.:Á forma femenina d'iste achetibo se formarancando de o nombreen puesto del'achetibo;manimenos,a begatas, sesienteaformafemeninaregularesdebenidora,construyitasobre o propio achetibo. esfender b.tr. e prnl. 1. Protecher: Os mayors quereban atochar-li, pero o suyo chirmano l’esfendió. 2.Mantener una ideya u opinión cuentra as opinions de os atros: Esfendeban un uso más razional del'augua. esfensa n.f. 1. O feito e resultato de protexer cualcosa de bel periglo: Toz saliemos en esfensa suya. 2.Abogau esfensor: Dimpués de charrar o fiscal, plega o redolín de a esfensa. 3. Conchunto derazonseargumentazions queemplegal’abogau esfensor: L’abogada esgranó una esfensa fonda esolida. // n.m. u f. 4. Presona queen belsesportes ocupa una posizión zagueracon ocheto d’esfender o suyo cambo: Izarbechuga d’esfensa. esfer b.tr. e prnl. 1. Destruyir, trencar u deseparar as partis que forman cualcosa: Esfazió o lastico porque l’eba feito prou amplo. Topetó con o trautor en a frontera de casa Tonet e l’ha esfeita.2. Delir, regalar, fer que, por meyo de a calor, un cuerpo solido se torne liquido: No metiés o chelato en a nebera e s’ha esfeito. 3. Esclafar,chafar: Imos á esfer bien as trunfas en a lei dica que queden cremosas. 4. Fer que un alcuerdo u negozio no tienga balura: Os sindicatos, fartos de que o gubierno siguisesin cumplir os suyoscompromises,esfazioron o pauto. esferenzia n.f. 1. Cualidá u carauteristica quefa que unacosa no sigaigualcomo unaatra: Entreistos dos libros bi ha muitasesferenzias. 2. Manca d’alcuerdo entre dos u más presonas: Dimpués detres oras dereunión, encara continaban con as suyasesferenzias. 3. Resultato derestar dos lumers: A esferenzia entre diez e dos ye güeito. esfollinar b.tr. Sacar o follín deaschamineras ta quesigan limpiase o fumo salga bien e no rebufe: Antis de que plegue o ibierno esfollinaremos a chaminera. esfuerzo n.m. Fuerza gran, fesica umental, quecalfer talograrcualcosa: Anque no podeba más, fazió un zaguero esfuerzo ta rematar a cursa. esgalichato,esgalichata ach. Presonalargaeflacaesin graziaen caminar umober-se: Quézagal másesgalichato!, parixe que ba á tronzar-se. esgarrañada n.f. 1. Ferida superfizial u siñal alargato feito con as unglas u refrotando-se con bella cosa raspia u punchuda: Mira qué esgarrañada ha feito o mixín en o sillón. 2. Nafrasuperfiziale poco importán: M’herefrotato sin querercon a paret e m’hefeito una esgarrañada. esgarrañar b.tr. e prnl. 1. Ferira pielcon as unglas u cualcosa punchuda: Yeran reñindo como dos animalses’esgarrañoron en cuasi tot lo cuerpo . 2. Fer rayas u siñals en unasuperfizie plana:O can no podeba salir e esgarrañaba en a puerta. 3. Ir replegando poquet á poquet pero de muitos sitios: No sé cómo l’ha feito, pero esgarrañando d’aquí,esgarrañando d’allí, ha aprebato sin tener quefer desamen. esgarrapar b.tr. 1. Esgarrañarescabando: Os ninonsestán chugando esgarrapando en l’arena. As pirinasesgarrapan en o corralcon asesgarrapaderas. 2. Foricar en o suelo u atro puesto: Lo pilloron esgarrapando en oscaxons. esgarrón n.m. 1. Esgarrincho, roto gran en a tela u en a piel: Biene que te cure ixe esgarrón de a garra, no te se baiga á infeutar. 2. Xalapón, troz de tela esgarrata: Menudo esgarrón lebasen a chaqueta!,ya t’hasenganchato en bel puesto. esgolifiar esgolifiar b.tr. Olorar ternemén e detrazarapeda: Oscansesgolifiaban o bayo d’una liapre. Malas que dentréen ixe almagazén noté una ulor rara, pero por más que esgolifié, no podié dobinar á qué oloraba. esgramucar b.intr. 1. Fer o toro e a baca a suya boz carauteristica: Nomás que amanexió en a plaza, o toro prenzipió á esgramucar. 2. Plorar con muita rudiera: O bibilón quereba teta e,como no le’n daban, no dixaba d’esgramucar. esito n.m. Resultato muito bueno: L’autuazión estió tot un esito. Ixelibro yeestato un esito de bendas. eslampar b.intr. Fuyir, ir-se-neabentato d’un puesto: Entre queyéranos saludando-nos,eslampó eya no tornemos á beyer-lo más. eslardadura n.f. Esgarrañadaen a piel: No sigas desacherato e dixa d’esberrecar que no ye que una eslardadura chiqueta. eslechir b.tr. 1. Dezidir-se por una presona u cosa d’entre barias: No sapeba qué camisa eslechir. 2.Trigar á una presona por meyo d’una eslezión: Estió eslechita presidenta en segunda botazión. eslenadera n.f. Patín, mena de bota con una superfizie esbarizosa u cualsiquier atro mecanismo que sirbe ta mober-se esbarizando-se por una superfizie plana: No puedo ir á patinar porque no tiengo eslenaderase as de a mía chirmana me bienen grans. eslenar b.intr. e prnl. 1. Mober-se esbarizando-se por una superfizie plana: Os críos se’n son itos á eslenar-se. 2. Esbarizar-se: As carreras yeran plenas de chelo e moseslenábanos á dos por tres. esligar b.tr. 1. Esfer cualcosa que siga ligata: Esligó a cuerda de o paquete porque no quereba tallar-la . 2. Deseparar una cosa de o resto e fer-la independién: Cal esligar muito bien o quesefa por gusto de o quesefa por obligazión. eslisar(u eslizar) b.intr. e prnl. 1. Mober-seesbarizando-se por unasuperfizie plana: L’augua de a plebia s’eslisaba por os beires de a finestra. 2. Esbarizar-se: M’esliséen un pelarzo de platano e por pocas no m’estozolo. esmicazar b.tr. 1. Esfer cualcosa troxando-la en trozos muito chicorrons: Esmicazó l’abadexo ta adibir-lo en a ensalada. 2. Crebar cualcosa en trozos de traza biolenta: Mes’ha cayito o plato ta tierra es’ha esmicazato. esmo n.m. 1. Conszienzia, sentito dea orientazión: Caminaba azilitrompata, como siese perdito l’esmo. 2. Conoximiento, razón, chuizio: Fa as cosas sin esmo, no piensa cosa. esmolanchín,esmolanchina n. Presona quetreballaesmolando ochetos ta quetallenmillor: Por Aragón yefázil beyeresmolanchins gallegos indo por os lugars. n. Presona quetreballaesmolando ochetos ta quetallenmillor: Por Aragón yefázil beyeresmolanchins gallegos indo por os lugars. esmolar b.tr. Sacar puntaá un ocheto u fer quetalle millor: Lebemos asestixeras á esmolar porquecuasi no tallaban. esmoscar-se b.intr. e prnl. 1. Fuyir, ir-se-ne d’un puesto sin que garrachen parecuenta: S’esmoscó debán detoz nusatrosecuan paremoscuenta ya no iyera. 2. Ir-se-ne muito rapedo, desaparexer: Omago debantó o moquero e a paloma s’eba esmoscato. espachar b.tr. 1. Despidir: L’espachoron declase por plegar tardi. 2. Soltarcualcosa que yerasocheta:Espachó l’augua de a basa ta regar. Ubrió a gabia e espachó ro paxaret. espalda n.f. Esquena, partizaguera de o cuerpo que ba dende o cuello dicarazentura: Leba ra espalda cremata por o sol. espaldar I. b.tr. e prnl. 1. Chitar u cayercualcosa dende un puesto bien altero e pleno de peñas: Indo con o ganato s’espaldó por un xerbicadero. 2. Cayer-secualcosa que yera debantata por aber-se esfeito: S’ha espaldato a paret de o costato de o pazino. As bombas espaldoron cuasi toz os edifizios. II. n.m. 3. Parti debantera d’un animalcuadrupedo dendea garra de debán dicaascostiellas: Ta ra lifara lebemos ta o forno dosespaldars deternasco. espantallo n.m. 1. Moñaco que, semellando un ombre, se fica en un cambo sembrato ta espantar os paxaros: Os espantallos fan onra ta que os paxaros no se minchen a simién. 2. Presonaesgalichatae que biste detrazazaborrera: Ala!, nino, más te balerba bestir millor, que parixes un espantallo eyes a risión de o lugar. espantar b.tr. 1. Dar muita medrana u produzir muito refusamiento: Liespantan as zintas de bampiros. 2.Chitar d’un puesto: Espanta ixa mosca que ba esbolastriando denzima de a carne! espanto n.m. Medrana u estreta muito gran: Quéespanto me diescuan meclamés por dezaga! español,española ach. e n. 1. Presona d’España: A selezión española chugó con a selezión alemana. 2.D’España: Os sefardís son os chodigos d’orichen español. 3. n.m. Luengaespañola, tamién clamatacastellano: L’aragonése o españolson dos luengas romanicas. esparatrapo n.m. Zinta detela ques’apega por una deas suyascarases’emplegatasochetaras bendase gasas quetapan unaferida: Cuan metiré o esparatrapo de o brazo meranqué os pelose mefazió mal. esparbero n.m. Abe de garrapiña semellán á o falcón, con a coda luenga e o plumache pardo royisco que mincha zorzes e animals chicorrons: O esparbero fa os niedos en os árbolse plega á tenerentrezincuanta esisanta zentimetros. espardir b.tr. e prnl. 1. Deseparar e escampar cualcosa que ye chunta: Una bolada d’aire m’ha espardito toz os papels. 2. Escampar bella notizia u fer que bella cosa b.tr. e prnl. 1. Deseparar e escampar cualcosa que ye chunta: Una bolada d’aire m’ha espardito toz os papels. 2. Escampar bella notizia u fer que bella cosa plegueta muitos puestos u presonas: Calespardir l’aragonés. A notizia s’espardió por toz os lugars de a redolada. espargo n.m. Chito luengo etierno d’una planta muito brancosa que ye blanco u berdee minchable:Minchemos unosespargoscon magra. esparricar b.tr. e prnl. Deseparar e escampar esgarrapando cualcosa que ye chunta: Rezién empezipatas as rebaxas, a chen prenzipió á esparricar as ofiertas más grans. esparrillas n.f.pl. Traste que sirbe ta asare rustirchentas denzima de o calibo e que ye feito d’un enrexato de fierro u azero con patase mango: Asemos dos quilos de carne en asesparrillasecuasi faziemoscurto. espata n.f. 1. Arma blanca alargata e con empuñadura que remata en punta e tien corte por os dos costatos: Os almogábars luitaban con espatas curtas. 2. Pieza de l’aladro romano, defusta u fierro, quesefaserbir ta graduaraenclinazión dearellael’afondamiento de o sulco. espazar b.intr. Aclarar-sel’orache,amillorar o tiempo dimpués de pleber umenazarcon pleber: Fa un inteyera escuro e nuble, pero ya ha espazato. espazio n.m. 1. Partiesterior de a Tierra, Uniberso: O espazio ye pleno de satelites e basuera. 2.Amplaria u puesto mugato por dos u más cosas: En ixa paret bi ha poco espazio ta queiculla iste almario. 3. Deseparazión entre dos parolas, letras u ringleras: Cal presentar o treballo escrito á dopleespazio. 4. Programa de radio u telebisión: Toz oschuebes fan un espazio dechardinería en a telebisión. espediar b.tr. 1. Escribir un decumento cuaternando bella zercustanzia que, por un regular, da dreito á bellas abantallas: En rematar o curso l’espedioron un zertificato. 2. Nimbiar cualcosa por meyo de correyos u atro sistema semellán: A editorial espedió un paquete de libros ta ixe cliyén. 3.Amanir, soministrar cualcosa: Omedico m’espedió una rezeta d’endizions. Os apoticarios son osencargatos d’espediar merezinas. espedo n.m. Traste que sirbe ta asar, consistén en una barra chiratoria que trabiesa l'alimento que ba á rustir-se e que por un regular ye un animalentero sin troxar: En a fiesta rustiemos doscorders á l’espedo. OSB.:S’emplegaindistintamén en singulare plural(espedos)con o mesmo senificato. espeinar b.tr. e prnl. Esferacolocazión de o pelo: Íbanoscon as finestras del’auto ubiertasel’aire mosespeinó á toz dixando-nosespelurziatos. espelletar b.tr. 1. Sacará pelleta de belanimal: En ixa tabla benden osconiellos más baratos, pero los tetiens queespelletar. 2. Debantar-se a piel: Me refroté en ixa paret e m’espelletél’ancón. 3. eg. Creticará bella presona detraza muito negatiba: Estaban os dosespelletando á ra bezina. espelma n.f. Bela, ocheto dezeracon unatorzida dintro quesirbetafer luz: Se’n fue a luze mos alumbremoscon una espelma. espelunga n.f. Espazio güeco que bi haentre peñas u debaxo deatierra: Os onsos ibernan en espelungas. Os ombres preistoricos bibiban en espelungas. espeso,espesa ach. 1. Preto, que ye poco liquido e cuasi parexe pasta: Mira si fas a mayonesa más espesa, que a zaguera begata te salió muito clara. 2. Mazizo, formato porcosas muito pretas u chuntas: En ixa parti d’allá a selba ye muito espesa. espezial ach. 1. Raro, diferén á o normal: Ixa mesacha ye muito espezial, nunca sapescómo enzertar. Mai fazió una zena espezial a nuei de Nadal. 2. Á o consonán tacualcosa: Ista zera yeespezial ta o calzero. espiello n.m. Mirallo, ocheto plano de beireen o quesereflexa o queseimete debán: Mos miramosen o espiello ta peinar-nos. espina n.f. Cadaguno de os güesos largos e punchudos de o escleto de os pexes: Para cuenta cuan minches iste pex, no baigas á tragar-te bella espina, porque en tien muitas. espinais n.m.pl. Planta minchable que se cautiba en ortals que tien as fuellas de color berda escura, amplas e punchudas: Á yo como más me cuacan os espinais ye refritos. espital n.m. Puesto en do securaáras presonascon problemas desalú: Yeen o espitalrezién operata de apéndiz. esplanicar b.tr. 1. Contarcualcosa de traza que siga fázilmén replecable: A mayestra mos esplanicó ro mundo de as abellas. 2. Aclarar: Mos esplanicoron de qué traza podébanos puyar millor ta ra estazión d’esquí. // b.prnl. 3. Esplicar-se amplamén: Cuan li dioron a parola bien que s’esplanicó. 4. Fer-se replecar con claredá: Mira si t’esplanicas millor porqueencara no emos puesto saper qué mos quieres dizir. espleitar b.tr. 1. Aprobeitar: Yeespleitando l’erenzio de os suyos pais. // b.intr. 2. Pasar-lo bien:Espleitoron muito con o espeutaclo. espletar b.intr. Cundir, puyar de bolumen: Iste azeiteespleta barbaridá,chitas un churro en a sartana y,en calentar-se,crexe. esplicar b.tr. 1. Contar cualcosa de traza que siga fázilmén replecable: A mayestra mos esplicó o mundo de as abellas. 2. Aclarar: Papa m'esplicó cómo fer copias d'archibosen l'ordinador. //b.prnl. 3. Fer-sereplecarcon claredá: Mira si t’esplicas, porqueencara no emos puesto saper por quéyes plegato tardi. esplicotiar b.tr. Esplicar superfizialmén erapeda: Mosesplicotioron en un intecómo fer o treballo. esplosión n.f. Esclatito, o feito d’aberesclatato cualcosa: A esplosión de a bombona de butano espaldó cuasi tota ra casa. esplotar b.intr. 1. Rabentar, petar: Infló tanto o globo queliesplotó en os morros. // b.tr. 2. Abusar de o treballo d’atra presona ta otener benefizios: Ixos agricultors esplotan á os inmigrans balendo-sen de que no tienen papels. esponcha n.f. 1. Animalmarino que o escleto, por estar muito poroso e embeber-se bien l’augua, s’emplega en o baño: As esponchas son ermafroditas e gosan bibir en simbiosiscon atros organismos. 2. Cualsiquier material que,ásemellanza deasesponchas naturals,embebe bien l’auguaes’emplegaen o baño: Cuan me ducho merefroto con una esponcha berda. esporte (u espuerto) n.m. Autibidáfesica u no ques’emplegata dibertir-se: Obasquet, l’atletismo e o xadrez son esportes. esportibo,esportiba ach. 1. Que tien que beyer con o esporte: Pertenexen á una soziedá esportiba. 2. Que sigue os regles correutos d’un esporte: Ixe chugador no ye mica esportibo, siemprechuga con trapazerías. 3. Pieza de bestircomoda, lixeraeinformal: Siempre ba con ropa esportiba. esportista n.m. e f. Presona que prautica belesporte: A caganiedos decasa Chulet ye una de as millorsesportistas de o país. esposar b.tr. 1. Amostrarárachen: A pintaireesposó a suya obra en a sala dechuntas de o Conzello.2. Esplicar,aclarar, daráconoxer: Esposó a situazión de traza clara ta quetoz se’n fesen ideya. esposizión n.f. 1. Muestra publica d’ochetos: Ayer inauguroron una esposizión detrastes agricolas. A esposizión defotos remata o diya bente. 2. Esplicazión d’un tema u ideyas ta dar-losáconoxer: Oprofesor fazió una esposizión curta eintresán. esprés alb. Aldredes,con claraintinzión: No mientas!, l’has feito esprés ta que mecayese! esprisión n.m. 1. Zeño que se mete ta espresar cualcosa: Teneba una esprisión trista. 2. Parolas u conchunto de parolas: Ixa esprisión no ye d’ista bal, porque aquí lo dizimos d’atra traza. // 3.n.m.pl. esprisions:Saludos, remeranzas: Cuan lo beigas, ya le’n darásesprisions deyo. OSB.:Istazagueraazeuzión s’emplegacomo formulata despidir-seezarrarascartas. esprito n.m. 1. Ser razional, no materiale con intelichenzia: Diz que osespritos se paseyan por a selba en fer-se de nuei. 2. Alma, parti no fesica d’una presona: Si no leyes, siempre tendrás ixe esprito tan pobre. 3. Rasmia: Qué poco esprito tiens, rediós! 4. Partimás pura de bels cuerpos u produtos que s’otiene por meyos quimicos: Oesprito de o bino. espuerto → esporte espullar b.tr. e prnl. Tirararopa, dixaren coritatis: S’espulló ta meter-seen a bañera. esquena esquena n.f. Espalda, partizaguera de o cuerpo que ba dende o cuello dica ra zentura: Leba ra esquena cremata por o sol. OSB.: Ista parola ye propia de l'aragonés oriental. esquilla n.f. Mena decampanachiqueta queseligaen o cuello de belsanimals: Obuco lebaba una esquilla quesesentiba deluen. esquimen n.m. Probeito u reuto ques’otiene decualcosa: A benda de oscorders buen esquimen quel’ha dato. esquinazo n.m. Conchunto de güesos queforman o exe de o escleto deas presonase belsanimals: Setrencó ro esquinazo en un azidén detrafico eye parlaticato en una silla deruedas. esquirar b.tr. Chollar, tallar o pelo áras presonas u alanaáras güellas: Maitín prenzipiaremos á esquirar o ganato. Biengo d’esquirar-me de o barbero. esquiruelo n.m. Animaltetadorerosigador, decodaluengaeampla que bibeen as selbas: Bi ha esquiruelos de muitascolors, denderoyos dica negros. establimiento n.m. Puesto en o quese desembolica bellaautibidácomerzial u profesional: En o mes zaguero han ubierto zinco nuebosestablimientosen o lugar. establir b.tr. 1. Fixar cualcosa como una orden u regle: Imos á establir un orden de parola. Os regles de o chuego los establiemos entre toz . 2. Organizar cualcosa, fer-lacon intinzión de quecontine: Establiemos o campamento en o prau. // b.prnl. 3. Fixar a residenzia u o treballo en un puesto: Dimpués d’ir danzando por muitos lugars, á ra fin mosemosestablito en Uesca. estadizo,estadiza ach. Chenta que por lebar muito tiempo guisatas’hatornato estopallosa, resequitae pansitae ha perdito asuya buenasapia: Ista carne ye estadiza, le'n daremos á o tozino. estalbiar b.tr. 1. Alzar cualcosa de os gastos cutianos ta tener en o esdebenidero: Cal estalbiar más si queremos crompar auto nuebo. 2. No gastar más de o que cal: Calestalbiarenerchía. 3.Ebitar: Con no ir-bi, ixo quet’hasestalbiato. estampeta n.f. Troz de papelcon balura ofizial que s’apega en a parti de debán d’una carpeta ta nimbiar-la por correyos: As estampetas ta Asia son más caras que ta Europa. estanco n.m. Botiga ofizialen a que benden tabaco,estampetaseatrascosas: Baxa-te-ne á o estanco ecrompa diezestampetas. estar b.intr. 1. Trobar-se en bel puesto u en bel tiempo: No dixará d’estar en casa suya? Puede que estase en o lugar fa zinco ibiernos. 2. Trobar-se de bella traza: No soi con ganas de sentir fatezas. A mía chirmana ye empreñata de güeito meses. 3. Ser: Ixo no puede estar berdá. OSB.: Anque bi ha un traza: No soi con ganas de sentir fatezas. A mía chirmana ye empreñata de güeito meses. 3. Ser: Ixo no puede estar berdá. OSB.: Anque bi ha un berbo ser e un berbo estar, plenamén esferenziatos en toz os suyos tiempos e formas, de feito os dos fan un conchunto unico, de traza que emplegan tiempos entrecruzatos dela un e del’atro, de bez queatroscuasi nis’emplegan. estatua n.f. Feguraentretallataáemitazión de o natural: En metá de a plaza han meso una estatua d’un macho. estatuezer b.tr. Establir, fixarcualcosacomo una orden u regle: As ordinazionsestatuezen claramén o funzionamiento de as asambleyas. estazión n.f. 1. Puenda, cadaguna deascuatro partisen quesetrestalla unaañada: Oibierno ye a estazión más freda del’año. 2. Gara, puesto en do s’aturan os trens u autos delinia: A estazión detren yeen o rabal de a ziudá. este n.m. Punto cardinal por do sale o sol: Oesteye o punto oposato á l’ueste. estenazas n.f.pl. Ferramienta de metal que sirbe ta rancarclause ye formata por dos brazos mobibles que, sochetosá un exe, se pueden ubrire tancar: Se rancó una tacha quelis’eba clabato en o zapato con asestenazas. estender b.tr. Penchar u escampararopata queseseque: Aspera-te que dixe de pleber ta estender a ropa. estentín n.m. 1. Bodiello, conduto en traza de tubo de muita longaria que se troba, fendo muitos plegues e bueltas, en o interior de a fonsera de presonas e animals e ba dende o estomaco dende o boforón: Os estentins umanos miden cuasi nueu metros. // 2. loc. estentín culer: Zaguera parti de o estentín que remata en o boforón. OSB.:Por un regular,en afablacoloquials’emplegacuasisiempreen plural: osestentins. esterlo,esterla ach. e n. Que yesin parella: Ixa mula ba esterla. Cuan hesacato a ropa de a labadora, m’hetrobato un calzetín esterlo. estiaño alb. Istaañada: Estiaño emos tenito una cullita muito buena. estibal ach. Que pertenexeá o estiu: As bacanziasestibals gosan estar as más largas detot l’año. estibar b.intr. 1. Estar o ganato en estiu en a estiba u pratos de montaña: O ganato está estibando en a estiba. // b.tr. 2. Puyar o ganato cuan biene o buen tiempo dendeatierra baxa dicara montañata que minchen a yerba deaestiba: Ya fa dos semanas que os pastorsestiboron o ganato. estilla n.f. Asclachicorrona, trozfino echicorrón defusta: M’heclabato una estilla mientresespiazaba ista silla. estirar b.tr. Tirar de bellacosatafer-la más larga u ta meter-latensa: Estira más a cuerda ta que quede bien preta ra carga. estirazar→ estirar estirazo → esturraz estiu n.m. Berano, estazión del’añada que baentrea primaberael’agüerro: En estiu fa muita calor. estixeras n.f.pl. Traste que fa onra ta tallar, formato por dos fuellas con corte mesas en forma de xe e que se pueden ubrir e tancar con una sola man: Yéranos retallando rebistascon asestixeras ta fer un mural. estolocar(u esdolocar) b.tr. e prnl. Salir-se un güeso de o suyo puesto: Brincando s’estolocó a clabilla e agora leba o brazo penchato en un moquero. estomacar b.tr. Aguantar, soportar: Á ixezagal no bi ha dios quelo estomaque. No puedo estomacar a ulor de a colcueta. estomaco n.m. Organo con forma de bolsa que yeen atripa: A bidolla que minchamos ba á parar ta o estomaco. estorbar b.tr. 1. Meter barraches: Aiba d’astí, que no dixas pasar e yes estorbando. 2. Fastiar, amolar:Bes-te-ne d’una bez e dixa d’estorbar-me, que no puedo estudiar! // b.tr. e prnl. 3. Meter-seenmalascondizions umalmeter-se: L’oraches’ha estorbato. Mes’ha estorbato a telebisión. estrabilla n.f. Puesto acubillato taalzar-bi o ganato: Á l’escurexito dentroron os machos á ra estrabilla. estrafollar b.tr. Gastarcualcosaenmayorcantidá que o quecal: Con o tren de bida queleba estrafollará a fazienda en cuatro diyas. estral n.f. Ferramienta con mango que en una estrimera leba una pieza de fierro en forma de trapezio e que sirbe ta tallar: Pillemos as estrals e mos ne fuemos á fer leña. estranchero,estranchera ach. e n. 1. D’un país que no ye o nuestro: Toz os estius os Pirineos son plenos d’estranchers. // n.m. 2. Conchunto de países diferens á o propio: Cuan baigas á o estranchero, leba-te o pasaporte. estranio,estrania ach. 1. Que ye diferén de o que ye cutiano: Por a carrera iba un ombre muito estranio. 2. De prozedenzia u naturaleza diferén: Ixa parola ye estrania á ra luenga. estrapaluzio n.m. 1. Rudiera, rudio e rebolizio fastioso e desagradable: No se podeba dentrar en ixa casa por o estrapaluzio que armaba ra chen que bi yera n.m. 1. Rudiera, rudio e rebolizio fastioso e desagradable: No se podeba dentrar en ixa casa por o estrapaluzio que armaba ra chen que bi yera astí. 2. Esbarachuste, más espezialmén si ye o formato por cosas que rematan de cayer-se u d’estar rechiratas de cualsiquier traza: Dios, qué estrapaluzio has armato ta trobar o martiello! estregar b.tr. e prnl. Pasarcon fuerza unacosa por denzima d’atra: Estrega-te bien o calcaño con o sabón quelo lebas puerco. estreitar b.tr. Reduzir u achiquir l’amplaria decualcosa: S’ha adelgazito muito e agora cal quel’estreiten tota ra ropa. estreito,estreita ach. 1. D’amplariareduzita: Iste lastico me biene estreito. Cuasi no podébanos pasar por ixe biero tan estreito . 2. Con riguridá, que cumple u fa cumplir as cosas esautamén como cal que se cumplan: Tiens que treballar de firme porque ye una profesora muito estreita e no dixa pasar ni una . Ye una presona estreita en o suyo treballo. estrel n.m. 1. Estrela gran que brila en o zielo: Benus parixe un estrel, pero ye un planeta. // 2. loc.estrel mayor (u estrel de os porquers u estrel de o maitín): Benus estrela n.f. 1. Cuerpo zeleste que brilacon luz propia: En plegar a nuei salen a luna e asestrelas. 2.Ocheto u siñalcon puntas que quiere semellar esquematicamén iste cuerpo: Un otel de tres estrelas. Os xérifs de as zintas de l’ueste leban una estrela penchata en a peitera . 3. Presona que sobrexe por a suya balura, fama u calidáentreasatras de o suyo grupo: Ye una estrela dezine. estrelón n.m. Benus,estrel de o maitín: Ixo que brila tanto astí alto ye o estrelón. estrena n.f. 1. Presén que, por un regular, se da ta gratificar belserbizio u con a enchaquia de Nadal: En abiento antimás de bosar-lis a estraordinaria lis dioron una buena estrena. // 2. n.f.pl.Monedas que o nobio da á ra nobia en o inte publico de o casorio: As estrenas de cuan se casó a mía chirmana ya yeran de os yayos. estrenar→ enguerar estreñir b.tr. Dixar una puerta u finestra una mica ubierta: Estriñeixa puerta e no la dixes batalera. estreñito,estreñita ach. Que no ye ubierto en asuyatotalidá, pero tampó no yetancato: No cal quetanques a finestra,chira-la una mica e dixa-la estreñita. estreta n.f. Impresión fuerte que se siente de repén por cualcosa que mos pilla de sospresa u por a que tenemos medrana: Qué estreta mos fazió pasar, ya mos pensábanos queiban á atropellar-lo! estreudes n.f.pl. Zerclo u trianglo de fierro con tres patas que se fica en o calibo ta imeter denzima sartanas, cazuelas e ollas: Aiba un poco más enta fuera ixas estreudes que aschodigas tienen quefer-sen amoniquet. estrimera n.f. 1. Parti que ye en o encomienzo u final de cualcosa: Ixe tocho leba un clau en una estrimera e una cuerda en l’atra. 2. Costato: As almendreras son en l’atra estrimera, á o costato d’aquera ripa. estrinque n.m. Cadenarezia: S’atrascó en o bardo con l’auto etenioron que atar-li un estrinqueta sacar-lo con un trautor. estropallo n.m. Troz de belmaterialaspro ques’emplegatafrecar: Sólo podiemosescoscar a sartana con un estropallo de metal. estudián,estudianta n. Presona ques’adedicaáestudiar: Lis ha salito una filla mui buena estudianta. estudiar b.tr. 1. Aprender cosas leyendo-las, catando-las u ascuitando-las: Tiengo que estudiar-me os berbos, que maitín bi ha desamen. 2. Catar con ficazio: Os medicosestán estudiando cómo tratar millor a enfermedá. 3. Irenta bellainstituzión academicaáaprender: Estudian en a escuela de o lugar. estudiet n.m. Cambrataestudiar, treballar u recullircliyens: Oestudiet d’ixa abogada yeen o Coso. estudio n.m. 1. Esfuerzo quesefacon a mentetareplecarascosas u aprender-las: Si no te zentras en o estudio, ye difízil que puedas aprebar. 2. Edifizio en o que se fan zintas dezine u programas deradio u telebisión: Han inaugurato unos nuebosestudios deradio en a parti biella de a ziudá. estufa n.f. Traste ques’emplegatacalentarespazios tancatos: En ibierno calienta o cuartet con una estufa eleutrica. esturrazo (u esturraz) n.m. Mena de forcancha gran de fusta con dos u tres trabesers que s’emplega ta lebar carga estando estirazata por animals: Enganchemos o esturrazo á os machos ta lebar millor ixa peña por denzima de a nieu. estuto,estuta ach. Presonacon abelidátalograr o que quiere: Para cuenta con ixe porqueye muito estuto eseguro que busca cualcosa. euro n.m. Monedacorriblee ofizial dea UniónEuropeya, trestallataen zien zentimos: As midas de os billez d’euros puyan seguntes a suya balgua. europeu→ europeyo europeyo,europeya ach e n. 1. Presona d’Europa: Os aragoneses semoseuropeyos. 2. D’Europa: Oeuro ye a moneda europeya. exemplo n.m. O quese diztaaclararcualcosa u tarefirmar-la: A mayestra mos l’aclaró con dosexemplosetoz lo replecamos bien. n.m. O quese diztaaclararcualcosa u tarefirmar-la: A mayestra mos l’aclaró con dosexemplosetoz lo replecamos bien. exerzito n.m. 1. Conchunto desoldause melitars d’un país: Una soziedá umanizata no tenerba quetenerexerzitos. 2. Conchunto muito lumeroso decualcosa: Debaxo de a peña bieba un exerzito defornicas. exerzizio n.m. 1. Treballo prautico que fa onra ta fixar o que emos aprendito: Agora semos fendo exerzizios de lumers crebatos. 2. Prautica de cualcosa: S’adedica á o exerzizio de l’abogazía.3. Conchunto de mobimientos fesicos que se fan ta tener o cuerpo en buenas e saludables condizions: Tiens que fer más exerzizio u bel diya petarás. 4. Autuibidá que se fa ta desembolicar bella capazidá: Ixe ye un buen exerzizio ta o cuello. 5. Preba u desamen que calaprebar: O desamen de conduzir tien dosexerzizios: uno teorico e atro prautico. f n.f. Seisenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“fe”: Oberbo fer prenzipia por fe. faba I. n.f. 1. Planta que se cautiba en os ortals e que ye semellán á ras bainetas, pero con os lulos más rezios: En primabera prenzipian á cullir-sen as fabas más tiernas. 2. Glan, capeza de a picha: Como teneba fimosis cuasi no li saliba ra faba. II. ach. 3. Felalo: Qué faba ye ixe zagal, más tonto no lo eses puesto trobar. fabla n.f. 1. Traza de charrar de bella comunidá: Ixa parola sólo se diz en a fabla de o lugar. A fabla de os ninos. 2. Capazidá de charrar: L’operoron de as cuerdas bocals e se’n quedó sin fabla. 3. Fabla aragonesa, luenga aragonesa: O mío fillo ba á clases de fabla. OSB.:Anque a parola fabla s’emplega por muitas presonas como sinonimo d’aragonés, calebitar ista falsa sinonimia, pos fabla, en sentiu estreito, puede referir-se a cualsiquier luenga: fabla franzesa, fabla inglesa, fablaaragonesa,ezetra. fablar b.intr. 1. Prenunziar parolas ta fer-se entender: Os sers umans son animals que fablan. 2. Conoxer prou una fabla ta poder emplegar-la: Fablamos aragonés. 3. Charrar unas presonascon atras: Yéranos fablando de zine. 4. Comunicar-se de bella traza: Os xordos fablan entre ers con as mans. 5. prnl. Dirichir-se a parola: No sefablan dende ques’encarrañoron. fabo n.m. Árbolmuito altero de tronco liso e rezio, grisenco e plateyato, que puede plegar dica os trenta metros, cualas fuellas se cayen en ibierno e que gosa dar-se en puestos umedencos: Ofruito de o fabo ye una casca punchuda con una u dos nuezes triangulars pardase brilans. fabón n.m. Mena de grano u inflamazión que, por un regular, salecuanmos fiza belinseuto: Bieba una runfla de mosquinse agora lebo os brazos plenos defabons. fabor n.f. Aduya quese daá beluno: Fe-me a fabor,charra un poco más alto que no tesiento. fabrica n.f. Puesto en o quesefanmuitascosas igualscon aduya de maquinaria: En o lugar han ubierto una fabrica decalzons. fabula n.f. Falordia, narrazión curta, por un regular protagonizata poranimals, e quesirbetaamostrar-nos bellacosa útil tara bida: A mayestra mos contó a fabula de a rabosa e as ugas. fachenda n.f. Aspeuto esterior de bella presona u cosa: Ixe ye tot fachenda, pero por dintro ye más bueito que un güego batueco. Tot lo que fazioron ye pura fachenda, no tos necreigazcosa. facultá n.f. 1. Conchunto de condizions fesicas u esprituals ta fer cualcosa: Teneba buenas facultaz ta ra mosica. Con os años l’ha plegato una perda de as facultaz mentals. 2. Dreito u poder ta fercualcosa: Astí do lo beyes tan rozero, ye l’unico en l’obrador que tien a facultá ta dezidir cuan s’enchega u cuan se para. 3. Zentro d’amostranza d’una unibersidáen o quesecursa unacarrera: Se matriculó en a facultá de Dreito porque quereba estar abogada. fada n.f. Presonache esmachinario, por un regularcon una bareta machica, que tien forma de mullere puede fer machia: A mesacha yera trista e ploramiquiando por no poder ir ta o baile, pero en ixas lis’aparexió una fada eliconzedió o suyo deseyo. faina → fayena falaguera n.f. 1. Deseyo secsual: Menuda falaguera leba ixa baca, caldrá chitar-li ya o toro. 2. Por semellanza e estensión, cualsiquier deseyo angluzioso: Ha pillato una falaguera con que quiereir á esquiar que no bi ha qui l’aguante. 3. Oracheconmuitacaloresin unachisla d’aire: Con ista falaguera sólo t’agana estar en casa bien fresco esin fercosa. falca n.f. 1. Pieza de fusta umetal que remata en anglo e s’emplega ta piarcualcosa metendo-la entre dos superfizies: Metió una falca en a rueda de l’auto ta que no li se’n iseentre quecambiaba ra rueda. 2. Chiquetespazio publizitario en radio u telebisión: En metá de o programa metioron cuatro u zinco falcas sobre as eslezions. falcar b.tr. Meter falcas ta piarcualcosa: Falcó o martiello ta que no lis’esmangase. Si no falcas a puerta,con l’airera quefa, se portiará. falcón n.m. Abe de garrapiña con o bieco curbo, alas punchudas e garras fuertes que, antis más, dimpués d’estar adomata, se feba serbir ta cazar atras abes. Güei s’emplegaen zetrería,esportetacazarcon abes de garrapiña: Ofalcón ye un furo cazataire quesechita en picato sobre as suyas preseras. falordia n.f. 1. Narrazión curta: L’añada pasata ganó ro premio de falordias de o conzello . 2. Fabula, narrazión curta, por un regular protagonizata por animals, e que sirbe ta amostrar-nos bella cosa útil ta ra bida: Ayer me contoron a falordia de a fornica e o ferfet . 3. Dixendas, mentiras: No faigas caso de o que dizen porquesólo son quefalordias. falqueta n.f. 1. Siñal ortografico, mena de coma bolata u ficata en alto, que s’emplega en aragonés e atros idiomas ta siñalar a desaparixión d’una bocal: L’han (lo han) dito en a radio. 2. esm. Falcachicorrona: Ofustero ha meso unas falquetas debaxo del’almario ta queestase bien libelato. falsa n.f. Parti d’unacasa, por un regular debaxo de o tellato e que gosaemplegar-setaalzar-bicosas: Moscambiemos desofá e puyemos o biello ta ra falsa. falso, falsa ach. e n. 1. Que tienmedrana: Qué falso yes!, mira que espantar-te por un zorz. 2. Chandro, mal treballador: Más te bale no achustar á ixe ta bendemar porqueye mui falso ta treballar. 3. Que no bale, que no ye berdadero: Los pilloron cambiando moneda falsa elosengarcholoron. falta n.f. 1. O que se fa u diz de traza entibocata: Fazió tres faltas d’ortografía. 2. Ausenzia de cualcosa u de beluno: Bi ha falta de man d’obra. 3. O que fa que cualcosa no siga bien totalmén: Ixa tela ye plena de faltas. 4. Ausenzia de menstruazión en a muller: O medico li preguntó cuan eba tenita ra primera falta ta prebar defixar a calendata delibramiento. 5. O que baen cuentra de os regles: En básquet tocar a pilota con o piet yefalta. // loc. 6. trobar (en) falta (u trobar á faltar):Cosirar,cariñar: En a ziudá trobo á faltar á ulor a yerba de os praus. 7. fer falta:Caler, amenister, estar nezesario: Ta apañar a rueda mos fa falta arambre azerato. 8. sin falta:Detrazaseguraecon puntualidá: Maitín sin falta metornas o libro. faltar faltar b.intr. 1. No tener prou de cualcosa: Mos falta sal e as botigas están tancatas. 2. No estar en o puesto que cal: En iste repalmar falta un libro. 3. No ir á bel puesto: Faltemos á ra reunión porque o tren plegó tardi . 4. Quedar bella cantidá de cualcosa ta rematar un conchunto u ta que pase cualcosa: Sólo mos faltan tres diyas ta ras bacanzias. Me queda un exerzizio ta rematar. // b.tr. 5. Ofender á beluno, no tratar-lo como cal: No tenebas por qué aber-li faltato, queer tampó no te dizió tanto. falz n.f. Ferramienta quetien un fuellacurbae ques’emplegatasegarzereal u yerba: Calza-te a zoqueta, no baigas a segar-te a man con a falz! falzilla → falziño falziño (u falzeta) n.m. Paxaro inseutiboro, semellán á ra bolandrina, que tien as plumas negras e a coda muito luenga: Os falziños pueden bolar semanas sin posar-sen e mesmo dormiren l’aireentre que bolan. OSB.:O sinonimo falzilla ye dechenero femenino. fambre n.f. 1. Deseyo e nezesidá de minchar: Tiengo tanta fambre que me mincharba un carnuz. 2. Escasez d'alimentos: Dimpués de as guerras bienen as fambres. familia n.f. 1. Conchunto formato por os pais e os fillos: Soi o más choben de a mía familia. 2. Parentalla, conchunto de presonas con un orichen familiar común: A suya familia biene de Chisagüés. 3. Conchunto decosascon un orichen común: Oscanse os lupos son de a mesma familia. Esferra efer son dos parolas de a mesma familia. // n.f.pl. 4. familietas:Fillos d’una parella: Ya tenez familietas? fanfarria → fachenda fantesía n.f. 1. Capazidátaimbentar u esmachinarcosas: Ye un escritorcon muita fantesía. 2. Cualcosa ques’imbenta: Ixo no ye berdá, son fantesías tuyas. fantesioso, fantesiosa ach. 1. Presona ques’imbenta u esmachinacosascon fazilidá: Ye un nino muito fantesioso es’imbenta unas istorias que mos dixa á tozenluzernatos. 2. Que no yereyal, sino un imbento deaesmachinazión: Os folleze as fadas son presonaches fantesiosos. farcha n.f. Aspeuto esterioren o bestir d’una presona: Feba una farcha con ixe gambeto que no sapébanos si arreguir u plorar. farchar b.tr. 1. Dar forma á cualcosa: O entretallador ye farchando a piedra con un sinzel. 2. Formar u amillorar o caráuter d’una presona: L’amostranza que li dioron farchó ro suyo caráuter. 3. Ideyar, prexinar u texircualcosaáamagatons: A polizía esfazió ro golpe d’estato queyeran farchando os melitars. farfalloso, farfallosa ach. e n. Presona quetien dificultáen prenunziaras“ses”elas facomo siestasen “zetas”: Os farfallosos dizen “fieztaz” en puesto defiestas. farina n.f. Polbo ques’otiene molturando trigo u atroszereals: Una farinera ye una fabrica an quesefa farina. farinetas n.f.pl. Mena de pasta feita con farina, por un regular de panizo, e leie, á begatas, adibindo tosturros de pan frito: Antis más se minchaban muitas farinetas ta almorzar. farnaca n.f. Cría dealiapre: Oscans no podioron pillar a liapre pero troboron una farnaca encadata. farol n.m. 1. Traste que sirbe ta fer luze ye como una caxa trasparén dintro de a cuala ba ra luz: En a estrabilla mos fébanos luz con un farol. 2. Mentira que se fa con aintinzión d’engañaráatra presona: Ganó á o muschugando defarol. fartalla n.f. 1. Aizión de minchar u beber muito e tamién sensazión que se tien dimpués: Mos diemos una fartalla de figas que por pocas no rabentemos. 2. Aizión e sensazión posterior defer muito cualcosa: Isteestiu m’he dato una fartalla deleyer libroscomo no eba feito nunca. fartar b.tr. e prnl. 1. Satisfer a fambre u a sete: Yera tan asetegato que en plegar ta casa me farté d’augua. 2. Fastiar, rematar con a pazenzia de beluno: Esta-te quieto, que meyes fartando! farto, farta ach. 1. Entriparrato,embafato de minchar u beber: No quiero minchar más, queestoi farto. 2. Canso d’aguantarcualcosa: Yéranos fartos de sentir as fateras que diziba. farute ach.m. e f. Balloquero, presona ques’alaba decosas que no son berdá u no en son tanto: No sigas tan farute, que mosconoxemos dendefa muito. fastiar b.tr. 1. Ocasionar mal material u moral: O suspenso me fastió as bacanzias. Ixe mesache no fa que corromper e fastiar á toz os d’arredol. 2. Produzir aburrimiento u cansera: Tantas bledas ya me fastian. // b.prnl. 3. Aguantar-se, no tener más remeyo que sofrir as esdebenenzias de bella rebesata: Si t’has punchato, tefastias queya t’he abisato antis. fato, fata ach. e n. 1. Felalo, marcantón: Qué presona más fata!, se creye tot lo que li dizen. 2. Embotada con que se conoxe á ras chens de Uesca e de Boleya: Si bas ta Uesca, para-te á beyer fatos. fautura n.f. Papelen o quesecuaternaacantidá que bella presona ha bosato porcualcosa: Cal demandar siemprefautura ta poder reclamar. faxa n.f. 1. Tiralarga detela que, enreligataarredol deariñonera, sirbeta que os ombres s’achusten os balons de o bestito tradizional: Preta-te bien a faxa ta que no te se caigan os balons. 2. Pieza de tela interior que se leba arredol de a riñonera ta protecher-la e dar-li calor: Menos mal por a faxa que si no, ista recachiruela no me dixarba ni caminar. 3. Cambo estreito e largo: Tien una faxa d’almendreras en a balleta. 4. Terreno estreito e luengo: En a faxa oriental d’Aragón secharra catalán. faxista ach. e n. Que tien que beyer con o faxismo, mobimiento politico de caráuter totalitario, paternalista e nazionalista imperial: Os partitos faxistas no son democraticos porque no almiten ni dixan que bi’n aiga atros partitos. democraticos porque no almiten ni dixan que bi’n aiga atros partitos. faxo n.m. 1. Conchunto dezereal tallato u decualsiquieratro material que se liga chunto: Un faxo detrigo. Un faxo deleña. 2. Conchunto de cosas que son chuntas una denzima d’atra: En o banco empliban oscaxers automaticoscon faxos de billez. fayena n.f. 1. Quefer, treballo fesico umental que una presonatien quefer: Ayer no saliemos porquetenébanos muita fayena. // 2. loc. fer una fayena:Mala aizión u contratiempo quesefaá beluno: Menuda fayena mefazioron con cambiar a ora de a reunión, m’estricalloron toz os plans queteneba. fazienda n.f. 1. Conchunto de cabal e cualsiquier atras propiedaz que tien bella presona: Teneban una de as faziendas más grans de a redolada. 2. Consellería u menisterio ques’encarga deaeconomía d’un país: Fazienda puede baxare puyar treudos. fázil ach.m. e f. 1. Que se fa con poco treballo e esfuerzo: O desamen de cheografía yera muito fázil. 2. Que ye posible que ocurra: Tal como ye o zielo, ye fázil que pleba maitín. feble ach.m. e f. Floxo, sin enerchía: Fueta o medico porquesetrobaba feble. Ixa lampa fa una luz muito feble. febrero n.m. Segundo mes del’año e o máscurto detoz: Ta febrero yefázil beyer zigüeñas por oscampanals. fegura n.f. Debuxo u estatua querepresentacualcosa: En a dentrata decasa tien una fegura de bardo cueto. Ozerclo ye una fegura cheometrica. fegurar b.tr. 1. Aparentar: Ixe pijaito sólo quierefegurar. // b.prnl. 2. Esmachinar-se: No sé quét’has fegurato cuan t’he dito queiba á dizir-te una cosa. feitizero, feitizera n. Presona que ta aconseguir cualcosa emplega poders suposadamén machicos: O feitizero yera parando un brebache de yerbas ta esconchurar o maldau. OSB.:Coesistecon a barián feitillero, feitillera. feito I. n.m. 1. O quese fa: Ya ye ora de pasar de as parolas á os feitos. 2. O que pasa: Tos boi á rezentar un feito que pasó l’atro diya . // loc. 3. de feito: En efeuto: Ye a millorcorrendera de o lugare, defeito,encara no l’ha ganato garra chen. II. 4. Partezipio de o berbo “fer”: Has feito os quefers? felalo, felala ach. e n. Fato, marcantón, queautúacon pocaintelichenzia: Dios!, quézagal más felalo, mira quefer o desamen con lapizero tenendo zinco boligrafos. felequera n.f. Planta berda sin flors, de fuellas muito luengas, que crexe en puestos umedose pacos: As felequeras se reproduzen poresporas. OSB.:O sinonimo felze ye masculino. feliz ach.m. e f. 1. Goyoso, que ye contento e alegre: Os pais yeran felizes con o naximiento de a suya nueba filla. 2. Que produze alegría: Ixe estió un de os diyas más felizes de a suya bida. felizidá n.f. Sensazión que se tien cuanmos trobamos contentos u alegres por cualcosa que mos cuaca muito umos fa muito goyo: A felizidá puede trobar-se de muitas trazas. felizitar b.tr. Deseyar-liá beluno quesigafeliz u quesemoscontentos porcualcosa quel’ha pasato: La felizitoron por aber aprebato a oposizión. Güéfeba añosetoz li felizitoron. felizitazión n.f. Parolascon as que deseyamosá beluno quesigafeliz u quesemoscontentos porcualcosa quel’ha pasato: Recullió felizitazions detoz oscompañers. OSB.: Aparola máschenuinaen aragonés ye parabiens. felze → felequera fembra n.f. 1. Animal de secso femenino: A fembra de l’ombre ye a muller. 2. En bels ochetos formatos por dos piezas, a pieza en a que dentra l’atra: O gafet ye o masclo e a gafeta a fembra. femella → fembra femenino, femenina I. ach. 1. Que tien que beyer con as mullers u con as fembras: Se dixaba notar l’atoque femenino en ixa cambra. II. n.m. 2. En gramatica, chenero de as parolas queleban osarticlos“a,as”: Mesacha yefemenino. femera n.f. Muntón gran defiemo: En ixa femera crexeban champiñons. fenal → fenero fenero n.m. Prau con yerbata osanimalsamanato á o lugar: As bacas son paxentando por os feners. fenexer b.intr. Morir, dixar de bibir: Fenexió con güitanta añadas. feno n.m. Yerba, ferraina: O feno ye bueno ta os animals. OSB.:Anque bi ha parolas de a mesma familia, como fenero u fenal, ye una parola de poco emplego, preferindo-se muito mása boz yerba. fer b.tr. 1. Fabricar: En o forno fan pan. 2. Exerzer bella autibidá: Agora no soi fendo cosa. 3. Produzir un efeuto: Iste árbol fa buena mosquera. 4. Parar, apañar u escoscar: Fer o leito. Fer a chenta. 5. Cumpliraños: Maitín ferá quinze añadas. 6. Pasar o tiempo: Fa tres años que semos en o instituto. 7. Estar l’orache de bellatraza: Güei fa sol. 8. Emitir rudios u sons que no son parolas: A baca fa muuu. 9. Exerzer, treballar,autuar: Agora fa de direutoren a escuela. 10. Dar como resultato: Tres e dos fan zinco. // 11. fer a charradeta: Charrar un poquet: Paye se’n ba toz os diyas un ratet ta o banquero á fer a 10. Dar como resultato: Tres e dos fan zinco. // 11. fer a charradeta: Charrar un poquet: Paye se’n ba toz os diyas un ratet ta o banquero á fer a charradeta. 12. fer a clucadeta:Adormir-se un ratet dimpués de chentar: En chentar tiengo que fer una clucadeta, ni que siga de diez menutos. 13. fer a fambia:Camanduliare no fercosa: Más te baleba treballaren puesto deestar fendo a fambia. 14. fer a meyodiyada:Adormir-se un ratet dimpués dechentar: En estiu siempre fa una meyodiyada. 15. fer a mofla:Arreguir-se de beluno: No quereba ir ta ra escuela porque os compañers no dixaban de fer-li a mofla. 16. fer a parola: Charrar un poquet: Siempre que mos chuntamos femos a parola. 17. fer a risalleta (u a riseta): Sonreguir-se, sonrisar-se: Os pais yeran embazilatos cuan o bibilón feba a risalleta. 18. fer a santisma: Fastiar: Dixa de fer a santisma e bes-te-ne d’aquí si no quiers lebar-te bella chapada. 19. fer a tana:Fastiar u fera mofla: Decríos siempreyéranos fendo a tana a siñor Chusé, no sécómo mos aguantaba! 20. fer a trabeta:Meter o piet u a garra entre as garras d’atra con a intinzión de fer que se caiga: Lo forachitoron de o partito por fer-li a trabeta á un contrario. 21. fer a tufa: Peinarse: Fe-te millor a tufa que basespelurziato. 22. fer a zegalleta: Estreñir os güellos porque mosenluzernaraluz de o sol: En salir de a espelunca teniemos que fer a zegalleta porque no podébanos aguantar a luz. 23. fer aborrezer: Rematar con a pazenzia de beluno: Estaz-bos quietos d’una bez, que me soz fendo aborrezer! 24. fer alcordanza:Alcordar-se, remerar: Agora foi alcordanza de o que me yes dizindo. 25. fer aprezio:Agradexer cualcosa que mos dan: No li fazió dengún aprezio á o presén que li regaloron . 26. fer beilata: Achuntar-se de nuei, dimpués de zenar, ta charrar dica ir-se-ne ta o leito: En as nueis d’ibierno se feba beilata debán de o fogaril. 27. fer bericolas: Trachinar fendo treballos u apaños casers de fustería, piquero, fontanero, ezetra: Me’n bo ta casa á fer bericolas, que fa más d’un mes que prenzipié un mueble con repalmars e encara no l’he acabato. 28. fer bondá: Portar-se bien: Mira si fas bondá, no quiero que tiengan que dizir cosa mala de tu. 29. fer buena güebra: Portar-se bien: Ista mesacha fa buena güebra, ye igual que os suyos pais. 30. fer burro falso: Fallar, no cumplira parola data: Confitaba en tu, pero m’has feito burro falso. 31. fercara:Teneraspeuto de: Nino, fas cara de suenio. 32. fercarrusclas:Carrusclar os diens, chocar uns con atros: Yera fendo carrusclas d’encheberdita que yera. 33. fer castañetas: Carrusclar os diens: Con o primer churro de a ducha prenzipiemos á fer castañetas. 34. fer chuego: Benir bien, fer onra, combinar: Ista cañabla me fa chuego con o buco. 35. fer comeyas: Fercualcosaredicula quefaarreguirárachen: Ala!, queya no tenezedá ta fercomeyas! 36. fercullebretas:No ir dreito, ir d’un costato ál’atro: Os esquiadors baxaban fendo cullebretas. 37. fer de buen (u mal)estar: Estar á gusto (u á disgusto): En a mosquera d’ixe árbol fa de buen estar, millor que no en o sol 38. fer duelo: Penar, plañer: Me fa duelo ixe zagal, dende chiquet que no l’han pasato que rebesadas. 39. fer estorbo: Estar un barrache: Iste sillón aquí sólo fa que estorbo. 40. fer falta: Caler, ser menister: Fas a mesma falta que as allacas ta ras almorranas. 41. fer fiestas:Afalagar, acariziar, amorosiar: Dixa defer-li fiestas á o can e mete-te á estudiar d’una begata. 42. fer fuineta: Fer picala, no ir taclaseefaltar-bi: L’atro diya fazioron fuineta e se’n fuen á chugar por os feners. 43. fer fuyir:Esfuriar: Fazió fuyir á os lupos á peñazos. 44. fer garras: Prenzipiar á caminar un nino u bella presona que ye estata mala: Dimpués de tres meses cruzato en o leito ya ha prenzipiato á fer garras. 45. fer goyo:Cuacar, alegrar: Me fa goyo que aigas trobato treballo. 46. fer licotes:Guisotiar de cualsiquier traza: Iste sólo fa licotes, ya tiengo ganas de plegar ta casa ta minchar en condizions. 47. fer luz: Chitar luz, dar luz: Ista lanterna fa buena luz. 48. fer mal:Dañar, produzir mal: Istecalzero me preta e mefa mal. 49. fer miedo:Espantar, fer queatros tienganmedrana: Ye tan fiero quefa miedo. 50. fer miquetas:Esmicazar: Mes’ha cayito o plato es’ha feito miquetas. 51. fer momos:Metercaras raras tafera mofla u t’arreguir-se: Dixa de fer momos, que parixes un totón. 52. fer morisquetas: Fer coscullas u toquiteyos amorosos e suabes: Os nobios se feban morisquetas en un banco de o parque. 53. fer morro: Meter cara d’enfado: Ya bale de fer morro, alegra una mica ixa cara! 54. fer nonón: Dormir; frase que se diz á os ninos chicorrons: Ala!, á fer nonón! 55. fer o cocullet:Achuntar os didoscomo siestase una piña cuan fa fredo: Tien que fer muita frior porque cuasi no puedo fer o cocullet. 56. fer o finflán: Desentender-se, fer como si no s’acuitase: No faigas o finflán e ascuita-me que te soi charrando. 57. fer o manto: Estar mantudo, semellar que beluno ye dolento: Leba á ixa nina á o medico queyefendo o manto. 58. fer o morro clo:Asperar-se bellacosa, tener suerte: Ta tu ba á estar isto, de pistón!, no te ferá o morro clo! 59. fer o papel: Portar-se de traza ipocrita e papelera: No li faigas muito caso porque ye más falsa que un chudaseyefendo o papel. 60. fer onra:Benir bien,estar d’utilidá: Istos apuntes meferán buena onra ta fer o treballo d’Istoria. 61. fer orella:Ascuitar con ficazio: Mira si fas orella porque no boi á dizir-lo-te dos begatas. 62. fer pacha: Lebar-se bien: Ixos dos fan buena pacha, siempre ban chuntos. 63. fer partis: Troxar, dibidir, repartir: Fazioron partis con a carne de o chabalín que eban cazato. 64. fer picala: No ir ta clase e faltar-bi: L’atro diya fazioron picala ese’n fuen á chugar por os feners. 65. fer prebo (bueno u malo): Sentar bien (umal): Qué buen prebo m’ha feito ro mar! 66. fer pudor:Putir, olorar muito mal: Qué pudor fa o pex potrito! 67. fer punta: Esmolar ta sacar punta: O lapizero cuasi no pintaba e li fazié punta con o tallador. 68. fer rabosa: Entollar-se, calar-se en bel puesto e no poder salir-bi u, tamién, tener bella rebesada que no dixa cumplir con o que s’eba promeso: Bi eba tanto bardo que faziemos rabosa con l’auto etenió que benir a gruba á sacar-nos. 69. fer remango (u fer o remango):Menazar, abisará beluno, debantando o brazo, de que imosáa zumbar-li: Malas que mai fazió o remango, o fillo se’n fue escopetiato. 70. fer salitón:No ir ta clase e faltar-bi: L’atro diya fazioron salitón e se’n fuen á chugar por os feners. 71. fer sangre: Prenzipiar á tener diners u meyos ta tirar entabán con menos esfuerzo: Dimpués de treballar zinco años como animals, ya emos feito sangre e agora podemos ir más folgatos. 72. fer-se á:Acostumbrar-se: En primeras li costaba una mica, pero ya s’ha feito á o nuebo treballo. 73. fer-se biello:Abiellar-se: S’ha feito biello en os dos meses zaguers. 74. fer-se cargo: Meter-se en a situazión de l’atro u, tamién, azeutar cualcosacomo zierta u nezesaria: Fe-tecargo de o queli pasa e no t’enzerrinesen querer-licobrar agora. Ya puez fer-te cargo porque dica que no remates os quefers, no irás á chugar. 75. fer-seta:Aibar-se, fer puesto: Fe-te t’astí ta posar-me. 76. fer-se-li (á beluno): Fegurar-se, esmachinar-se: Me se fa que isto no ye guaire fázil. 77. fer torreta: Esprisión que siñala o punto esauto de pretura de bella pasta: Tiens que bater bien as claras dica que faigan torreta. 78. fer traña: Ubrir camín u biero en a nieu: Nebó tanto de nuei que, en debantar-nos, teniemos que fer traña ta poder caminar. 79. fer ulor: Chitar ulor, 78. fer traña: Ubrir camín u biero en a nieu: Nebó tanto de nuei que, en debantar-nos, teniemos que fer traña ta poder caminar. 79. fer ulor: Chitar ulor, olorar: Istas flors fan buena ulor. 80. fer un bocau:Mincharcualcosa difuera deas oras normals de minchar: Imos á rematar de sembrar iste ballo e dimpués fe-mos un bocau. 81. fer un café (u cualsiquier atra bebida): Beber, prener un café (u a bebida que siga): Imos á fer un café ta o bar. 82. fer un poder: Prebar: Mira si fas un poder e bienes ta ra fiesta. 83. fer una gambada:Paseyar: En zenar faziemos una gambadeta ta estirar as garras e baxar a zena. 84. feryerba: Segar ferraina ta dar-li-ne á os animals: Boi á fer un poco de yerba ta os coniellos. 85. fer zambra: Produzir muito ruido, más que más si ye por estar de borina: Istoschóbens sólo están bien fendo zambra. 86. fer zeños: Fer siñals con cualsiquier parti de o cuerpo: Pai me feba zeños ta que rematase e torna-seta casa. 87. fer zeprén: Palanquiar, fer fuerza con un zeprén u palanca: Si no femos zeprén, no podremos mober ista peña. 88. fer zera: Tener muita medrana: Lis feba zera pasar por ixa foz tan estreita. ferfet n.m. 1. Inseuto berdenco, ro masclo de o cualo fa un rudio carauteristico en estiu: En estiu ye fázil sentir o canto de o ferfet. 2. (feg.) Muito catenazo: Jolio, nino, parixes un ferfet, siemprecon a mesma canta! feria n.f. Mercau que se fa en un puesto publico ta bender cualsiquier produto: Antis, ta agüerro, bi eba ferias d’animals en muitos lugars. Ta San Chorche ye a Feria de o Libro. ferida n.f. Lesión, por un regularcon sangre, quesetien en os texitos poraber-lis-seclabato cualcosa u poraberestato golpeatos: S’ha clabato un clau en o piet ese’n ha feito una ferida. ferir b.tr. 1. Lesionar os texitos de o cuerpo clabando-lis cualcosa u pegando-sen con cualcosa: O toro l’ha ferito en a garra. 2. Produzir pena u dolor espritualen una presona: No sapescómo m’has ferito con a tuya indiferenzia. ferito, ferita ach. e n. Quetien feridas: En ista sala sólo pueden estar os feritos, os acompañans que asperen en ixa atra. ferrada n.f. Pozal defustacon zerziellos de metal que gosaemplegar-seta muyir, fer queso e,á begatas, talebaraugua: Pillé a ferrada ta muyir a baca. ferramienta n.f. Traste ques’emplegacon a man tatreballar: Omartiello e o sarrucho son ferramientas. ferrar b.tr. Meter ferraturasen o caballamen: Cal ir ta o ferrero ta ferrar o macho. ferratura n.f. Piezacurba defierro queseclabaen o casco de o caballamen: A yegua ha perdito una ferratura e pisa mal. ferrería n.f. Obrador do setreballa o fierro: En a ferrería bi ha una enclusa e una mancha muito grans. ferrero, ferrera n. 1. Presona quetreballa o fierro: Heencargato á o ferrero que mefaiga un minchadero ta o ganato. 2. Ferrería: Bes-te-neta o ferrero á buscar a rella. ferrete n.m. 1. Rudio largo e catenazo que no fa que corromper: Qué ferrete bi ha en a casa de o costato, no dixa bibir! // 2. loc. dar ferrete: Machaconiar, corromper: Mos ha dato un ferrete o zagalcon que quereba una bezicleta quesi no la s’ésenoscrompata,encara serba con a mesma canta. fesico, fesica I. ach. 1. Relazionato con o cuerpo umano: Ixa mesacha tien buenas cualidaz fesicas ta o atletismo. 2. Que tien que beyer con a fesica: A fuerza de a grabedá ye una lai fesica. II. n. 3. Presona ques’adedicaárafesicae o suyo estudio: Os fesicos imbentoron a bomba atomica. // n.f. 4. Zenzia que estudia a materia,as suyas laise propiedaze os fenomenos que produzen en era osachens naturals: A fesica esplica l’orichen del’uniberso. ficar b.tr. 1. Posaren un puesto cualsiquiera: Ficó ro libro en o segundo repalmar. 2. Calarcualcosaen bel puesto: Fica-te o moquero en a pocha. // loc. 3. ficar en augua:Calar un cuerpo cualsiquieraen augua: En rematar detreballar mefiquéen augua porqueiba más puerco que un adán. ficazio n.m. Intrés u atenzión quese meteen fercualcosa: Si no metes más ficazio, tornarás a fer-lo mal. ficha n.f. 1. Ocheto plano e chicot que s’emplega ta chugar á bels chuegos: Á ras damas se chuga con fichas. 2. Pinta, fuella de papelen a que ison os datos d’una presona u cosa: No podié lebar-me o libro de a biblioteca porque encara no eban feito a ficha. En a escuela teneba una ficha con toz os suyos datos. 3. Dentrata u pertenenzia de belchugadorá un equipo:L’han renobato a ficha por dos temporadas más. fiebre n.f. 1. Puyata de a temperatura de o cuerpo como esdebenenzia d’una enfermedá: Fuoron por o medico porque no li baxaba ra fiebre. 2. Delera gran por bella cosa:L’ha dentrato una fiebreloca por as plantas merezinals. fiemo n.m. Mierda d’animalen gran cantidá:Ista paridera ye plena defiemo. Ofiemo ye un abono natural deraso, ro millor que bi’n ha. fiero, fiera ach. Que no ye guapo u que no agrada:O mero ye un pexmuito fiero. No digas ixos palabros tan fieros. fierrabrás ach. e n. Presonaenredaireerebolbina quefa pizias de poca importanzia:Ofillo meyano de Dolorsye un fierrabrás de os buenos. OSB.: Ista parola sirbe igual ta o masculino queta o femenino. fierro n.m. 1. Metal duro eescuro:Ofierro ye un metal difízil detrobar puro en estato natural. 2. Cualsiquier pieza d’iste metal:M’hefeito malcon un fierro. fiesta n.f. 1. Diyaen que no setreballa:Maitín, como yefiesta, podremos ir ta o zine. 2. Diyaen quesezelebracualcosa:A más gran parti de as fiestas de os lugars d’Aragón son en chulio e agosto. 3. Reunión de presonas ta dibertir-sen u zelebrarcualcosa:Ozaguero diya decurso bi ha una fiesta en a escuela. figa n.f. 1. Fruito deafiguera, blando e muito dulze, de pelleta blanca, berda u negrenca, pendendo dea bariedá defiguera, econmuitas perpitasen o interior: As figas pueden dixar-se pansir ta poder minchar-lasen ibierno. 2. Secso dea muller:As mullers tienen pelos arredol de a figa. figado n.m. Organo interior, de midas grans, que ye en a partisuperior dreita de a fonsera de os animals tetadors, como l’ombre, e que ye o encargato de produzira bilis: Ayerchintemos figado deternasco. Ayerchintemos figado deternasco. figo n.m. Fruito de a figuera, blando e muito dulze, de pelleta blanca, berda u negrenca, pendendo de a bariedá de figuera, e conmuitas perpitas en o interior: Á yo me cuacan os figos pansos. OSB.:Anque, por un regular, s’emplegan como sinonimos figo e figa, bi ha una estendenzia á emplegar a forma femenina ta ras figas blancase berdas,eaforma masculinata os figos negrencos. fillo, filla n. O que ye una presonacon relazión á os suyos pais:Paiyefillo de payeeyo soi fillo de pai. filo n.m. 1. Beta testil que s’emplega ta cusir:Crompé un carret de filo azul ta rematar de cusir os baxos de os calzons. 2. Cualsiquier materia fina e delgada: Tira bien os filos de as bainetas que si no, fan de mal minchar. Iste cable ye formato por muitos filos. 3. Una mena de tela de texito natural muito suabe e que esponcha muito bien a sudor: Con linzuelos de filo s’aduerme muito millor. Uns calzetins de filo. 4. Liquido que sale amoniquet: A cheta no tancaba bien e saliba un filo d’augua contino. fin n.f. 1. Ochetibo que queremosaconseguircuan femoscualcosa: As fins d’ixe treballo son contrimostrar a bariedá de chens que bi ha en o mundo. 2. Zaguera parti u inteen querematacualcosa:Cuan remata una zinta dezinesale a fin. // 3. loc. á ra fin:Tarematar,como conclusión:No li des más bueltas, porque á ra fin cadaguno se queda por o queye. final I. ach. 1. Que remata cualcosa:O garrón, que ye a parti final de o pernil, ye o más gustoso. 2. O zaguero: A posibilidá final que le’n queda ye recurrir por escrito. II. n.f. 3. Zaguera parti d’unacompetizión: Sólo tresescritors plegoron ta ra final. // 4. n.m. Parti u inteen querematacualcosa: No te podebas asperar o final de a nobela. finestra n.f. Tarabidau defusta u cualsiquieratro material,con beires, que puede ubrir-seetancar-se, setrobaen as paretesefa onrata dixar dentraraluz: Si no quiers que dentretanto polbo, tanca ra finestra. fino, fina ach. 1. Delgau:Iste boligrafo ye de punta fina. 2. Que beye, siente u olora muito bien:Ocan tien un fato muito fino. firma n.f. 1. Siñal que mete por escrito una presona e representa o suyo nombre: No tos olbidez de meter a firma cuan rematez d’escribir una carta. 2. Auto d’emologazión d’un alcuerdo u contrato en o queas partis firman o decumento:Omartes detardis seferá ra firma del’alcuerdo entre gubierno esindicatos. 3. Nombrelegal de unainterpresa: S’ha establito en o lugar una firma detrautors. firmar b.tr. Meterafirma porescrito:No t’olbides defirmar a solizitú. fita n.f. 1. Buega, piedra u siñal qu se mete ta deseparar dos propiedaz: O nuestro cambo ye chusto dezaga d’ixa fita. 2. Libel u categoría de bella cosa: Ixa escritora ha aconseguito as más alteras fitas de a literatura mundial. fito-fito (u fito fito) alb. 1. Con muita atenzión e de traza terne: Se miroron fito-fito, como dos mardanos que s’isen á toziar. 2. Chusto de cara: O zine yera fito-fito á o supermercau, no caleba quecruzar a carrera. fizar b.tr. Punchar os inseutose bels reptilscon o suyo fizón:M’ha fizato una abella e m’ha salito un fabón. fizón fizón n.m. Punchacon bereno quetienen bels inseutos:As abellase as abriespas tienen fizón. flaco, flaca ach. Delgau,con pocacarne:Ixezagalyetan flaco que parexetrasparén. flaire n.m. Ombre que pertenexeá bel grupo u comunidárelichiosa:Lutero yera un flaire dominico. flama n.f. Masa gasiosa quefaluzeseformacuan secremacualcosa:Escalibó en o fuego ta que no salisen tantas flamas. flecha n.f. 1. Arma que ye un tochet delgau rematato en punta e que se tira con un arco: En a Edá Meya luitaban con flechas. 2. Cualsiquier ocheto u fegura que tienga istaforma: Si quiers trobar a salida, sigue as flechas. OSB.: Ita parola ye un castellanismo, razón por a que se consella emplegar millor en aragonés o sinonimo sayeta, parola muito máschenuina que no pas flecha. floco n.m. 1. Troz decotón, lana u cualsiquier materialsemellán:En a cullita de o cotón cal ir rancando os flocos de as flors. 2. Cualsiquiercosa quetienga un aspeuto parellano: Dimpués de zenar se prene un tazón de lei con flocos de panizo. 3. Bolba de nieu: Prenzipioron á cayer unos flocos de nieu e en un inte tot se metió blanco. 4. Atoqueconsistén en un zarpato defilos que penchan deatela:Omantón de Manila remata en flocos. flor n.f. 1. Parti de a planta, por un regular a más bistera, en a que se troban os organos reprodutors: A rosa ye una flor. 2. O millor de cualcosa: A flor de a farina. Con os tuyos añosyesen a flor de a bida. flotar b.intr. 1. Estar un cuerpo en asuperfizie d’un liquido sin enfonsar-se:Ozuro flota. 2. Esbolastriar por l’airesin cayer-se:Os abions flotan en l’aire. floxo, floxa ach. 1. Poco preto u poco estirato:Liga-te bien os zapatos quelos lebas floxos. 2. Sin fuerza, sin enerchía:Dimpués d’estar quinze diyascon gripesetroba un poquet floxa. foca n.f. Animalmarino tetador que bibeen zonas muito fredasetienmuita graxa debaxo dea piel:As focas monchas son pardase os suyoscadiellos negros. fogaril n.m. Parti deacasa,en acozina,en a quesefa o fuego:Mos posemos toz arredol de o fogaril ta calentar-nos. fogón n.m. Fuego u planchacalién d’unacozinilla:Metié a berdura en o fogón chiquet ta ques’isefendo amoniquet. foguera n.f. Fuego quesefaál’airelibree produzmuitas flamas:Ta san Antón dechinero femos una foguera en o lugar. folgazano, folgazana ach. Que quedaamplo, que no preta:Mama crompó un gambeto folgazano ta Chuanón ta queli benise bien dintro d’un año. follarasca n.f. Conchunto defuellase branquetas secas ques’han cayito de osárbols: Si no limpiamos o mon defollarasca,yefázil quese pretefuego. n.f. Conchunto defuellase branquetas secas ques’han cayito de osárbols: Si no limpiamos o mon defollarasca,yefázil quese pretefuego. follet n.m. 1. Presonache esmachinario, masculino e chicorrón que bibe en a selba e corre muito rapedo:Diz que os follez ban de berde, dentran de nuei en as casas por a chaminera ta rechirarelebar-selo queliscuaca eluego se’n ban escopetiatos. 2. Por semellanza, presona que baescopetiata, muito rapeda:Ista zagala ye un follet, no te da tiempo ni á seguir-la con a bista. 3. Rebolbín d’aire: S’ha debantato un follet e ha feito bolar as fuellas. // 4. loc. fuegos follez: Chiquetas flamas que se beyen caminar por l'aire pero amán de o suelo e que se forman en potrir-se sustanzias bechetals u animals: Por os zimenterios ye fázil beyer fuegos follez. fonda n.f. 1. Trozlargo e estreito de cuero u cualsiquieratro material que s’emplega ta tirarcantals: Os pastors manullan muito bien as fondas. 2. Tirafondas: De críos chugábanos á esboldregar os niedos de bolandrinascon a fonda. 3. Puesto en o quese daalox e minchará pres más baratos queen os otels:Mos aloxemosen a fonda d’abaxo. fondo, fonda I. ach. 1. Quetien a parti d’abaxo muito luen de a superfizie: Ixe pozo ye muito fondo. 2. feg.Amagato, muito adrento: Teneba una pena muito fonda. II. n.m. 3. Culo, parti d’abaxo de belrezipién:Bi ha solada en o fondo de a botella. 4. Longaria que bi haentreasuperfizieea parti oposata d’unacosa:Ista badina tien muito fondo. OSB.:Tamién ye muito común sentir ista parolae os suyos deribatoscon u,almitindo-sen as dos grafías:fundo, funda, afundar,ez. fongo n.m. Planta sin clorofila que tien formas diferens, cheneralmén en forma de bateaguas, e que, en bels casos, ye minchable: Bi ha fongos minchables como os champiñonse os rebollons, pero atros son berenosos. fontanero, fontanera n. Presona que treballa fendo instalazions de chetas, tuberías, calefazions, ezetra u apañando-las: O radiador perdeba augua e truquemos á o fontanero ta que l’apañase. forastero, forastera ach.e n. Presona que ye d’atro lugar u d’atro país:Ta fiestas o lugarye pleno deforasters. foratar b.tr. Fer foratosen unasuperfizietatrescruzar-la: Son foratando a montaña ta fer un túnel. Foraté a tabla con un billabarquín ta no fer rudio. forato n.m. Obredura más umenos redonda quesefaen bel puesto:Iste queso ye pleno deforatos. Mes’han feito foratosen oscalzetins detanto caminar. forca n.f. 1. Ferramienta detreballo quetien unmango luengo rematato en puntas punchudas: Yéranoscargando yerba con a forca. 2. Traste que s’emplega ta enforcar presonas e matar-las pasando-lis una cuerda por o cuello e dixando-las cayer á peso de traza que queden penchatas sin tocar tierra: En bels países encara condenan á moriren a forca. foricar b.tr.e intr. 1. Rechirarcualcosa: Ye foricando en o calibo. 2. Foziar, rechirar con o morro os animals: O tozino ye foricando en a femera. 3. Remenar, rechirar cualcosa quesigaamagata:Quéyes foricando en l’almario? A ipnosisye una teunica de a sicomerezina ques’emplega ta foricaren a mente de as presonas. foriconiar b.tr.eintr. 1. Foricar terne queterne: Sólo feba queforiconiaren as suyas alcordanzas. 2. Buquir:Obuco foriconiaba con rasmia denzima de a güella. formache n.m. Minchar solido que s’otiene de a lei cuallata, dimpués de sacar-li o siero e adibir-le sal: O formache de Raiquero yera uno de os más conoxitos en a redolada d’Alquezra. fornero, fornera fornero, fornera n. Presona quetreballafendo pan u bendendo-lo:Os forners tienen que amaitinar ta masar. fornica n.f. Inseuto chiquet con o cuerpo negro u royisco que bibe en colonias debaxo de a tierra: As fornicas son muito treballaderas. As alaicas u fornicas alatas s’emplegan como zibo ta cazar paxaros. forno n.m. 1. Puesto tancato en o quesefican aschentas tacozinar-las u bels ochetos ta quese metan duros:Antis deenfornarcalcalentar o forno ta que pillecalor. Os pucherers meten á cozer os puchers en o forno, dimpués de feitos, ta endurir-los. 2. Puesto en o que se fa e bende pan: En o forno nuebo fan unas madalenas sobrebuenas. forqueta n.f. Traste que ye una mena de forca chicota que s’emplega ta punchar as chentas solidas e, si fa, tallar-las en trozos que dimpués se leban ta ra boca: Pillé con a forqueta un troz detomate de a ensalada. forrar(u aforrar) b.tr. Embolicarcualcosa por dintro u difueracon papel, tela u cualsiquieratro materialta no malmeter-la u tafer-la más bistera:Ista tardi forraré os libros. fosal n.m. 1. Puesto en o ques’enterrecan os muertos:Ofosalye una mica alpartato de o lugar. 2. Puesto do ban á morir belsanimals:Fosal marino. fosco, fosca ach. 1. Escuro:O zielo ye fosco. 2. Burenco, sin trasparenzia:Iste bino ye fosco. 3. Presona á qui no li fa goyo estar con a chen e ye millor sola: Ixe mesache ye muito fosco, no charra con denguno e parexe quesiempre ba fuyindo. fote interch. Esprisión emplegatataamostrar sospresa u almirazión:Fote!, no me digas quefaziés ixo. foter b.tr. 1. Zumbar, pegar:Li fotió una patada que por pocas no li trenca ra garra. 2. Arreguir-se de belún:Mos sefotió en os mesmos morros. fotes → fote fotiar b.tr. Fer fotos:L’eban regalato una maquina nueba ese’n fue á fotiar por astí. foto n.f. Imachen ques’otienecon una maquinafotografica umaquina defotos:Tiengo quefer-mefotos decarnet. foyeta n.f. Partizaguera deacapezaen do istas’achuntaá o esquinazo:Mefa goyo cuan mefan morisquetasen a foyeta. fraga n.f. Fruita minchable de a fraguera, chiqueta, de color entre roya e rosa, rodiata d’una mena de perpitas pardas como puntez: As fragas con pinta son un postre sobrebueno. franzés, franzesa ach. e n. 1. De Franzia: Balzac yera un escritor franzés. 2. Idioma charrato en Franzia e atros países como Belchica, Suiza e Canadá: Se matriculó en una escuela d’idiomas ta aprender franzés. frase n.f. Conchunto de parolas quetien pleno sentiu:Istas parolas fan una frase. fraxín n.m. Árbol de fusta blanca e flesibe, crosta grisenca, fuellas berdas que se tornan amariellas en agüerro e cocoroza alta que se da bien en puestos umedencos: O fraxín puede plegar á cuaranta metros. frecar b.tr. Escoscar restregando con auguaesabón u cualsiquieratro produto delimpieza:Imos á frecar a baxiella entre os dose asinas remataremos ascape. fredo, freda I. ach. 1. Con temperatura más baxa de o que ye normal: Si sale muito calién l’augua, la mezclas con a freda. Iste cuarto ye muito fredo. 2. Presona que no amuestra os suyos sentimientos:Yera un presonachefredo e malfiato que no sefeba de querer. II. n.m. 3. Fridor, temperatura muito baxa:Quéfredo quefa! fregadera n.f. Pila, rezipién ta poder frecar que, por un regular, setrobaen acozina:No dixes a baxiella en a fregadera efica-la en o labaplatos. fregar b.intr. Poner os güegosas fembras de os pexes u de osanfibios:As truitas fregan en a graba de os ríos. fren n.f. 1. Parti superior de a cara que ye entre as zellas e o pelo: Tien una fren ampla. O quisquis li tapa ra fren . // 2. n.m. Primera linia de luita en cualsiquier batalla: Cal ubrir un fren rebindicatibo en esfensa de os dreitos umanos. // 3. alb. fren á (u fren porfren): Debán de, en o costato oposato: O Conzello ye fren á ra Seo. // 4. loc.alb.con a fren (bien) alta:Con orgüello:Ya puez ircon a fren bien alta, fillo, que de nusatros garra chen ha puesto dizircosa. frenar b.tr. 1. Fer que bel beyiclo s’ature u baiga más amoniquet: Frena, que ixa curba ye muito periglosa. 2. Fer que cualcosa no contine autuando: Con ixa politica gosan frenar a puyata de pres. freno n.m. 1. Pieza umecanismo quefa que bel beyiclo baiga másamoniquet u s’ature:Pisa o freno que bas muito aprisa. 2. Barrache quese meteen bellaautuazión ta queistasiga másamoderata:Cal meter freno á ras politicas neoliberals u mos desumanizaremoscada begata más. fresco, fresca I. ach. 1. Una mica fredo: Á yo me cuaca l’augua fresca tot l’año. 2. Rezién, de fa poco: As berduras frescas son millor que as conchelatas. Iste maitín m’han dato notizias frescas. 3. Texito que no dacalor:Ocotón ye muito fresco. II. n.f. 4. Parti de o diya,cuan facalor,en que menoscalor fa:En estiu salimos á ra fresca dimpués de zenar. // n.m. 5. Frescor, tiempo una mica fredo: Tapa-te cuan salgas de casa que fa fresco. 6. Pintura que se fa dreitamén denzima de paretes u teitos:En as bueltas de a Seo bi ha frescos de Goya. fresquera n.f. 1. Mena de gabia que antigamén s’emplegaba ta ficar dintro cualsiquier bidolla e que se metese fresca. 2. Nebera: A carne e o pex cal ficar-los en o puesto más fredo de a fresquera. freyir b.tr. Cozinar bellachentaen azeite bien calién:Boi á freyir-me un troz delonganiza ta almorzar. OSB.:Iste berbo tien dos partezipios, uno regular, freyito e atro irregular, muito másemplegato, frito. fridor n.f. Fredo, temperatura muito baxa:Quéfridor quefa! frisar b.tr. Fercaracolsen o pelo: Se’n yeita ta ra peluquería ta queli frisasen etintasen o pelo. frontera n.f. Paret prenzipaleesterior d’un edifizio:A frontera d’ixa casa fa chafrán con doscarreras. fruita n.f. Fruito minchable quefan bellas plantas:Omelón e as ziresas son fruitas. fruito n.m. 1. Parti de a planta que tien dintro as simiens: Os cacagüez son fruitos secos. 2. Cullita, gananzia u esquimen: Ixa tierra da muito fruito. No puez esmachinar-tesisquiera o fruito que ha sacato de a suya amistanza con l’alcalde. fruta → fruita fruto → fruito fuego n.m. 1. Calor e luz que produzen as cosas cuan se creman ardendo: O fuego estió un de os primers imbentos de os ombres primitibos. 2. Fogaril: Yeran en o rincón de o fuego calentando-sen entre que asaban as costiellas. 3. Inzendio: Si as campanas tocan á fuego ye porque bella cosa se ye cremando. 4. Parti d’una cozinilla, por un regular redonda, en a que se meten as cazuelas ta guisar : Metié a berdura en o fuego chiquet ta que s’ise fendo amoniquet. 5. Pasión, ardor: Yeran dos inamoratos con fuego en o cuerpo. 6. O resultato de disparar u tirar con armas de fuego: Fazioron fuego con as escopetas. // loc. 7. pretar fuego:Inzendiar-se, cremar-se u prebocar o fuego: Li pretó fuego á ra leña con un misto. Opallero s’ha pretato fuego . 8. fuegos follez: Chiquetas flamas que se beyen caminar por l'aire pero amán de o suelo e queseforman en potrir-sesustanzias bechetals u animals:Por os zimenteriosyefázil beyer fuegos follez. fuella n.f. 1. Parti berda e laminata de os tallos de as plantas: As fuellas de o chopo son más grans que as de o pino. 2. Cualsiquier materialá lamas: Una fuella de papel. Una fuella d’afaitar. A fuella de a puerta. 3. Parti de metal d’un corte, más espezialmén d’un cutiello u noballa: A fuella de a noballa. 4. Petalo de as flors:Bi ha rosas defuellas royas. fuellear b.tr. Pasaras fuellas d’un libro:Yera fuelleando ro libro por si trobaba o siñalador. fuen n.f. 1. Manantío d’augua: Cuan tiengas sete, remera que en o paco d’ixe mon manantia una fuen. 2. Construzión artifizial por do sale augua: En o recreyo bi ha una fuen ta que no dentremos ta clase á beber augua. 3. Prenzipio, orichen de cualcosa: L’aire ye una fuen d’enerchía . 4. Serbilla: Brendoron una fuen d’ensalada. fueras de prep. e alb. Treito de, sin, menos, de no estar por: Toz os lumers tienen diferens dibisors, fueras de os primos que sólo son dibisibles por uno e por ers mesmos. Os animalse os ombres, fueras de o taliento, semos iguals. fuerte, fuerta ach. 1. Quetien fuerza u resistenzia:Istasestixeras son muito fuertas,ya beyeráscuánto te duran. Cal no ixagrinar-seeestar fuerteta tirarentabán. 2. Bien preto: Liga-lo bien fuerte, que no sesolte. 3. De muitaintensidá:Leba una brusa deroyo fuerte. fuerza n.f. 1. Cualidazfesicas quefan quecualcosase mueba:Ixas mulas tiraban de o carro con muita fuerza. 2. Poder, autoridá:Ista normatien fuerza delai. No tiens fuerza moral ta poder desichir-le cosa. // 3. n.f.pl. Conchunto de soldaus d’un país: En a Segunda Guerra Mundial as fuerzas aligatas desembarcoron en Normandía. fuesa n.f. Sepoltura, forato de traza más u menos reutangular, que se fa en a tierra ta enterrecar á os muertos: Agora cuasi no se fan fuesas, porque enterrecan á ra n.f. Sepoltura, forato de traza más u menos reutangular, que se fa en a tierra ta enterrecar á os muertos: Agora cuasi no se fan fuesas, porque enterrecan á ra chen en nichos. fuet n.m. 1. Xordiaca,cuerda u beta decuero, queá begatas bafendo trena, quesirbetafuguetiar:Os güeis no quereban tirarentabán e o carretero lis zumbó con o fuet. 2. Salchichón estreito:Á yo mecuaca más o fuet que o salchichón. fuga n.f. 1. Epoca en que belanimal u planta se troba en a masima produtibidá: Semosen a fuga de as ugase toz os brazos son pocos ta treballar. 2. Por estensión, epoca de mayor treballo en bellaautibidá:En rematar o diya as redazions de os periodicos setroban en a suya fuga cutiana. fuguetiar b.tr. 1. Zumbarcon o fuet:Os negrers fuguetiaban á osesclaus. 2. feg. Empentar,endizcar u animará beluno ta quefaigacualcosa:Mira si fugueteyas una mica á ixezagal ta beyer si tira entabán. fuina n.f. 1. Animal tetador chiquet, carniboro, de cuerpo alargato, patas curtas, coda luenga e con pelleta ye muito suabe e preziata: As fuinas son pardas enta negrencas e leban en a parti de debán de o cuello una placha amarillenca u anaranchata. 2. Animal tetador chiquet, semellán á l’anterior, e igualcomo er carniboro, minchador deascrías d’atro animals, decuerpo alargato, patascurtasecodaluenga, pero ques’esferenziaen que plega á dentraren os lugarse mesmo en oscorralsetien a placha de o cuello blanca u blanquiñosa:A fuina dentró en o corralese minchó os pollez. 3. feg. Presona quecorre muito rapeda:Ixa nina correcomo una fuina. fullatre n.m. Pasta de farina formata por muitas laminas finetas, mesas unas denzima d’atras, que cuan se meten en o forno s’inflan e quedan cluxiens: Mama ha feito un fullatrerebutito defongos queyera ta laminar-se os didos. Pastels defullatre. fumar b.intr.etr. Piparesacar o fumo de bellasustanzia quesecremacomo ro tabaco:Fumarye muito malo ta os libianos. fumarret n.m. Fumarro chiqueteestreito detabaco esmicazato que baembolicato en papel:En una caxa defumarrez gosa aber-bi bente. fumarro n.m. 1. Ruello defuellas detabaco:Bi ha chen que dimpués d’una buena chenta sefuma un fumarro. 2. Porestensión, fumarret. fumatera → fumera fumera n.f. Muito fumo:Menuda fumera se metió en a cozina porques’eba bozato ra chaminera. fumiar b.intr. Salir fumo u bafo d’un cuerpo:Ya fa rato ques’ha amortato ro fuego, pero encara fumia. Mira cómo fumia ra sopa. fumo n.m. Gas negrenco quesalecuan secremacualcosa:Por o fumo sapemos do ye o fuego. fundir b.tr. 1. Clabar, fincar:Funde o tocho en l’augua ta beyer o fonda queye a zequia. // b.prnl. 2. Esboldregar-se: Ez dixato que s’aiga fundito ixa paret por no aber-la apañato antis. fundir b.tr. e prn. 1. Redetir, tornar liquido o que ye solido: E rematas o guisote fundindo una cullarata de manteca denzima de o coniello. 2. Trencar-se por una b.tr. e prn. 1. Redetir, tornar liquido o que ye solido: E rematas o guisote fundindo una cullarata de manteca denzima de o coniello. 2. Trencar-se por una puyata de tensión o filo de cobre de bombillas, plomos u atros trastes eleutricos: S’ha fundito a bombilla de a sala. 3. Farchar en moldes os metals cuan están liquidos:Oescultor ba á fundir una estatua. // 4. Malfurriar, gastar os diners:En un inte ha fundito toz os diners quelebaba. funicular n.m. Tren u gabina que se muebe á trabiés d’una sierga u cable que estira d’ers por meyo d’un sistema de carruchas: En os Alpes bi ha funiculars ta puyar e baxarentre montañas. funzias n.f.pl. Autitú farute deas presonas quesecreyenmás que os demás:Menudas funzias leba ixe pijaito, pos ba abiau sisecreye queye más que os demás! funzión n.f. 1. Autibidá u misión de cualcosa: A funzión de o escleto es sustener o cuerpo. O nombre gosa fer a funzión de socheto en a orazión. 2. Representazión publica de belespeutaclo: Güe bi ha dos funzions de teyatro. 3. En matematicas, cantidá que a balgua pende d’atra u atras cantidaz bariables: En o instituto s’aprenden funzionse deribatas. furco n.m. Longaria que bi haentreasestrimeras de o dido gordo e o endize dea man cuan son bien deseparatos:Talla ra cuerda a trozos de dos furcos. furnir b.tr.e prnl. 1. Darcualcosaen cantidásufizién, bendendo-la, produzindo-la,ez.:As oliberas de o lugar furnen d’azeite á tota ra redolada. Ixa interpresa furne de papel á ras papelerías de a ziudá. 2. Soministrar, probeyer,amanir de o quecaltener:Mos furniemos deropa d’ibierno ta o biache á Siberia. furo, fura ach. 1. Animal que enriste u pega calzes: Para cuenta que ixa baca ye muito fura. 2. Animal salbache: Muitos animals de a selba son furos. 3. Presona garrispa, poco soziable:Quéfuro queye o fillo de Pietro!,cuan charra con tu te mira derebesino e parexe que baiga á tozar-te. furtadiners (u furta-diners) n.m. Rezipién de bardo u cualsiquier atro material con una ralla ta meter-bi os diners que s’estalbian: Toz os sabados meto bellas monedas en o furtadiners. OSB.:Ista parola que yeimbariable delumero, por o quese dizigualen singulare plural, se prenunziacheneralmén furtainers. furtaire n.e ach. Furtaire, presona quefurta:L’atro diya ra chen tancaba ras puertas porque dondiaba un furtaire por o lugar. furtar b.tr. Cullir sin premiso bellacosa que no ye nuestra:M’han furtato o boligrafo azul. fuso n.m. Mena de palo que baestreitando-seá mida que plegataras puntases’emplegatafilar, embolicando-bi o filo: En a Feria d’Ofizios Tradizionals bieba unas mullers filando con o fuso. fusta n.f. 1. Materia dura quesesaca de debaxo dea crosta de osárbols:Ixecambión ba cargato de fusta. 2. Biega d’iste material: En a cozina bi ha una fusta que s’ha zerchato. fustero, fustera n. Presona quetreballarafusta:Ofustero m’ha feito una mesa ta l’ordinador. fútbol n.m. Esporte que se chuga con una pilota entre dos equipos d’onze chugadors e consiste en clabar-la dintro de a portería contraria sin tocar-la con as mans: En a telebisión sólo fan quefútbol. futbolista n.m.ef. Presona quechugaáfútbol:A mía chirmaneta m´ha dito que quiereestar futbolista. fuyir b.intr. 1. Eslampar-se d’un puesto de traza rapeda e más umenos amagata:Os que yeran en a garchola son fuyitos e agora son buscando-los. 2. Espantar-se, xorrontar-se o ganato:No se qué ha puesto pasar queyefuyindo o ganato. g n.f. Setenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“gue”: Obocable garganchón leba dos gues. gabacho, gabacha ach. e n. 1. Que tien medrana: No sigas gabacho!, mira que espantar-te por un zorz. 2. Chandro, mal treballador: Más te bale no achustar á ixe ta bendemar porqueye mui gabacho ta treballar. gabia n.f. Mena decaxacon baroz ques’emplegatatener-bianimalsenzarratos: A cardelina se’n yeita de a gabia porque a puerta yera ubierta. gabina n.f. Puesto chiquetetancato: Una gabina detelefono. A gabina de o cambión. A gabina d’un teleferico. gafa n.f. Pieza de metalcon as estrimeras doplatas que s’emplega ta enclabar u achuntar dos umás ochetos: Cusió as fuellas con una gafa. Enclabó as dos tablas con unas gafas. gafadera (u agafadera) n.f. (neol.) Traste quesirbeta gafar: L’atro diya fue á gafar unas fuellase mes’encasquetó a gafadera. gafar(u agafar) b.tr. Cusir u enclabarcon gafas dos umás ochetos: Os arquiteutos mandoron gafar a parete antis ques’esboldregase. gafas n.f.pl. Lunetas, lentes, trastecon doscristals queserefirmaen o naso eas orellasesirbeta beyer millor: Como yera miopeteneba quelebar gafas. gafet n.m. 1. Gancho masclo que dentraen una gafeta u gancho fembraes’emplegatazarrar piezas de bestir: Istoscalzons mesecayen porques’ha soltato ro gafet. 2. O conchunto de gafete gafeta: Cusi-te un gafet en a saya et’achustará milloren a zentura. gafeta n.f. Gancho fembraen o cualo dentra o gafet u gancho masclo: Ogafet e a gafeta fan parella ela uno sin l’atro no sirbeta cosa. gai n.m. Paxaro d’arredol de trenta e zinco zentimetros, de colors bisteras que ban dende l’amariello dica o pardo royisco, con una taca azulisca e blanca en as alas, rabada blancaea parti de denzima deacapeza decolorzenizosa: Á o gai l’aiman muito as billotaseyecapaz delebaren o pipón dica meya uzena de bez. galbana n.f. Ganas de no treballar nifercosa: Ayer teneba una galbana que m’ese pasato tot lo diya mirando as boiras. galdrufa n.f. Reinadera, chuguete rematato en punta arredol de o cualo s’enreliga una cuerda ta que, malas que se chite dende alto, en desenreligar-se se meta á reinar en tierra: En tirar a galdrufa la seficó en a man pillando-la entre os didoseencara continaba chirando. tierra: En tirar a galdrufa la seficó en a man pillando-la entre os didoseencara continaba chirando. galería n.f. 1. Balcón con barandau que sobrexe por debán de a frontera de casa: Han crompato un piso que tien dos galerías, una por debán e atra por dezaga. 2. Pasadizo largo eestreito que ye debaxo detierra: En as minas decarbón bi ha muitas galerías. 3. Pasadizo amplo con botigas e atros establimientos publicos á os doscostatos: Debán decasa han ubierto una galería comerzial. 4. Bastida con una barra ta i pencharascortinas: Forró a galería con a mesma tela de as cortinas ta quefe-sechuego. galet n.m. 1. Pichorro, pico de os porrons, botellas, cantros, botos, botas, ezetra por o quese bebeen debantar-los taarriba: Ogalet d’ista bota pixa bien. // loc. 2. beber á galet:Beber sin chupar o galet de o porrón, bota, botella, ezetra fendo, en puyando-los entalto, que o churro caiga ta ra boca: Os ninos chicorrons, por un regular, no sapen beber á galet. gallet n.m. Bulto queas presonas tenemosen a parti debantera de o cuello: Á os ombres lis se nota más o gallet que á ras mullers. galleta n.f. Pastaseca,e por un regular plana, quesefacon farina,zucreeatros ingrediens: Mecuacan muito as galletas de manteca. gallina n.f. Pirina, abe domestica que pone güegos; yeafembra de o gallo, tien acresta máscurta queereantimás no tien espolons: Os güegos de gallina gosan benderse por uzenas. gallinero n.m. Puesto en o queaduermen as gallinas: Malas quesefa de nuei, as gallinas se’n ban ta o gallinero. gallo n.m. Masclo dea gallina, más gran queera, muito más bistero,con espolonsecon acresta más luenga: Ogallo se mete á cantar antis de quesefaiga de diya. gallo n.m. 1. Cadaguno de os trozos interiors en que son trestallatos bels fruitos: Da-me un gallo de narancha. // 2. loc. gallo montesino: Aurón, abe gran, de plumas escuras, coda en traza d’abanico u bentallo e que cuan ye en climen pega esgramuquitos igual como os toros: O gallo montesino ye en periglo d’acotolamiento. gambada n.f. Paseyo, o feito eresultato decaminar: Faziemos una gambada dimpués dezenar. gambeto n.m. Pieza de bestir rezia, más umenos larga, quese mete denzima detotasas demáscuan fafridor: En ibierno mos ficamos os gambetos. gamboi → gambeto gana n.f. 1. Fambre, deseyo de minchar: Iste zagal mira que tiene gana, no se farta nunca de minchar. // n.f.pl. 2. Deseyo u estendenzia dica cualcosa: Tiengo ganas dechugar. ganar b.tr. 1. Otener bel esdebenimiento u benefizio: Ista añada ra banca ha ganato un puyal de diners pero á os treballadors lis han conchelato ro chornal. 2. Benzer á o contrario u á o enemigo: Ganemos á os atros por dos gols. 3. Recullir diners como chornal: Miguela ye arquiteuta e gana un buen chornal. // b.prnl. 4. Fer-secon a boluntá de beluno: S’ha ganato á ra chen ela tien en a pocha. 5. Fer-se merexedor de cualcosa: Como no pares, te bas á ganar un buen lapo. ganato n.m. Bestiar, conchunto d’animals de a mesma espezie, sobre tot sison guellas, que cría l’ombre ta o suyo probeito: Ixos pastors leban un ganato desinforme, fázil que puye de as dos milcapezas. ganau→ ganato gancho n.m. Piezacurbae punchuda ques’emplegata penchar-bicualcosa u ta pillar-la: Penchó ro pernilen un gancho que bieba en a biega. gara n.f. Estazión, puesto en do s’aturan os trens u osautos delinia: A gara internazional de Canfrán estió una de as millors d’Europa. garache n.m. 1. Puesto en o que s’alzan autos e beyiclos en cheneral: Cuan plega de treballar fica l’auto en o garache de casa. 2. Puesto en o que s’apañan autos: Tien l’auto en o garache ta que l’apañen o radiador. 3. Gara d’autos de linia: En o nuebo garache bi ha una sala d’aspera an que cuasi no culle ra chen. garba n.f. Zerealmaturo, másespezialmén cuan yera escampato e parato en a era ta trillar-lo: Ista añada, si no chela, con o que ha plebito, os cambos s’emplirán de garba. garbanzo n.m. Legumbreen traza de bayana queleba dintro unos lulos redondos quese minchan cuan están xutos: Cal meter os garbanzos á remulla ra nuei de debán ta quesigan tiernos. garchofa n.f. Planta de color berda que se cautiba en regano, cualos fruitos, en traza de piña con fuellas duras e rematatas en punta, son minchables antis de fer flor: As garchofas á o calibo son sobrebuenas. garchola n.f. Edifizio en o que, por orden d’un chuez, s’enzarra á bella presona que ha feito un delito: A chueza condenó á o ladrón á güeito meses de garchola. L’han lebato á ra garchola por jopar dimpués d’atropellar á una muller. gargallo n.m. 1. Escopinazo, escupito que se chita con fuerza por a boca: Sentiba como un telo en o garganchón e no feba que chitar gargallos. // 2. loc. beber á gargallo (u á gargalet, u á la gargalleta):Beberá galet, u siga sin chupar o galet de o porrón, bota, botella, ezetra fendo, en puyando-los entalto, que o churro caigatara boca: Os ninoschicorrons, por un regular, no sapen beber á gargallo. gargamela n.f. 1. Partiinterior de o cuello entre o paladarel’albero: Mefa mal a gargamela cuan trago. 2.En bels puestos, gallet: Por un regular, á os ombres lis se nota más a gargamela que á ras mullers. 3. En bels puestos, mena detubo formato poraniellos ternillosos que unea golacon os bronquios: A gargamela fa parti de l’aparello respiratorio. garganchón n.m. 1. Parti interior de o cuello entre o paladar e l’albero: Da-me augua que me s’ha fincato una espina en o garganchón. 2. Parti debantera de o cuello: Tapa-te bien o garganchón quefa fredo, no baigas á encostipar-te. gargantiella n.f. Alfaya quese penchacomo atoquearredol de o cuello: A muller lebaba una gargantiella de perlas. garra I. n.f. 1. Parti de o cuerpo umano que ba dende o tronco dica o piet: Caminamoscon as garras.II. ach. e pron.indef. 2. Denguno, denguna: No teneba garra euro. De parolas no en sapeba garra. // 3. pron.ind. garra chen: Dengún, ni sisquiera una presona: Garra chen quereba que fesen entibos en o lugar. III. loc. 4. fer garras: Prenzipiar á caminar os ninos cuan son aprendendo e os dolentos cuan prenzipian á sentir-sen bien: O mío chirmanet ya ye fendo garras. Dende quel’operoron,ya fa meyo mes, agora ye prenzipiando á fer garras. garrampa n.f. 1. Mal que se siente de topetón cuan un musclo se mete tieso: O entrenador tenió que cambiar-lo porque li dio una garrampa e no podeba estirar a garra. 2. Sensazión que produz unasecutidafuerteen tocarcualcosa por do pasaacorrién eleutrica: L’atro diya, apañando un enchufe, me dio una garrampa porque no eba tirato a luz. garrancha n.f. 1. Gancho, por un regular defustaecon barios brazos, ques’emplegata penchar-bicosas:Pencha ra zesta en a garrancha. 2. Por semellanza, penchador de brazos: Sólo dentrar bieba una garranchar ta penchar-bi os gambetos. garrapescaire n.m. Abe garrilarga de plumache blanquiñoso e grisenco, quetien o cuello e o bieco luengo eacapezachicotacon unmoño largo: Ogarrapescaire midecuasi un metro e mincha pexes. garrón n.m. 1. Estrimerazaguera dea planta de o piet: En a manifestazión me pisoron en o garrón e mesacoron o zapato. 2. Zafraina de os animals de cuatro patas, como os abríos, tozinos, güellas e crapas: A yegua ba coxiando porque tien un tallo en o garrón. A magra más gustosa ye a de o garrón. Ayer minchemos garrons de ternasco estofatos. // 3. loc. á garrón cayito (uá garrón tirato): Esprisión que s’emplega ta siñalar que se duerme muito bien e con muito plazer: Me daba pena dispertar-la porque dormiba á garrón cayito. garufo, garufa ach. Satisfeito, orgüelloso, contento con uno mesmo: Menudo garufo no iyera dimpués d’aprebar o carnet de conduzir á ra primera. OSB.:Á ormino tamién gosaemplegar-sea barián alcorzata rufo, rufa. garza n.f. Picaraza, abe adomable con plumache negro brilán, fueras de o peito an que ye blanco, e una coda muito luenga: Á ras garzas lis fa goyo furtar ochetos brilanselebar-los-seta o suyo niedo. gas n.m. 1. Cuerpo fluyito con cuasi denguna fuerza d’aderenzia e que tien estendenzia á escampar-se e plenar tot lo bolumen en o que ye tancato: L’osicheno e o idrocheno son gases. 2.Combustible que yeen isteestato: A calefazión decasa nuestra ye de gas. gasco, gasca → xasco gasolina gasolina n.f. Benzina, combustible estrayito de o petrolio que s’emplega ta fer funzionar bels motors: A mayoría de os autos ban con gasolina. As petroleras gosan puyar o pre de a gasolina cuan prenzipian as bacanzias. gastar b.tr. 1. Cambiar diners por cualcosa: Se gasta cuasi toz os diners en discos. 2. Malmeter-se por o uso: Lebas gastatos os calzons por a culera. 3. Rematar cualcosa por o emplego quese’n fa d’era: Mes’ha gastato ro boli. Chira ra zinta queya s’ha gastato por ista cara. gato, gata n. 1. Mixín, animal tetador que miula e tien o pelache suabe: Os gatos e os lions son de a mesma familia. // 2. loc. gato montesino (u gato zerbal): Gato salbache que bieneáestar una mica más gran que un gato domestico, pero con acoda máscurtae peluta, fendo aniellosescurose deseparatos: O gato montesino caza de nuei e mincha animals tetadors chiquez, como liapres e coniellos, pero mesmo plega á cazar pardos, corders, abes e pexes . // 3. n.m.Piegato, maquina quesirbeta debantar ochetosá pocaaltaria: Ébanos punchato e debantemos l’auto con o gato ta cambiar a rueda. gayata n.f. Tocho con unaestrimeracurbata ques’emplegataaduyar-seen caminar: Yaya no puedecaminar si no ba con a gayata. glan n.f. 1. Billota de o caxico: As lezinas fan billotase oscaxicos, glans. 2. Berola, faba, capeza dea picha: Como teneba fimosiscuasi no lisaliba o glan. glarima n.f. Gota d’auguasalata quesale por os güelloscuan ploramos: Ploraba glarimas defelizidá. globo n.m. 1. Mena de boxica de goma u atro material que s’infla d’aire: A nina lebaba o globo agafato d’un cordel. 2. Beyiclo aerio que ye formato por una gran bolsa ubierta por abaxo e que leba penchata una zesta ta que dintro puedan ir-bias presonas: Ta fer puyar un globo cal emplir-lo d’aire calién. 3. Cualsiquier ocheto defarcha más umenos redonda: Oglobo ocular. gol n.m. En belsespuertos punto ques’otieneenmetera pilota dintro dea portería: Metioron un golcon a capeza. gollata → güellada golpe n.m. 1. Choque de doscuerpos detraza biolenta: M’he dato un golpeen o canto de a puerta.2. Batito u traquetito de o corazón: Dimpués de o escamallo que mos diemos, o corazón mos daba unos golpes que parexe queiba á rabentar. // 3. loc. de golpe:De topetón, de repén:Pasó de golpe, no mos dio tiempo á que parásenoscuenta. 4. loc. no pegar golpe (u no dar golpe):No treballarcosa: No sécómo t’estranias de o suspenso si no has pegato golpe. goma n.f. 1. Filo que puede estirazar-se e s’emplega ta sochetar u ligar cosas: Se sochetó a codeta con una goma. 2. Sustanzia bescosa e impermiable que sale de bellas plantasetien diferens usos industrials: Botas de goma. Pilota de goma. 3. Ocheto ques’emplegata borrar o ques’haescrito: Millor si fez ascuentascon lapizero e asinas, si tosentibocaz, podrez borrarcon a goma. gomecar b.tr. 1. Arrullar por a boca o que tenemos en o estomaco: S’eba entriparrato e gomecó cuasi tot lo que eba chintato. 2. feg. Arrullar cualcosa que bi ha dentro: O bolcán prenzipió á gomecar fuego e zenisas. dentro: Obolcán prenzipió á gomecar fuego ezenisas. gordaria n.f. Amplaria de belcuerpo u ocheto: Midió a gordaria de o tablero ta saper qué torniellos li caleba crompar.

gordo, gorda I. ach. e n. 1. Gran, rezio, que fa más bulto de o normal: Qué libro más gordo. Eslichió ro melón más gordo. 2. Importán, greu: Tenemos un problema muito gordo e no sapemos cómo salir-nos-ne. 3. Presona u animal rezio, con muitas carnes: En cheneral, os gordos se cansan antis que os delgaus.
II. n.m. 4. O premio más importán de a lotería: O gordo de Nadal tocó en o lugar fa muitas añadas.

gorga n.f. Pozo fondo u badina en un río: De berano o río baxa con tan poca augua que si no por a gorga, no mos podérbanos bañar.

parrizal badina negra estrechos estrets gúbies

gorra n.f. Casqueta, pieza de bestir que tapa ra capeza e leba por debán una bisera ta presguardar-se de o sol: O portero lebaba una gorra ta que o sol no l’enluzernase. gorro n.m. Pieza de bestir quetapaacapezaes’emplegata presguardar-se de o fredo: Me baxé o gorro dica que metapase as orellas porquefeba una fridor quese chelaban as ideyas. gosar b.intr. 1. Atribir-se, arriscar-se á fer bella cosa nueba u difízil: No gosaba sisquiera tartir, no isen á castigar-la. 2. Tener por costumbre, ocurrir con frecuenzia: En chulio gosa fer muita calor. gota I. n.f. 1. Chisla, parti chicorrona e cuasi redonda de bel liquido: Cayeban unas gotas d’augua como puños. Cuasi no plebió, no cayoron que cuatro gotas. II. alb. 2. S’emplegacomo particlataenfortira negazión,equibalendo a cosa: No tiengo gota fambre. No i beigo ni gota. gotellera n.f. 1. Churro u gotas d’augua que s’esmeran por o teito e cayen dintro de casa: Cal apañar o tellato porque bi ha dos gotelleras en a falsa. 2. Churros d’augua u bel liquido que cayen: No se podeba pasar por a zera de as gotelleras que cayeban de os tellatos. De qué son ixas gotelleras que lebas en a camisa, fozín? gotet n.m. Chiquet trago deliquido: Dimpués de o treballo brendemos un poquet e moschitemos bels gotez de bino. goyo n.m. 1. Sensazión de plazer cuan cualcosa mos cuaca muito: Yera pleno de goyo porque a suya filla eba rematato o curso con unas notas sobrebuenas . // 2. loc. fer goyo:Cuacar,alegrar: Mefa goyo que aigas trobato treballo. gralla n.f. Abe d’arredol de trenta zentimetros, semellán á o cuerbo, con o bieco punchudo e o plumache negro azulisco: As grallas biben en colonias e fan os niedos detraza esgalichata en as tucas de os árbols. greu (u grieu) ach.m. e f. 1. Que ye muito dolento: Lo ingresoron muito greu en o espital. 2. Muito importán:Os greus suzesos de o cabo semana. 3. Soniu que ye escuro e setrobaen os libels baxos deaescala mosical: En una coral bi ha bozes greuse acutas. gran ach.m. e f. 1. De mayor amplaria, altaria u importanzia que o normal: Ixa mesacha ye muito gran ta os años que tien. Una gran escritora. 2. Adulto: Cuan sigas gran ya remerarás o queteso dizindo agora. grancha n.f. Mena de pardina ques’adedica más que másáracría d’animals: En o camín de a balleta bi ha una grancha detozinos. grandaria n.f. Conchunto deas midas de bellacosa: Una cardelina tien menos grandaria que un güei. grandola n.f. 1. Organo de os sers bibos que produzsustanzias queameniste o cuerpo u quelasabientata difuera, en traza desudor, glarimas, ormonas, ezetra: A saliba la fan as grandolas salibals.As grandolas sudoriparas fan esmerar a sudor // esm. 2. grandoletas:Cadaguno de os dos bultez que bi ha á os dos costatos de o garganchón,chusto do remata o paladar: Bi ha begatas que as grandoletas s’inflaman es’implen de postema. 3. En bels puestos, pitos decordero:Almorzoron unas grandoletas. grano n.m. 1. Simién u lulo chiquet de zereals e atros fruitos: Un grano de café. Un grano d’ordio. Un grano de roz. 2. Partichicorrona de bellas sustanzias: Un grano d’arena. 3. Bulto chiquet quesaleen a piel: Os granos de a cara gosan ir-sen con a edá. granota n.f. Rana, animalanfibio sin coda, de capeza muito gran, güellos que parixe que baigan á brincar ta difuera, piel lisa e patas zagueras muito grans que li fan onra ta pegar buenos brincos: As granotas fregan muitos güegos de do salen oscapezutos que dimpués setornarán granotas grans. graso, grasa ach. 1. Umedo: Ista tierra ye buena ta masar-la porqueye grasa. // 2. loc. boira grasa:Boira blancae baxa que parexe decotón. gratar b.tr. Estregarcualcosa,espezialmén as unglas por denzima dea piel: Ocan yera embazilato entre queli grataban a foyeta. gratis ach.m. e f. De gufaña, que no cal bosarcosa, que no cuesta diners: L’amostranza publica ye gratis. grau n.m. 1. Unidá de midá detemperatura, anglos, u presión: A temperatura de o cuerpo umano yetrenta eseis graus. Bi abió un tierratremo de seis graus. Un anglo reuto tien nobanta graus.2. Libel u ran en que se trestalla cualsiquier cosa: Son pariens en terzer grau. Ha otenito o grau de dotor. 3. En gramatica, cadaguna deas formasen queespresamosa diferén intensidá d’un achetibo u alberbio: Os graus del’achetibo son positibo,contimparatibo esuperlatibo. graxo, graxa I. ach. 1. Que ye untoso: L'olio ye una sustanzia graxa. II. n.f. 2. Sustanzia oliosa e chumosa que bi ha en os animals e plantas: No te minches a graxa de as costiellas que dimpués tendrás ansias. Si quiers que no teroñen as alguazas, unta-lascon graxa. grazia n.f. 1. O quefaarreguir u ye dibertito: Dixa defer graziasezentra-teen o treballo. 2.Abilidenzia quesetien en fercualcosa: Mira con qué grazia cantan ixos ninos. 3. Capazidá ta fer arreguir u ta dibertir: Ixos pallasos tienen muita grazia. // 4. n.f.pl. grazias: Esprisión con a que s’agradexe cualquier detalle u fabor que mos aiga feito beluno: Grazias por o libro! // 5. loc.grazias á: Menos mal, suerte de, de no estar por: Semos charrando agora grazias á o tuyo chirmán que mos sacó de a zequia. greña n.f. Pelo esturrufato eespeinato: Peina-teixa greña que parexes o totón. grillato, grillata ach. e n. 1. Tronlirón, quefaascosas sin pensaras suyasconsecuenzias u efeutos: No podeba asperar-se atra cosa d’era con lo grillata queye. 2. Que ye mal deacapeza: Yera grillato elo metioron en un manicomio ta prebar sis’apañaba. gripia n.f. 1. Cullebra berenosa chiqueta con a capeza triangular e a luenga fendita en dos: As gripias gosan estar d’uns zincuanta zentimetros e tienen uns diens móbils en a parti debantera de a boca. 2. Muller mala, espezialmén a que charra mal de os demás e preba de fer que a chen s’encarrañe: Ixa muller ye una gripia, para cuenta con era e no te’n fies. griso, grisa ach. 1. Color escura e mezcliza que surte en achuntar blanco e negro: Tiengo unos calzons grisos. Mama leba una saya grisa. 2. Meyocre, prou normal, que destaca poco: Yera un ombre griso, garra chen paraba cuenta en er. gritar b.intr. 1. Puyar a bozmás de o que ye costumbre: Grita-me más que no te siento. 2. Dar gritos, chilar: A chen gritaba en o campo de fútbol igual como si estaseesberrecando. 3. Clamar:Grita á paie dizi-le que baxe á chentar. grito n.m. Soniu dea bozmásaltero que o que ye normal: No podeba adormir-secon os gritos de oscríoschugando en a carrera. groma n.f. O quesefa u dizesinmalaintinzión taarreguir-se: Li fazioron una groma e mos arreguimos toz. gruba n.f. Maquina que s’emplega ta puyar pesos muito grans e cambiar-los de puesto pero á longarias curtas: L’auto quedó espiazato e tenió que benir a gruba ta sacar-lo de a carretera. gruda n.f. Abe garrilarga e grisenca de gran altaria con o cuello e o pico luengos, un moño pardo e royo en a capeza, coda curta e que gosa estar dreita con un sola pata: As grudas tienen o cuello negro con una raya blanca e minchan pexes. grupo n.m. Colla, muntón,conchunto de presonas,animals u cosas queson chuntas: Un grupo de mosica. Salioron á buscar-losen grupos de á tres. guaire I. alb. 1. Tasamén, cuasi no, cuasicosa: De diners?, no te pienses que teneba guaire. II. ach.2. Poco: No fa guaires años ya pasó atro caso igual. OSB.: I. alb. 1. Tasamén, cuasi no, cuasicosa: De diners?, no te pienses que teneba guaire. II. ach.2. Poco: No fa guaires años ya pasó atro caso igual. OSB.: Ista parolas’emplegasiempreen frases negatibasealmite o plural guaires. gualla → cotorniz guallardo, guallarda ach. 1. De buena presenzia, con buena planta: Ye una mesacha bien guallarda, toz la se miran cuan pasa por debán. Qué guallardos que están os trigazals! 2. Bogal, no radito, midito con caramuello: Mos dioron dos litros guallardos de bino . Encara mos faltarban dos quilometros guallardos ta i plegar. guambra n.f. Imachen escura que dixa un cuerpo á o costato contrario de do li da o sol: En estiu s’está millor á ra guambra porquefa más fresco. guante n.m. Pieza de bestir quesirbetatapar-seas mans: Lababa con guantes ta no estorbar-se as mans. guapo, guapa ach. 1. Presona atrautiba, que fa de buen beyer: Parixe mentira que sigan chirmanos, uno ye más fiero que un totón e l’atro ye guapo porque sí. 2. Bien bestito: Mete-te guapo que mos n’imos defiesta. guarán n.m. 1. Burro ques’adedicaá mastiaras yeguas: Agora que asyeguas son en climen caldrá chitar-lis o guarán. // ach. e n.m. 2. Ombre que siempre ye con mullers: Osuyo chirmano ye un guarán, siempreesbolastriando por as sayas. guardia n.m. e f. 1. Presona que treballa cudiando u esfendendo cualcosa: Antis, en os conzellos, bi eba guardias ta cudiar os cambos. L’atro diya no iban os semaforose una guardia yera regulando o trafico. // 2. n.f. Serbizio espezialen o quecaltreballar difuera del’orario normal: Omedico de guardia. guarenzia n.f. 1. Siñal que se dixa ta asegurar o cumplimiento de bella obligazión: Demandó un ampre en o banco e li desichioron a casa como guarenzia . 2. Seguranza de que se ferá o que s’eba dito:A millor guarenzia ye qui lo t’ha dito, porque siempre cumple lo que diz. 3. Decumento que asegura que cualcosa durará un tiempo sin estorbar-se: Ista cadena mosical tien una guarenzia detres años. guarenziar b.tr. Asegurar que cualcosa se cumplirá: Os treballadors demandan á os interpresarios que lis guarenzien por escrito a puyata de chornal que lis han feito de parola. guariche n.m. Cuartucho chicorron e puerco: A proba chen bibiba en guariche que ni as zolles. gubierno n.m. 1. Conchunto de presonas que dirichen un país: A siede de o gubierno d’Aragón ye en Zaragoza. 2. Por semellanza, cualsiquier grupo de presonas que dirichen bella instituzión u soziedá: A chunta de gubierno de a unibersidá fixó as nuebas tasas academicas. 3. Traza de dirichir un país, instituzión u soziedá: Ista chen leba un gubierno entibocato. gudrón n.m. Liquido preto,escuro eapegalloso ques’emplegatafercarreteras: Feba tanta calor quetes’apegaba o gudrón en os zapatos. n.m. Liquido preto,escuro eapegalloso ques’emplegatafercarreteras: Feba tanta calor quetes’apegaba o gudrón en os zapatos. güe alb. En iste mesmo diya quesemos: Si güeye miércols, maitín será chuebes. OSB.:Tamién yecorreutara barián fonetica güei. güega n.f. Fita, buega, piedra u siñal qu se meteta deseparar dos propiedaz: Ixa güega yechusto en a raya entre Aragón e Franzia. güego n.m. 1. Cuerpo de traza más umenos redonda que ta reproduzir-sen ponen as fembras de bels animals, más que más as abes e pexes: Os güegos de pirina son más grans que os decotorniz. Hecrompato una uzena de güegos. 2. Pito,collón: Ala, zagal, bes-te-ne d’aquíe no metoques os güegos! güei → güe güei (u gua) n.m. Toro capato: Rastremos os troncoscon una chunta de güeis. güeina n.f. Mena de gorra redonda e plana que remata en un pitorro e gosa estar negra: Yayo siempre ba con güeina. En o bestito tradizional basco os ombres leban güeina. güeito ach.lum. 1. Siete más uno: Dechinero ta agosto ban güeito meses. 2. Güeiteno, o quefa güeito: Agosto ye o mes güeito del’año. güella n.f. Obella,animal decuatro patas, tetadoreremugador, que yeafembra de o mardano e quealanas’emplegatafer texitos: Opastorye paxentando as güellas. güellada n.f. Miradarapedaácualcosasin parar-bimuitaatenzión: Omayestro chitó una güellada á os treballos de osescolanos antis decorrechir-los. güellar b.tr. Mirar detrazarapeda, sin perder muito tiempo ni parar-bimuitaatenzión: Gúellé o libro antis decrompar-lo. güello n.m. Organo de o cuerpo quesirbeta beyer: Beyemoscon os güellosesentimoscon as orellas. güelo, güela n. 1. Presona biella: Pregunta-li á ixa güela si sape por do se ba cara ta Chaca. 2. Paye, maye, o que ye una presona en relazión á os suyos nietos: A mai de mama ye a mía güela. güembro n.m. Partien a que o brazo s’achuntacon o cuerpo: No puede debantar o brazo porqueli fa mal o güembro. güercho, güercha ach. e n. Presona que güella de traza tuerta: Como Dolors yera güercha li costaba mirar-la á ra cara cuan charraba, no ise á pensar que lo feba por arreguir-se d’era. guerra n.f. 1. Luitaarmataentre dos bandos u nazions: As guerras son un sinsentiu porque muere muita chen, menos os que l’han prebocata . 2. Luita, pleitina entre presonas quetienen ideyas u deseyos muito diferens: Ixos dos partitos leban tota ra lechislatura en guerra permanén. // 3.loc. dar guerra: Corromper, fastiar, amolar: A entena mosestá dando muita guerra, lebamoscuasi toto o mes sin poder beyer a telebisión. güerta n.f. Tierra de buenacalidá ques’adedicaácautibar ortalizias, árbols fruiterseatroscautibos que no se dan en secano: En o lugar tenemos poca güerta, cuasi tot yesecano. güerto n.m. Cambo chiqueten o quesecautiban legumbres, berduras, ortaliziase,á begatas,árbols fruiters: Ista añada emos plantato un ballo de melonsen o güerto. güeso n.m. 1. Cadaguna de as piezas duras de o escleto: As costiellas e a espineta son güesos que tenemos en o tronco. 2. feg. Presona de caráuter muito desichén: Ixe profesorye un güeso,ya podezestudiar derezio. güespede, güespeda n. Presona ques’agüespaen unacasa que no yeasuya: Ta fiestas mos puyan güespedes de Zaragoza. OSB.:Tamién yecomún a barián güespe, güespa. gufaña, de alb. De baldes, que no cuesta diners: Bieba una promozión e o deterchén mos salió de gufaña, porque nimbiando o codigo de barras tetornaban os diners. guía n.f. 1. Pixa de os tozinos: Os tozinos tienen a guía retorzita. 2. Por estensión, pixa de os masclos tetadors: O chuez lo piñoró por amostrar a guía en a carrera. 3. Libro que mos informa sobre bella cosa: A guía de telefonos. Una guía de a ziudá. 4. Cualsiquier cosa que mos sirbe d’aduya: Empleguemos ixe resumen como guía de o treballo deluenga. // 5. n.m.e f. Presona quelebaáatras: Achustemos un guía ta que mos lebase á besitar o monesterio. guiar b.tr. Lebar u enfilarenta bel puesto u situazión: Oscartels mos guioron dica ra armita. guinchón n.m. 1. Roto quesefaen tirarcon fuerza de bellacosa: M’hefeito un guinchón en a manga porque mes’ha enganchato en a manillera de a puerta. 2. Nafra superfiziale poco importán:M’herefrotato sin querercon a paret e m’hefeito un guinchón. guipar b.tr. 1. Catar, acucutar, beyer, mirar con atenzión: Miraban fito-fito ta beyer si guipaban o truco.Mira si guipas cuan bienen ta chitar o roz e que no se pase. 2. Esmachinar u suposarcualcosa queencara no sesape, espezialmén as intinzions de bella presona: Anda, que no t’he guipato bien!, u te piensas que soi tonta? guisandero, guisandera ach. e n. Que sape u licuaca guisar: Ye una muller muito guisandera, siempre ye trastiando en os puchers. Imos á zenar á ixe restaurán que bi ha un guisandero sobrebueno. guisar b.tr. Fer osalimentosen o fuego: Papa guisa millor que mama. guisotiar b.tr. Guisar sinmeter muito intrés: Como tenemos poco tiempo, imos á guisotiar-noscualsiquiercosa ta chentar. güitanta ach.lum. 1. Güeito begatas diez: Ayer maye fazió güitanta añadas. 2. O que fa o lumero güitanta: En a cursa popular plegó a güitanta, zien puestos por debán que o suyo marito. guitarra n.f. Traste mosical deseiscuerdas, con afarcha d’un güeito foratato en a metáe un brazo luengo rematato en un clabillero, e quesetañe pezicando ascuerdascon a man: Dimpués de a escuela bi ha clases de guitarra. guito, guita ach. 1. Quecalzea, que pegacalzes: Para cuenta cuan aparelles ixe macho que ye guito. 2.(feg.) Que tien un chenio garrispo: No li faigas gromas á ra mía chirmana queye muito guita. guite → pato gusto n.m. 1. Capazidá ta sentir as sapias u as sensazions: Tien un gusto como os tozinos, tot li preba bien. Has tenito muito gusto en crompar-te ixe bestito. 2. Sapia: Iste queso tiene mal gusto, parexecomo siestaseescalferito. i I. n.f. 1. Nombre de a güeitena letra de l’alfabeto aragonés: Incheniera leba dos is. II. pron.alb. 2. Forma de o pronombre alberbial bi cuan ba debán de soniu consonantico: No i ba. III. pron.pres. 3. Forma ribagorzana de o pronombre presonal complemento de terzera presona, que biene á equibaler á os pronombre le/li, le/lo: No lo i dan. ibierno n.m. Estazión del’añada que ba dezaga del’agüerro e debán dea primabera: Oibierno gosa estar a estazión más freda del’añada. ibón n.m. Laco de montaña: Diz que os ibons son ascasas de as fadas. ideya n.f. 1. Representaziónmental d’unacosa: No puedo fer-me ni ideya decómo puedeestar ixe país. 2. Conzeuto quesetien decualcosa: As ideyasestán muito bien, pero o quecuenta son os feitos. 3. Plan: Tiengo una ideya, por qué no chugamos á debinarcosas? 4. Intinzión defer bellacosa: Qué malas ideyas que tien ixe mesache. ie → bi igual I. ach. 1. Con as mesmascarauteristicas: Lebamos unasesportibas iguals. 2. Semellán, parellano: Yes igual que a tuya chirmana, parexez a mesma presona . OSB.:Isteachetibo ye dechenero imbariable, emplegando-se dea mesmatrazaenmasculino efemenino. II. n.m. 3. Siñal, formato por dos rayetas paralelas, que s’emplegaenmatematicaseatraszenzias tafer beyer queson esautamén o mesmo as doscosas que bi haá os doscostatos de dito siñal: Si remataz a linia en un igual tenez quetornar a repetir-lo en a linia siguién. III. alb. 4. Talmén, quizau: Igual boi maitín á chugar. 5. Dea mesma traza: Beyes isto?, pos mira si lo fas igual. ilesia n.f. 1. Edifizio á o que ban os cristianos á sentir misa e atras prauticas relichiosas: A ilesia de o lugar ye d’estilo romanico. 2. Cadaguna de as creyenzas relichiosascristianase o conchunto quefan os suyos fidels: As diferens Ilesiascristianas tienen muitascosasen común. imbentar b.tr. 1. Creyar u escubrir cualcosa nueba: Os chinos imbentoron a imprenta. 2. Dizir mentiras, fendo beyer que ye berdá o que no en ye: No t’imbentes más desincusase dizi-nos a berdá. imbento n.m. 1. Cualsiquier cosa que antis no esistiba e s’ha escubierto u ye estata imbentata por beluno: A rueda estió uno de os millors imbentos de l’antiguidá. 2. Mentira: Ixo que dizesye un imbento que no bi ha qui lo secreiga. impermiable I. ach. 1. Que no dixa pasar l’augua: Bi ha materials impermiables que s’emplegan en a construzión. II. n.m. 2. Pieza de bestir que mos presguarda de a plebia: Plebeba tanto que, á penar delebar impermiablee bateaguas, rematemoschupitos. importán ach. Quesobrexe poras suyascualidades, balura, intrés u influyenzia: Una presona importán. Un afer importán. importanzi n.f. 1. Balura, intrés u influyenzia: Bi ha cosas que tienen más importanzia de a que parexe. 2. Categoría de bella presona: En ixe congreso estioron os escritors de mayor importanzia de o país. importar b.intr. 1. Intresar, tener importanzia, dar-se: No m’importa cosa lo que aigan puesto pensar. // 2. b.tr. Trayer dende o estranchero ta o nuestro país produtos, costumbres,ezetra: Aragón esporta rozeimporta pexes. 3. Baler, tener un pre: A zena detoz importó treszientoseuros. imprentador, imprentadora n. 1. Presona que s’adedica á imprentar testos e imáchens: Os imprentadors de güei fan as composizions con l’ordinador. // 2. n.f. Maquina que sirbe ta imprentar: En as imprentas bi ha imprentadoras chigantescas. A imprentadora ye un artulario que se coneuta á l’ordinador e imprenta en papel a informazión queisteli nimbía. imprentar b.tr. Copiar un testo u unaimachen por meyo deateunica: Han imprentato un nuebo dizionario d’aragonés. inamorar b.tr. 1. Fer que una presona sienta amor por una atra: Os risos de Nieus inamororon á Fertús. // b.prnl. 2. Enluzernar-se de belún por amor: Ixos dos s’inamororon nomás beyer-sen. incheniero, incheniera n. Presona que treballa metendo en prautica as zenzias matematicas e fesicas, asinas como a teunica industrial, ta fer carreteras, puens, abions, trens, túnels, ezetra: A incheniera yerebisando as obras de o túnel. indio, india ach. e n. 1. Presona natiba d’America, deszendién de os abitadors que bieba antis de que plegasen os europeos: Os sius, os mayas e os guaranís son indios. Os berdaders americanos son os indios. Una danza india. 2. Presona deaIndia, país d’Asia: Á os indios de a India tamién losclaman indús ta esferenziarlos de os indios americanos. industria n.f. Autibidáeconomica queconsisteen fabricar produtos rancando deas materias primas u basicas: Á ras interpresas de a industria idroeleutrica no lis se’n da cosa enronar lugars niespiazar o paisachecon pilonas. inflar b.tr. e prnl. 1. Puyar o bolumen de cualcosa metendo-liaire: Ta poder biachar en globo primero cal inflar-lo. No metas tanta masa que cuan siga en o forno s’inflará. 2. Inflamar-se: L’ha fizato una abella elis’ha inflato a cara. // 3. b.tr. Desacherar: En ixa escuela inflaban as notas ta dar-se bando. inglada (u inllada) n.f. Partien a quea garras’achuntacon o cuerpo: Oscanzonzillos liseclababan en a inglada. inglés, inglesa ach. e n. 1. Presona d’Ingalaterra: Shakespeare yera un escritor inglés. 2. D’Ingalaterra: Muitos esportes, como o rugbi e o fútbol, son ingleses. // 3. n.m. Fablainglesa: Oinglésye una luenga quefa muita onra ta ir por o mundo. inseuto n.m. Animalchicorron con una parella d’entenase que gosateneralas: As fornicas, as paxarelase os grichons son inseutos. instalazión instalazión n.f. 1. O que se fa e dixa parato ta poder-lo emplegar: O luzero bendrá maitín á fer a instalazión de a luz. 2. Puesto que tien o que cal ta que se i faiga bella cosa: Instalazionsesportibas. instituto n.m. Zentro d’amostranzasecundaria,anteriorára unibersidá: En plegar d’estudiaren a escuela, pasamos ta o instituto. insultar b.tr. Faltar, ofenderá beluno,espezialmén cuan sefacon parolas: A mayestra mecastigó sin recreyo por insultar á Chuanón. inte n.m. 1. Espazio curto de tiempo: Mos bacunoron en un inte. 2. Enchaquia buena u mala ta cualcosa: En pior inte no m’has puesto trucar por telefono, remataba de meter-me en a bañera. No pases pena que á toz lis plega o suyo inte. // 3. loc. en l’inte:Ascape, de camín: Malas que le’n mandoron, lo fazioron en l’inte. intelichén ach. Con facultaz e abilidenzia ta replecar e fer as cosas: Ye una de as mesachas más intelichens de a escuela, malas que esplican cualcosa ya l’ha apercazato. interpresa n.f. Organizazión ques’adedicaáfer bellaautibidá u serbizio con aideya derecullir belesquimen: Una interpresa testil. intinzión n.f. 1. Deseyo de fer cualcosa: Teneba intinzión d’estudiar en a unibersidá. 2. Ideya u boluntá buena u mala que se tien de fer bella cosa: Lo te digo con a millor intinzión, no baigas quete penará. intrés n.m. 1. Ganas con as que se fa bella cosa: No beigas o intrés que mete en estudiar. 2. O que li fa buena onra á beluno: Te cal aprender por o tuyo propio intrés. 3. Sentimiento egoístaecombenienzudo quefa que bellas presonasautúen d’unatrazae no d’atra: Sólo fa ascosas por intrés. 4. Importanzia u balura de cualcosa: En ixa ziudá sólo bisitemos que os molimentos d’intrés. 5. Reuto, esquimen que produz bella cosa: En o banco li ampraban os diners con un güeito por ziento d’intrés. intresán ach.m. e f. Queintresaá belún: Odomingo beyemos una obra deteyatro muito intresán. intresar b.intr. e prnl. Tener bel intrés en cualcosa: Calla un inte que m’intresa sentir o que dizen. Trucó por telefono ta intresar-se por a suya salú . O que intresa ye que a chen setrobe á gusto. inútil ach. e n. Que no sirbe: Ye un inútil, no sirbeta cosa. S’ha enzerrinato eyeinútil que baigas porque no teferá dengún caso, asinas queye pordemás. OSB.: Ista parola ye dechenero imbariable ipopotamo n.m. Animaltetador grandaz quetien o cuerpo ea boca muito granseas patascurtas: Oipopotamo bibeen Africa ecuasisiempreyeficato en l’augua. ir ir b.intr. 1. Lebar unaendrezera: Istecamín ba ta par de Franzia. 2. Asistirá bel puesto: Boi á clases de debuxo. 3. Funzionar, ircomo cal: Ista fotocopiadora no ba muito bien, fa las copias escuras. Iste auto ba con gasolio. 4. Lebar: Siempre boi con baquers. 5. Trobar-se de bella traza: O equipo ba o segundo. 6. Fer prebo, benir bien: Ixe gambeto te ba amplo. 7. Estar meso en un puesto: O libro d’istoria ba en o segundo repalmar. 8. Aber una esferenzia entre cosas quesecontimparan: Ya ban dos meses dende que ganemos por zinco á zero. 9. Cuacar: Á tu lo quete ba yeestar defiesta, no te ba tanto treballar. // 10. b.prnl. ir-se-ne:Dixar un puesto: Au!, mos n’imos,ya tornaremos maitín. 11. Endrezar-se: Oluns mos nefuemos d’escursión. isla n.f. 1. Troz de tierra rodiato d’augua por toz os puestos: Australia e Mallorca son islas. En estiu, que o río leba menos cabal, bi ha dos islas en o cauz. 2. Cualsiquiercosa u conchunto decosas diferens deas que bi’n haarredol: Ixelugarón ye una isla lingüística. iste, ista ach. e pron.dem. Siñala ra presona u cosa que ye más amán de quicharra: Ista cartera la me cromporon en Uesca. Qué troz quiers, iste u ixe? OSB.: Cuan ye pronombre puedeazentugar-se metendo tocheten a primera bocal,anquesólo ye menister fer-lo cuan puedatrafucar-secon un achetibo. isto pron.dem. Siñala detrazacheneral o que yeamán de quicharra: Yo no quiero isto ta zenar. istoria n.f. 1. Conchunto defeitos dea umanidáezenzia que osestudia: Istecurso no lebamos Istoria. 2. Narrazión en a quesecuenta bellacosa: Paraz bien a orella quetos boi á rezentar una istoria. italiano, italiana ach. e n. 1. Presona d’Italia: Verdiye un mosico italiano . 2. D’Italia: Os platos de pasta son tipicos de a cozina italiana. // 3. n.m. Fabla italiana: En bellas redoladas de Suiza tamién charran italiano. itar→ chitar ixagrinar-se b.intr. e prnl. Penar-liá uno, tener tristor u angunia: S’ixagrinó muito cuan lise morió ro can. ixe, ixa ach. e pron.dem. Siñala ra presona u cosa que ye más amán de quiascuita: Tu que yes más zerca ubre ixa finestra . Qué troz quiers, iste u ixe? OSB.: Cuan ye pronombre puedeazentugar-se metendo tocheten a primera bocal,anquesólo ye menister fer-lo cuan puedatrafucar-secon un achetibo. ixo pron.dem. 1. Siñala detrazacheneral o que yeamán de quiascuita: Yo no quiero ta zenar ixo queyes guisotiando. 2. Siñala de traza cheneral o que ye luen de quicharrae quiascuita: Quéyeixo quese beye astíen o zielo? ixopo (u guisopo) n.m. Traste que emplegan os mosens en as zerimonias importans ta ruxar con augua bendezita: En a zerimonia d’enguero de a nueba residenzia o mosen ruxó as paretescon o ixopo. OSB.:Aforma guisopo yefruito deaetimolochía popular. ixordar b.tr. 1. Produzir xordera: Baxa ixa mosica que me bas á ixordar. // 2. b.intr. Tornar-se xordo: S’ha ixordato en poco tiempo ecuasi no sientecosa. j n.f. Nombre de a nuena letra de l’alfabeto aragonés, o nombre de a cuala ye “jota”: Pijaito leba una jota en meyo. OSB.: Ista letra e o soniu que representa, un ampre de o español, yeforana deraso e,anque no ye propia del’aragonés, ha preso posesión de barios bocables que,anque pocos, fan lochicaasuyaenclusión en o nuestro alfabeto. Por atro costato fa buena onra ta escribir parolas d’atras luengas, por exemplo l’arabe, que han iste soniu, como ye o caso de yijad e atras muitas. jauto, jauta ach. 1. Sin sal,con pocasapia: Istaschodigas son jautas. 2. Sin grazia: Se piensa quefa grazia, pero ye más jauto queta qué. jazco → xasco jibo interch. S’emplegataamostrar sospresa,almirazión e,á begatas, mal, penar u desgusto: Jibo!, qué pilota t’han crompato! Jibo!, qué mal mefa o costato! jolio interch. S’emplegataamostrar sospresaealmirazión: Jolio, nina!,con istetreballo no t’abrásesriñonato! jopar b.intr. Fuyir,eslampar, ir-se-neabentato d’un puesto: Dezaga d’ixa matullera bieba un esbol decotornizes pero ya han jopato. jota n.f. Baile e canta común en totAragón, pero que ofrexe formas e ritmos diferens seguntes os puestos: A jota d’Ansó ye una de as más lentas de o país e a de Zaragoza, de as más rapedas. Cuan yeran en oscafés prenzipioron á cantar jotas. joya n.f. Alfaya, ocheto d’adorno de muita balura: O diya de a fiesta mayor iba rebutién de alfayas, parixeba una alfayería con garras. OSB.: Ista parola ye un claro castellanismo e, por más quesiga bien biba, seconsellaemplegar alfaya, bozmuito máschenuinaen aragonés. l n.f. Dezenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“le”: Lentella tien tres les. l’ I. art. 1. Forma apostrofata que de cabo cuan prenen os articlos definitos singulars debán de soniu bocalico: L’onso. L’ababol. L’alica. II. pron.pres. 2. Forma apostrofata que de cabo cuan prenen os pronombres la, lo, le e li cuan ban debán de soniu bocalico: L’has beyito. L’apercazó de as garras. L’han crompato una brusa. la I. pron.pres. 1. Forma femenina de o pronombre en funzión de complemento dreito: La chitó en o barzal. II. art. 2. Barián contestual, chunto con ra, de l’articlo definito femenino a: La muller. OSB.:Debán desoniu bocalico, la, igualsi ye pronombrecomo articlo, preneaformaapostrofata l’. lababo n.m. Rezipién con chetas queemplegamos talabar-nosacaraeas mans: A cheta del’augua calién de o lababo no tanca bien. labadera n.f. 1. Piedra enclinata e lisa denzima de a cuala se lababa ra ropa en os labaders, zequias u ríos: Tenioron que cambiar a labadera porque s’enganchaba ra ropa en as rallas queteneba. 2. Maquina quelabararopa detrazaautomatica: A labadera está zentrifugando. labadero n.m. Puesto en do selababararopacuan no biebaauguaen ascasas: Antis más as mullers iban á labar a ropa ta o labadero. labar b.tr. e prnl. Limpiarcon augua u atro liquido cualsiquiercosa quesiga puerca: Mos labamos a capeza con augua exampú. No tes’ocurra labar istelastico en a labadera quelo malmeterás. labio n.m. Morro de as presonas: S’ha tallato o labio afaitando-se. OSB.:As parolas labio e morro son sinonimos e o suyo emplego ye custión de rechistros de luengache. Anque autualmén s’emplega labio de traza cuasicheneral ta referir-se á os morros de as presonas, cal dizir que a forma tradizional de l’aragonés ye estata morro,e máscomunmén morros, o mesmo ta presonas quetaanimals. labrador, labradora n. Presona ques’adedicaátreballaratierra: Os labradors siempreson mirando o zielo ta beyer l’orache que ba á fer. laco n.m. 1. Deposito quereculle o bino de o trullar: Caldrá limpiar o laco porqueye pleno desolada. 2. Granmasa d’augua dulze que bi ye en una fondonata de o terreno: Os gransentibos semellan lacos artifizials. ladrillo n.m. Pasta d’archilacueta ques’emplegaen construzión: Ixa frontera ye deladrillo. ladrón, ladrona n. e ach. 1. Furtaire, presona que furta: L’atro diya ra chen tancaba ras puertas porque dondiaba un ladrón por o lugar. // 2. n.m. Triple, clabilla que tien más d’un enchufee dixaenchufaráracorrién barios trastes de bez: Teneba un ladrón ta enchufar l’ordinadore a imprentadora más d’un enchufee dixaenchufaráracorrién barios trastes de bez: Teneba un ladrón ta enchufar l’ordinadore a imprentadora. lagaña n.f. Liquido de os güellos que,en secar-se, s’apegaá os parpagos: Siemprese debantaba con os güellos plenos delagañas. lagor→ simién lai (u lei) n.f. 1. Conchunto de regles que calcumplir porque asinas s’ha establito: A lai diz que totas as presonas semos iguals. As lais de trafico. 2. Norma unibersal que gubierna as relazions entre os fenomenos de a naturaleza: A lai de a grabedá. 3. Traza de comportar-se que regla cualsiquier autibidá sozial: En Aragón o costumbreyelai. // 4. loc. tener lei:Estimará beluno: No pases pena que no li fará denguna chugada porqueli tiene muita lei. lamín n.m. 1. Dulzaina: No minches tantos lamins que te se querarán os diens. 2. Cosa que sirbe ta atrayer-se á beluno embelecando-lo: Picó en a suscrizión de a enziclopedia á o lamín d’un reloch queli dioron. laminaculos ach. e n. Presona que empondera e loba á una atra con a fin de sacar bel probeito: No te creigas cosa de o que te diz porque ye un laminaculos e seguro que ba buscando bella cosa. laminar b.tr. e prnl. Pasaraluenga por unacosa: Ocan laminaba o plato. Siempre que minchaba gambas selaminaba os didos. laminero, laminera ach. e n. 1. Que licuaca minchar lamins: Mira que yes laminero, siempre minchando pastels. 2. Presona á quisólo licuaca minchar cosas buenas: No sigas tan laminera e mincha-tetot, quesólo te minchas a pizca. // 3. ach. Que mosatraye poras suyascualidaz u buen aspeuto: Ixe programa ye muito laminero, como te metas á beyer-lo no lo dixas dica queremata. lampa n.f. 1. Traste que sirbe ta fer luz: Denzima de a meseta de nuei tiengo una lampa. 2. Lanterna: En a caxa de ferramientas de l’auto leba una lampa por si bel diya tien quefer-seluz. lamparón n.m. Taca gran, espezialmén si ye de graxa u de liquido: Cuan bebeba de a bota lo empentoron e li cayó un lamparón de a palmo. No sé como lo fas, pero siempre que minchas güegos fritos techitas bel lamparón. lampo n.m. Relumbraina u resplandor quese produzen chocar dos boirascargatascon eletrizidá: Olampo se beye antis desentir-se o trueno. lana n.f. 1. Pelo d’animals como as güellas e corders: En plegar a primabera cal esquirar as güellas ta tallar-lis a lana. 2. Filo que se saca d’iste pelo e que s’emplegatatexir: Os lasticos delana cal labar-loscon augua freda ta que no se dentren. lanterna n.f. Lampa portiable que, por un regular, funzionaá pilas: Tiengo quecambiar as pilas d’ista lanterna porquecuasi no fa luz. lanza n.f. Arma que ye un tocho luengo rematato en una punta punchudaetalladora: En a Edá Meya oscaballers s’entreteneban luitando con lanzasen os torneyos. lapizero n.m. Mina de grafito que ba dintro d’un tubo de fusta e s’emplega ta escribir u debuxar: A durizia de os lapizers se siñala por lumers; cuentra más alto ye o lumero, más dura ye a mina. lapo n.m. Golpe quese daen acara u acapezacon a man ubierta: Os pallasos feban arreguir á ra chen con os lapos quese daban. lardo n.m. 1. Graxa de bels animals: Siempre que rustiba ternasco emplegaba lardo de tozino en puesto d’azeite. 2. Sustanzia graxa que s’otiene de bels fruitos: Lardo decacau. largaria n.f. Longaria, distanzia más luenga que tien una superfizie plana: Ista cambra tien zinco metros de largaria e tres d’amplaria . Entre Zaragoza e Uesca bi ha una largaria desetanta quilometros. largo, larga ach. 1. Quetien unalongaria más gran de o que ye normal: Ixa saya te bienelarga. 2. Que dura muito: A zinta quefuemos á beyeryera prou larga. 3. Estuto: Como queibas á engañar-lo!, con o largo queye, cuan tu plegaserya ha tornato tres begatas. 4. Chitato: Yéranos largos prenendo o sol. Está largo en o sofá. laso, lasa ach. 1. Bueito, sin cosa en o suyo interior: Ista bota ye lasa, no tien gota de bino. 2. Fambroso: Plegoron de o mon lasos e se metioron á minchar como tozinos. lastico n.m. Pieza de bestir delanaconmangas que plega dicarazentura: Os lasticos d’agora ya no setexen á man e muitos nisisquiera son delana. latón, latona n. 1. Cría de o tozino: Os latons s’amorraban á tetaren a tozina. 2. Cacholoto biello: Decríos mos fébanoschancoscon latonsecuerdas. lau n.m. 1. Costato, parti dreita u cucha de bella cosa: Mete-te á iste atro lau. 2. Puesto: Imos-ne ta atro lau! 3. En cheometría cadaguna de as linias que forman unafegura: Os pentagonos han zinco laus. 4. Cadaguna de as dos superfizies más umenos planas de cualcosa: Ta estalbiar papelcalescribir por os dos laus. 5. Beral d’un río u cualsiquierazidén cheografico: Nabarra ye á l’atro lau d’ixetozal. lazena n.f. Almario feito en un güeco dea parete que, por un regular, yeen acozina u en a masadería: En as lazenas gosan alzar-sechentasetrastes decozina. lazo n.m. Mena de nugo que s’emplega no sólo que ta ligar cualcosa, sino tamién ta atocar-la: Embolicó ro presén con un papel bien bistero e dimpués lo ligó con un lazo. le → li lebar lebar b.tr. 1. Portiarcualcosataatro puesto: Iste autobús leba ta o campo defútbol. A mai lebaba á o suyos fillo ta ra escuela. 2. Menar, lebar un beyiclo: O mío pai leba una escabadora. leco n.m. 1. Soniu que se repite porque as ondas sonoras chocan cuentra belcuerpo duro e tornan reflexetas: Si quiers sentir o leco bes-te-ne á chilar á ixa foz e beyerás. 2. Soniu feble e poco claro: Entre que mos amanábanos ta o lugar mos plegaba o leco de a mosica. 3. Efeuto de cualcosa: A campaña d’estalbio d’augua tenió poco leco entre as grans interpresas. legumbre n.f. Fruito u simién quecrexe dintro d’una bayana: As lentellas, os garbanzose as fabas son legumbres. lei n.f. 1. Liquido blanco e opaco que se forma en as tetas de as fembras de osanimals tetadors: A lei de a maiye a millor que bi’n ha ta os ninos. Caldrá muyir ixa crapa porqueleba o braguero pleno delei. 2. Liquido bechetalsemellán áralei: Cuan rancas una figa berda salelei. OSB.:Tamién esistea barián let. leitero, leitera I. ach. 1. Relazionato con alei: Una zentral leitera. Una baca leitera. II. 2. n. Presona que bendelei: Isteleitero amera ra lei. // n.f. 3. Rezipién ta meter-bi leie poder-la portiar: S’ha trencato l’ansa d’ista leitera e agora ye de mui mal lebar. 4. Linzuelo gran que s’emplega en as fainas de o campo: Estendioron una leitera debaxo de a olibera ta poder replegar millor as olibas. leito n.m. 1. Mueble ques’emplegata dormir: Cuasi no pegó güello porqueestranió ro leito. 2. Puesto por do corren asauguas de un río: Con a sequera de o estiu o leito de o río yexuto. lenera n.f. 1. Baxán lisa d’una montaña u d’un barranco: No baxes por a lenera que t’esbarizarás. 2. Piedra gran, esbarizosa e lisa: Os ninos chugaban á eslizar-se por una lenera. lente n.m. 1. Cristalcon unacara, como menimo, curba: Os telescopios leban lentes de prezisión. // 2. n.m.pl. Gafas, traste con dos cristals que se refirma en o naso e as orellas e sirbe ta beyer millor: Como yera miope teneba que lebar lentes. OSB.: En a primera azeuzión bi ha un dandaleo en o chenero, sentindo-se unas begatasenmasculino eatrasen femenino. lentella n.f. Legumbre con os lulos redondos e planos que se mincha cuan está xuta: As lentellas de mon, anque sigan más chicorronas, son más gustosas que as de güerta. OSB.:Una barián fonetica de lentella ye lentilla. lentilla n.f. 1. Lente chicorrona que se mete en contauto dreito con o güello ta beyer millor: Teneba que lebar gafas porque as lentillas l’enritaban os güellos. // 2. Barián fonetica delentella: Á yo mecuacan as lentillascon churizo. lento, lenta ach. 1. Pando, quese muebeamoniquet: As tartugas son animals muito lentos. 2. Que tarda muito en fer as cosas: Como yaya cuasi no tien diens, ye muito lenta ta minchar. leña n.f. 1. Fusta de osárbols quesetallaen trozoses’emplegatafer fuego: Talloron ixas dos oliberas ta fer leña. 2. Toñina, batán, golpes: A polizía encorreba á os manifestanserepartiba leña sin parar. leñazero, leñazera n. Presona quefaleñae dimpués la bende: Treballa deleñazero efurne deleña á tota ra redolada. leremico n.m. Cuco alargato blanquiñoso u royisco, con o cuerpo alargato e zilindrico e trestallato en aniellos: Os leremicos, á mida que foratan túnels, s’abalan a tierra ta minchar as sustanzias organicas que bi’n ha. let → lei letra n.f. 1. Siñal grafico que representa un soniu: En l’alfabeto aragonés bi ha zinco letras que son bocals; e totas as demás, consonans. 2. Traza d’escribir istos siñals: Mira si fas millor letra, ta que te s’entienda. 3. Parola, testo d’una pieza mosical: No me sé encara a letra d’ista canta. 4. Decumento que firma una presona cuan crompa bella cosa pillando a obligazión de bosar os diners que se icuaternan: Ha crompato un sofá e ha firmato dos letras de treszientos euros. 5. (ant.) Carta. // 6. n.f.pl. Conchunto de zenzias relazionatas con l’ombre e o suyo pensamiento: Li se dan muito millor as asinaturas de letras que as de zenzias. letrato, letrata ach. e n. Abogau, presona que treballa consellando á atras en custions legals e defensando-las en os chuizios: A letrata de a esfensa dixó embazilatos á os miembros de o churau letrudo, letruda ach. e n. 1. Presona que tien cultura: Ta seguntes qué custions pesa muito más a opinión de os letrudos que son os que millor conoxen o tema. 2. feg. Fantuchero, balloquero: No li faigascaso, queye un letrudo. lexiba n.f. Augua con sals alcalinas que s’emplega ta labar e fer que a ropa quede más blanca: Antis más se feba lexiba colando augua bien calién por un linzuelo pleno dezenisa. Chitó un buen churro delexiba por as tuberías ta desinfeutar-las. lexos → luen leyer b.tr. 1. Prenunziaren bozaltera os siñals graficos dea parolaescrita: Os ninos son aprendendo á leyeren a escuela. 2. Replecar o senificato d’un testo escrito, siga litario umosical: Toz os diyas leigo o periodico. No podeba leyer a partitura porque no sapeba mosica. 3. Debinar cualcosa: Leyer o pensamiento. Ye xordo pero s’entera de o que dizen leyendo os morros. lezina n.f. 1. Carrasca, árbol de tronco rezio e curto, con brancas que puyan entalto, fuellas berdas por una cara e grisencas por l’atra e cocoroza ampla e redonda: As lezinas dan billotas. 2. Billota delezina u carrasca: Oscaxicos dan glanse as lezinas, lezinas. li pron.pres. Forma masculinaefemeninasingular deterzera presonaen funzión decomplemento indreito: Li dio un entropán de magra. OSB.: 1. De cabo cuan, e debán de soniu bocalico, o singular puede prener a forma apostrofata l’: L’han tallato o pelo (= Li han tallato o pelo). 2. A forma li, e o suyo plural lis, coesisteamplamén con a barián le, e o suyo plural les, emplegando-sen as formascon “e”, cuasi de traza esclusiba, cuan ban en posizión enclitica dezaga de silaba con “i”: Dizir-le (másemplegato que dizir-li). liapre n.f. Animalmontesino muito semellán á o coniello, pero con as orellas más largase punchudas: Cuan as liapres son caliens pegan unos brincos e unas corridas espeutaculars. OSB.:Amesma parolasirbeta o masclo eafembra. libertá n.f. 1. Facultá umana por a que una presona dezide a traza d’autuar sin estar sozmeso á condizionans esternos: Os umanos son os unicos animals que pueden autuarcon libertá. 2. Estato u situazión de qui no yeengarcholato: Os animals salbaches biben en libertá. A chueza lo dixó en libertá por falta de prebas. 3. Confitanza, familiaridá: Lo me puez dizircon plena libertá. 4. Falta d’obligazión: Bi ha libertá ta botareta no fer-lo. libiano n.m. Polmón, organo blando de o peito que sirbe ta alentar e que, en lumero de dos, se troba debaxo de as costiellas: A chen que fuma tien os libianos igual como aschamineras. librar b.tr. 1. Tener un fillo a muller u afembra de osanimals tetadors: A baca roya ha librato una betiella torda. Á ra tuya chirmana li toca librar o mes que biene. // b.tr. e prnl. 2. Sacar d’un periglo u ebitar belmal: De buena t’has librato, mozet; por no mirar, cuasi t’atropella ixe auto . // b.intr. 3. Bacar, tener o diya libre una presona quetreballa: Libra oschuebes. libre ach.m. e f. 1. Que puede fer cualcosa sin que denguno le’n obligue: Yes libre de fer o treballo de a traza que millor te bague. 2. Que no ye engarcholato: A cardelina de a gabia no ye libre. 3. Que ye gratis, que no cuesta cosa: Maitín bi ha una esposizión con dentrata libre. 4. Que no ye ocupato: No i pasaba dengún tasi libre. 5. Periodo de tiempo que no s’adedica á o treballo: Emplegan o tiempo libre en fer esporte. 6. Que no sigue dengún regle: O tema de o treballo dezenzias naturalsyelibre. // 7. loc. por libre:Detrazaindependién, sin contarcon denguno: Con ixe no contez porquesiempre ba por libre. librería n.f. 1. Botiga an que benden libros: M’he crompato un dizionario en a librería de a replazeta . 2. Mueble con repalmars ta alzar-bi libros: En a salabuena tenemos una librería plena delibrosecataticos. libreta n.f. 1. Cuaderno, cheneralmén chiquet, que sirbe ta apuntar-bicosas: S’apunta os telefonosen una libreta. 2. Cartilla bancaria: Pilló a libreta ta sacar diners de a Caxa d’Estalbios. libro n.m. Conchunto defuellas imprentatasecusitas por un de os suyoscantose quelebacubiertas: Ozaguero libro queleyiéyera una nobela istorica. Odiya de o libro ye o bentitrés d’abril. lifara n.f. 1. Reunión de chen que s’achunta ta minchar abondamén e pasar-lo-se bien en buena amistanza: Os amigos son de lifara zelebrando a rematanza de o curso. 2. O quese minchaen istas reunions: Teniemos una lifara que no faltaba decosa, sobró minchar ta meyo lugar. ligar b.tr. 1. Unir u sochetar con cuerdas: Ligó bien o paquet dimpués d’embolicar-lo. 2. Relazionar una cosa con atra: Trobó a soluzión ligando os datos que teneba. En un exerzizio de Luenga tenébanos queligar os animalscon as suyas bozes. limaco n.m. Musclo que chita muita baba e ye como un caracol sin casca: Os limacos minchan bechetazión podrezita e cuan lis s’amuela fan un rebullo e ban n.m. Musclo que chita muita baba e ye como un caracol sin casca: Os limacos minchan bechetazión podrezita e cuan lis s’amuela fan un rebullo e ban bandiando d’un puesto ta atro. limón n.m. Fruito de a limonera, de sapia azeta, coloramariella e polpa sucosa trestallata en gallos: Si no quiers que te se metan negras as garchofas, refrota-las con limón. limpiar b.tr. e prnl. 1. Sacara suziedá u as tacas: Limpia-te a cara que la lebas mascarata. 2. Podar: Maitín mos n’iremos á limpiar as preziequeras. 3. Dixar sin barraches: Caldrá limpiar l’almagazén porque ba á plegar un inteen que no icullirá cosa. limpio, limpia I. ach. 1. Que no ye puerco ni tacato: Dixé a camisa que lebaba con a ropa puerca e me fiqué una limpia. 2. Sin barraches: Dimpués de tres oras, as maquinas han dixato a carretera limpia. 3. Con claridá: A tuya chirmana fa una letra limpia. 4. Gran, firme, rezio: Limpia chapada que l’esen dato e agora no estarba fendo a santisma! // 5. limpio + infinitibo: Fa parte en locuzions berbals ta endicar repetizión e conzentrazión en l'aizión: Toz yeran limpio mirar á os forasters que dentrabn por o lugar. II. alb. 6. Correutamén,como cal: Parazcuenta con ixos que no chugan limpio. linzuelo n.m. Pieza detelacon a quesecubre o colchón: Bi ha linzuelos achustables. lion, liona n. Animaltetador salbache decolor pardaclaraentaamariella,capeza gran ecodaluenga,con cuatro garras rezias rematatasen zarpascon unglas: Olion ye muito más gran que a liona etien una gran tufa royisca. lipo n.m. Rudio que detrazarepetitasale de o garganchón porque o diafracma no dixaalentar: Diz que un remeyo ta tallar o lipo yeespantar á qui lo tien. liquido, liquida ach. e n. Estato d’una materia que, igualcomo l’augua, tien estendenziaá ocupar o puesto zanzero deacabidáen a que yeea prenerasuyaforma: Por efeuto de a fridor l’augua dixa d’estar liquida ta tornar-sesolida u chelo. Obino e a leison liquidos. liso, lisa ach. 1. Plano: Ixe bancal ye liso como a palma de a man. 2. Sin dengún atoque ni decorazión: Quiero dixar ixa paret lisa. 3. D’una sola color: Forroron o sofá con una tela lisa. listo, lista ach. 1. Quereplecaascosas rapedamén econ fazilidá: A zagala ye a más lista de a familia, sólo con sentir ascosas una begata ya li se quedan en a capeza. II. n.f. 2. Relazión, serie ordenata decualcosa: A mayestra teneba una lista con os nombres detoz declase. 3. Faxa, randa, raya: Leba una brusa á listas. litro n.m. Unidá de mida decapazidáequibalén á un dezimetro cubico: Os liquidos,como a leiel’olio, gosan bender-sen por litros. lixero, lixera I. ach. 1. Claro, poco preto: Fazió una bechamel lixera. 2. Que pesa poco: L’aire calién puya ta arriba porque ye más lixero que l’aire fredo. II. alb. 3. Rapedamén,escopetiato: Tornaba lixero enta casa ta plegar á tiempo. liza n.f. Cordelfino efuertefeito decañimo: Ligó ro paquetecon una liza elo lebó ta correyos. lizión n.f. 1. Cadaguna de as partis en que se trestalla un libro adedicato á l’amostranza: Ta iste desamen lebamos zinco lizions. A zaguera lizión ye muito difízil. 2. Esperenzia u exemplo quesirbe d’amostranza: Oquet’ha pasato t’ha serbito delizión ta que no tornes á fer o que has feito. llanda n.f. Pieza plana de metal que s’emplega ta meter-la en o forno con cualsiquier alimento: En a solera de a llanda fiquemos unas trunfas tallatas e denzima metiemos ascapezas deternasco ta queserustisen en o forno. llebre → liapre llesca (u lesca) n.f. 1. Chabada u rodancha de pan: Mos minchemos una llesca de pan con tomate e azeite. 2.Por estensión, chabada que se talla de cualsiquier atro alimento: Una llesca de magra. lo I. pron.pres. 1. Forma masculina de o pronombreen funzión decomplemento dreito: Cuan charra por telefono cuasi no lo siento. II. art. 2. Barián contestual, chunto con ro, de l’articlo definito masculino o: Lo branquil. OSB.: De cabo cuan e debán de soniu bocalico, lo, siga pronombre u articlo, prene a forma apostrofata l’. loba n.f. Cosa buena quese diz de beluno: Li atorgaron o premio entrelobas por a suya produzión literaria. loco, loca ach. e n. Que ye mal deacapeza: Yera loca ela leboron ta un manicomio ta prebar sis’apañaba. logador, logadora n. Presona quelogacualcosaá unaatra: Ologador biene á demandar-nos os diners de o loguero toz os zinco decada mes. logar b.tr. Dixar u pillarcualcosa por beltiempo,ácambio de bosar unacantidá de diners: Mientresestioron estudiando logoron un piso amán de a unibersidá. logatario, logataria → logador loguero n.m. 1. Emplego temporal de bellacosa que pertenexeá otri, ácambio de bosar bels diners:Bibeen un piso deloguero. 2. Diners quese bosan porcualcosa que mos dixan temporalmén:Bosamos un loguero de doszientos sisanta e güeito euros. loira n.f. Animal tetador, semellán á ra fuina, anque una mica más gran, de pelleta suabe e muito preziata, que bibe en os ríos e mincha pexes, crustazios e paxaros acuaticos: Opelache de as loirasye pardo royisco por denzima e másclaro por a pancha. lolo, lola n. 1. O que ye una presonaen relazión con os suyos nietos: Lola ye a mai de mama. 2.Presona de muitasañadas: Toz os años adedican un diya de as fiestas n. 1. O que ye una presonaen relazión con os suyos nietos: Lola ye a mai de mama. 2.Presona de muitasañadas: Toz os años adedican un diya de as fiestas á os lolos. Os lolos sapen muito porque han bibito muito e han tenito muito tiempo ta aprender. lomera n.f. 1. Aparti de a espalda que ye más zerca de a zentura: Chulianet teneba una lomera bien polpuda. 2. Espalda de os cuadrupedos: D’un brinco s’asentó en a lomera de a yegua. Sólo pasar-li a man por a lomera e o can dixó d’otilar. longaniza (u lenguaniza) n.f. Embotito decarne magra detozino, blanco eespeziase que no leba pimentón: A longaniza de Grausyesobrebuena. longaria n.f. Largaria, distanzia más luenga que tien una superfizie plana: Ista cambra tien zinco metros de longaria e tres d’amplaria. Entre Zaragoza e Uesca bi ha una longaria desetanta quilometros. loro n.m. Abe con o bieco curbo, plumache amarillenco en a capeza e berde en o cuerpo e que tien fazilidá ta aprender parolas e repetir-las: O pirata de a pata de palo lebaba un loro en o güembro. losa n.f. Piedra fina e plana, fázil de deseparar en napas muito más finas, que gosa emplegar-se ta fer tellatos e, bellas begatas, mesmo suelos: O tellato de a borda yera feito con cuatro u zinco losas. loseta n.f. 1. Losa más chiqueta: Os paxaros han debantato as losetas e cuan plebe bi ha gotelleras.2. Superfizie, por un regular con un galze u bastida arredol, denzima de a cuala s’escribe conclarión: O mayestro me fazió salir ta ra loseta á fer un exerzizio. 3. Piedra plana, sustenita feblemén con dos u cuatro palez, quese metecomo trampatacazar paxaros: Antis,cuan bieba fambre, ra chen cazaba paxaros á loseta. lotería n.f. 1. Chuego d’azar en que surten premiatos bels lumers: En Nadal bi ha costumbre de chugar á ra lotería. 2. Asunto en o que tien muito que beyer a suerte: Ixa oposizión cuasiyera una lotería, sei presentaban más de dos mil ta tres plazas. loza n.f. 1. Mena de cullara muito gran que s’emplega ta serbir alimentos en o plato: Mos emplíbanos d’estofato os platos con una loza. 2. Caza, cullar, traste semiesferico con unmango ques’emplegatasacar liquidos: Sólo mechité una loza desopa. lucana n.f. Finestra que s’ubre en o teito u en a partialtera de una paret ta que dentre luz: En a falsa dentraba ra luz por a lucana. Por a lucana de o sotarrano se beyeban as garras de a chen quecaminaba por a zera. lucano n.m. Paxaro semellán á ra cardelina d’unos doze zentimetros, que a fembra ye d’un griso berdenco con o peito á rayas gazpiatas, o masclo ye berdeamarillenco, e en ibierno minchacrosta d’abetoch: L’habitat natural de os lucanos son asconiferas, anquetamién pueden beyer-se por parquesechardins. lueca n.f. Gallina quesechita denzima de os güegos tacobar-los dando-liscalor: A lueca se pasa as oras denzima de os güegos ta que puedan naxer os pollez. luego alb. 1. Dimpués,en un tiempo posterior: Primero fas os queferseluego te’n bas á chugar. 2.Deseguida, decontino: No te’n baigas quetorno luego. 3. En as primeras oras de o diya:Maitín tiengo que debantar-meluego. OSB.:En aragonés ozidentals'emplegara barián foneticalugo. luen alb. Ámuitalongaria: Ixe mon que dizesyeluen d’aquí. Cuba yeluen d’Aragón. luenga n.f. 1. Musclo blando e mobible que bi ha dintro de a boca e que s’emplega ta minchar e prenunziar parolas: A sopa yera muito calién e se cremó en a luenga. 2. Fabla d’un país:L’aragonés ye a luenga propia d’Aragón. En Aragón se charran tres luengas. 3. Cualsiquier cosa que tienga forma estreita e alargata: Por a baxán de o bolcán correba una luenga delaba. // loc. 4. ir-se-ne de a luenga:Charrar más de o quecale dizir o que no se debe: Se’n fue de a luenga e le’n dizió a sospresa que l’ébanos parata. 5. no tener pelos en a luenga:Dizir as cosas con claredá, no callar-se: No t’alticames que si tien que dizir-le bella cosa, ya le’n dirá porque no tien pelos en a luenga. 6. en a punta de a luenga: Esprisión con a que damos á entender que sapemos una cosa, pero queen ixeinte no mosalcordamos: Teneba a respuesta en a punta de a luenga, pero no li saliba . 7. estirar deluenga: Punchar, prebocar á una presona ta que charre: No m’estires de a luenga, que te sentirás lo que no quiers sentir-te. 8.luenga (de) dalla: Se diz de as presonas que no fan que mermurar u charrar mal d’atras:Menuda luenga dalla tien ixa gripia, no dixa bibo á denguno. luengo, luenga ach. Largo, quetien unalongaria más gran de o que ye normal: Teneba unos brazos luengos quecuasi li plegaban á oschenullos. lueñes → luen lugar n.m. Conchunto decasase presonas muito máschiquet que unaziudá: En o mío lugar semos unos doszientos. lugarón n.m. Lugarchicorrón: Naxió en un lugarón güei desabitato. lugo → luego luita n.f. 1.Combate en o que gosa emplegar-se a fuerza fesica u as armas: Os chugadors yeran en luita contina por a pilota. Os dos países son en luita. 2. Debate: Os deputausyeran acarrazatosen una luita dialeutica. 3. Treballo u esfuerzo taaconseguircualcosa: En a suya luita cuentra ra enfermedá se bulcó con totas as suyas fuerzas. luitar b.intr. 1. Peleyar emplegando a fuerza u as armas: Os dos exerzitos prenzipioron á luitar con as primeras luzes de l’amanexer. 2. Esforzar-se muito por aconseguircualcosa: Cal luitar por os dreitos sozials. lulo n.m. 1. Simién más u menos redonda de bels fruitos: Os garbanzos son una legumbre de a que mos minchamos os lulos. // 2. loc. anís de lulos (u aguardién delulos):Licor quesefaficando arañonsen anís u aguardién e que yeconoxito tamién con o nombre basco de pacharán. lumero n.m. 1. Conzeuto matematico queendicacantidá: Ta que no bi aiga esferenzias, toz tenez quefer o exerzizio o mesmo lumero de begatas. 2. Siñal grafico que representa ista cantidá: O lumero zero parixe un redoncho . 3. Publicazión periodica: O lumero d’agosto salió con dos meses de rezago. 4. En gramatica, azidén gramatical queendicasia parolaserefiereá o singular u á o plural: Cuan femos analís morfolochico siñalamos o lumero de nombrese achetibos. azidén gramatical queendicasia parolaserefiereá o singular u á o plural: Cuan femos analís morfolochico siñalamos o lumero de nombrese achetibos. luna n.f. 1. Satelite de a Tierra: A luna tien cuatro fases: mingua, nueba, crexién e plena. 2. Por semellanza, cualsiquier satelite de belatro planeta: Chúpiter tien doze lunas. 3. Patio interior d’un edifizio: En casa nuestra os bezinos estendeban a ropa en a luna. 4. Cristal de as puertas d’almarios ropers u de os escaparates: Oscríosyeran chugando en a carrera con a pilota ecreboron a luna de a zucrería. lunes (u luns) n.m. Primer diya deasemana: En Aragón prenzipiamos a semana en lunes, anque bi ha culturas que prenzipian á contar-la rancando dende o domingo. lunetas n.f.pl. Lentes, trastecon doscristals queserefirmaen o naso eas orellasesirbeta beyer millor:Como yera miopeteneba quelebar lunetas. lupo, lupa n. Animal salbache semellán á o can, de peleche gris escuro u pardo amarillenco que mincha animals tetadors como pardos e güellas: En estiu o lupo bibe en grupos familiars, pero en ibierno plega á achuntar-seen granscanallas. lurte n.m. 1. Gran masa de nieu u de tierra que caye con muita fuerza d’una montaña fendo antimás muita rudiera: Un lurte enronó á cuatro esquiadors. 2. Gran cantidá de cualcosa que plega de repén: A o gubierno li plegó un lurte de reclamazions.OSB.: Por un regular ista parola ye de chenero masculino, anque tamién yecomún sentir-laen femenino: una lurte. luxo n.m. Riquezaecomodidaz que no son nezesarias: Tien doscasaliziosezinco autos deluxo.Os ricos biben con muito luxo, entre que os pobres se mueren de gana. luz n.f. 1. Enerchía quefa posible beyer os ochetos: En zenzia fizión bi ha maquinas que biachan á más belozidá que a luz. 2. Claror que fan bels cuerpos: A luz de a lanterna. A luz de o sol.3. Corrién eleutrica: Tanca ra luz, queye de diya ese beyecon a de a carrera. // 4. n.m. Pexmarino de carne muito preziata que bibeen ascostaseuropeyas: Oluz de o Cantabrico ye decarne más preta que o luz de ascostas marroquinas. luzero, luzera n. Eletrizista, presona quetreballa parando, ficando eapañando tot lo quetienga que beyercon aeletrezidá: Lis se’n fue a luzetrucoron ta o luzero. luziar b.tr. Esmolaras ferramientasagricolas,calentando-lasetreballando-lascon o martiello: Oferrero ye quis’encarga deluziar as rellas del’aladro. luzir b.tr. Rebozar decheso as parez u o teito ta dixar-los lisos: Dimpués decambiar una biega, os piquers luzioron as bueltas. m n.f. Onzenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“me”: Malmeter leba dos mes. macatrullo, macatrulla ach. e n. Fato, marcantón, queautúacon pocaintelichenzia: Dios!, qué macatrullo, mira quefer o desamen con lapizero tenendo zinco boligrafos. machaz n.m. 1. Macho muito gran: Labraba con un machaz que parixeba un güei. 2. desp. Mullercon aspeuto etrazas d’ombre: Ixa mullerye un machaz. macho n.m. Animal que ye o resultato decruzar o burro con a yegua: Os machos son abríos buenos ta treballaren o cambo. machorra ach. e n. Fembra baziba, que no puedetener fillos: A carne de güella machorra fa de millor minchar que as de as güellas que han criato. machurrir-se b.prnl. 1. Sumanziar-se, fer que una planta pierda a suya guallardía: Os cheranios s’han machurrito de tanta calor. 2. feg. Tener aspeuto de muito biello u meter-se malinconico, tristo e mantudo: Yayo ye muito machurrito detanto treballar. machurrito, machurrita ach. 1. Malmeso, sumanzio, que ha perdito a suya frescor e guallardía: Como no has regato as flors, son machurritas. 2. feg. Malinconico, tristo: Yera machurrito porque no aprebó a dentrata en a unibersidá. madaxa n.f. Filo enrollato á bueltas granseiguals: Mientresyo teneba a madaxa entre os brazos ta que no s’enreligase, mama iba fendo un dobiello. magra n.f. 1. Carne de pernil que se talla ta minchar: Brendemos magra. 2. Magro, partimusclosa de o pernilsin blanco: Yera un niquitoso cuan minchaba pernil, sólo se minchaba ra magra esetiraba dica ra beta más fina de blanco. 3. Partimusclosa de o cuerpo: Ixezagal tien as magras bien pretas. magro n.m. 1. Carne de o pernil de o tozino, espezialmén si ye fresca: Ta chentar tenemos magro con tomate. 2. Magra, partimusclosa de o pernilsin blanco: Á ixa sólo licuaca o magro. mai n.f. O que ye una mulleren relazión á os suyos fillos: Mai mos daba detetarcuan yéranos bibilons. mái alb. En dengún inte: Bi ha muita chen que mái no leye un libro. mairal n.m. Chefe de os pastors: Dimpués de muitas añadas fendo de pastor, remató de mairal. maitín maitín I. n.m. 1. Parti de o diya dende quesale o sol dicara ora dechentar: Toz os maitins tenemos matematicas. 2. Tiempo que encara no ye plegato: Cal estalbiar ta o diya de maitín. II. alb. 3. O diya dimpués á o de güe: Como güe ye miércols, maitín será chuebes. // loc.alb. 4. maitín de maitins: Maitín bien luego, en amanexer: Imos-ne á dormir ta debantar-nos maitín de maitins. 5. dimpués de maitín:Dos diyas dimpués de güei: Dimpués de maitín ye chuebes, asinas que güeiye martes. // 6. loc. dica maitín:Esprisión que usamos ta despidir-nos dica o diyasiguién: A mía filla me dizió dica maitín antis d’ir-se-neta o leito. mal I. n.m. 1. Enfermedá, sensazión quesetien cuan cualcosa mos daña: Tien malen o figado. 2. O que no ye bueno: Milloryefer bien á ra chen que no mal. II. ach. 3. Apocope u alcorzadura de malo: No ye un mal zagal. III. alb. 4. De traza contraria á como cal que siga: Has feito mal o exerzizio. 5. De traza contrariaácomo se deseya: Ayer setrobaba mal, pero güeiya ye millor. 6. Detraza defizién: Con istas gafas beigo mal. 7. Desagradablemén: Qué mal sape iste bino! malacatón n.m. Prezieco, fruito de a malacatonera, minchable, semellán á l’albercoque, redondo de color amariella con tacas más u menos royiscas e a piel rodiata d’una bolisacomo siestasecotón: Os malacatons de Calanda son sobrebuens. malacatonera n.f. Árbol que o fruito ye o malacatón: A malacatonera ye un árbol de fuella caduca que raramén puya de os cuatro metros e tien a florada entre os meses de marzo e mayo. malautía → malotía malfainero, malfainera ach. e n. Presonaá qui no li bagatreballar u que,cuan lo fa, lo fa de malatraza prebando d’esforzar-se o menos posible: Con o treballadera queyeixa mesacha e o malfainers queson os demás de a suya familia! malfiar b.intr. No confitar, tener pocaconfitanza u seguranza: No malfíes, queInazio ye delei. Yera una presona que malfiaba decuasi toz. malfurriar b.tr. 1. Gastar alegremén en más cantidá de o que ye menister: Ha malfurriato l’erenzio de os suyos pais en cuatro diyas. 2. Aprobeitar mal cualcosa, malmeter-la: No talles o pernil asinas quelo malfurriarás. malinconía n.f. Estato d’animo quesecarauteriza por tener unatristor fondae duradera: Cuan mira as fotos de o lugar antis de quel’afogasen con o entibo, li dentra una malinconía queli forata l’alma. mallo n.m. 1. Martiello gran defierro e muito pesato quecalemplegarcon as dos mans: En totas as ferrerías bi ha un mallo. Esboldregoron a paretecon mallos. 2. Peñaaltera, pinchae dreita, con acrenchaarredondata: En Aragón son famosos os mallos de Riglose os d’Agüero. // loc. 3. alto como un mallo: Muito alto: Ixa mesacha ye alta como un mallo. mallorquín, mallorquina ach. e n. 1. Presona de Mallorca e, por estensión, de as islas Balears: O lingüista Francesc de Borja Moll yera mallorquín. 2. De Mallorca e, por estensión, deas islas Balears: Ocalzero ye una de as prenzipials industrias mallorquinas. malmeso, malmesa → malmetito malmeter b.tr. 1. Desaprobeitar, malfurriar, aprobeitar mal bella cosa: Mira si pelas bien o malacatón, que te lebas tota ra carne e lo malmetes. 2. Meter-se cualcosa, más que másaschentas,enmalascondizions: Ista leis’ha malmeso por no ficar-la en a nebera dimpués d’ubrir-la. malmetito, malmetita ach. 1. Desaprobeitato: Has malmetito o pernil tallando-lo d’ixa traza. 2. Chitato á perder, en malas condizions: O queso s’ha malmetito de tanta umedá. OSB.:Isteachetibo, que ye un partezipio d’orichen berbal, tien atraformafuerte (malmeso, malmesa) ques’emplegacomo sinonimo. malnombre n.m. Embotada, nombre quele’n dan á bella presonaen puesto de o berdadero: Toz osescolanos d’ixa clases’eban meso un malnombre. malo, mala I. ach. 1. Que tien problemas de salú e no ye bien: No podió ir ta o treballo porque yera mala. 2. Que no tien bondá moral: Ye más malo que un diaple. 3. Que no tien as cualidaz nicarauteristicas normals que li pertocan pora suya naturaleza: Iste bino ye malo. 4. Perchudizial: O tabaco ye malo ta ra salú. 5. Que no ye como mos cuacarba u como teneba que estar: Ayer tenió un diya malo. 6. Fierrabrás, enredaire: Qué zagal más malo!, no atura. // 7. loc. de malas: encarrañato, de mal umor: Güei no li pidascosa porqueye de malas. II. alb. 8. Mal, malamén: Si no espaza luego, malo. OSB.:Aforma masculina singular de l’achetibo s’achiqueen mal cuan ba debán de o nombre: Ayeretenió un mal diya. malotía n.f. Enfermedá, mal,ausenzia desalú: Os medicos preban decurar as malotías. malparir b.intr. Albortar, librar una muller u atrafembratetadora un feto muerto: A chobena decasa Ferrer ha malparito esetroba muito trista. mama n.f. Formacoloquialtareferir-seára propia mai: Ha dito mama que baigamos parando a mesa entre queremata defer a chenta. man (u mano) n.f. 1. Partiestrimera en a que remata o brazo, que ranca de o maniquiello e tien zinco ditals: A man sirbe ta agarrar as cosas. 2. Napa: Antis de pintar a barandilla cal dar-li una man de minio ta que no serobine. 3. Abilidenzia: Tien buena man ta fer os garrons. Li falta man ta tratar á ra chen. 4. Chugador que, en os chuegos de cartas, ye á ra dreita de qui da: En o mus a ripa de cartas tien que estar á ra cucha de qui ye mano. 5. Presona que ha preso partien bellacosa: En ista carta se beye a man de a suya mai. 6. Costato, lau: No, l’armita no ye por do dizes, ye á ista man. // loc. 7. á man:Artesanalmén, sin emplegar maquinas: Istos zapatosestan feitos á man. 8. chitar una man:Aduyar: Si no m’eseschitato una man,encara no aberba rematato. 9. con a man en o corazón: Con totalsinzeridá: Lo te digo con a man en o corazón, asinas que bien lo te puez creyer. 10. de primera man: Nuebo: Traigo notizias de primera man. Iste auto ye de primera man. 11. de segunda man: Benturero, que ya ye estato enguerato por atra presona: Como no podeba crompar-se un auto nuebo se mercó uno desegunda mano. 12. en man:Presonalmén: Tieneista carta e da-li-neen man. 13. escapar-li-se(u ir-se-li-ne) as mans: Pasarse de cualcosa: Me s’ha escapato a man con a sal. 14. estregar-se as mans: Alegrar-se muito por cualcosa: O banquero s’estregaba as mans porque o partito cuasieba rematato e ganaban porcuatro gols. 15. man á man:De conchunta entre dos u en competenzia: Yeran chugando á o guiñote man á man. O treballo lo fazioron man á man. 16. man dreita: Presona de muita aduya e confitanza d’una atra: Fertús ye a man dreita de o direutor. 17. man cucha: Abilidenziaen o trato: No t’alticames que tien muita man cucha e saldrá bien de o contornillo. 18. tener (muita) man: Tener influyenzia u autoridá: Di-le-ne á era por si puedefercualcosa, pos tien muita man. manantiar b.intr. Salir un churro deliquido de bel puesto: En ixa peña altera manantia una fuen. manatizo manatizo n.m. Churro u corrién d’augua que naxe detraza natural: Por si tiens setecuan sigasen o mon, remera que bi ha un manatizo en o paco deixa montaña. manca n.f. Falta,ausenzia decualcosa u de beluno: En a interpresa bieba manca deteunicoscualificatos. mancar b.intr. No tener prou decualcosa: Mos manca sale as botigas son tancatas. mancha n.f. Traste que tien una cambra ta pillar aire cuan s’ubre e ta sotar-lo de golpe cuan se tanca e s’emplega ta manchar, u siga ta fer que o fuego baiga más bibo: A mancha ye un traste nezesario en as ferrerías. manchanza n.f. Conchunto d’animals parasitos, decualsiquier traza, ques’enzeban con as presonas: Os pegollos, aschinchase os morpions son manchanza. mandar b.tr. 1. Ordenar fercualcosa: Papa mos mandó quetirásenos o polbo. 2. Gubernar: En ixe país mandan osecolochistas dende as zagueraseslezions. mandarra n.f. Muller quetreballa ofrexendo serbizios secsualsácambio de diners: A mayor parti de as mandarras gosan sofrir una esplotazión laboral. mandurria n.f. Traste mosicalcon seiscuerdas doples semellán ara guitarra, pero máschiquet: A mandurria setañecon una puga. manera n.f. 1. Traza, forma de fer cualcosa: Un mesmo problema puede fer-se de muitas maneras. // 2. n.f.pl. Cuerdas que se leban con a man e con as que se gubiernan osabríos: Solta una mica más as maneras quesi no, no caminará o macho. manga n.f. Parti deas piezas de bestir quetapa o brazo: En ibierno no gosan lebar-se ascamisas de manga curta. mango n.m. 1. Partialargata pora ques’agarra beltraste u ferramienta: Omango d’iste atornilladorye de plastico. mangoniar b.tr. 1. Controlar l’autuazión d’una umás presonas de traza que se comporten no como lo ferban boluntariamén, sino como quiere o mangoniador: Con as suyas retolicas mangonió á tota ra comunidá. 2. Gubernar detraza caziquil: En ixe lugar l’alcalde teneba o costumbre de mangoniar dica que a chen se’n fartó. 3. Cambiarcualcosataaconseguir o quese quiere: Mangonió tota ra informazión ta que garra chen no li podese dizircosa. manifezero, manifezera ach. e n. Presonarebisalsera, queseficaen do no l’importa: Si no t’eses ficato de manifezero, no t’aberbas sentito o quet’han dito. manillera n.f. 1. Mena de mango doplato en anglo reuto quesefachiraren un exeta mobercualcosa: Os organos mecanicos fan mosica en chirar a manillera. Ta puyar l’auto chiraba ra manillera de o gato. 2. Pieza de as bezicletas umotos que s’agarra con as mans ta manullar-las e lebar-las en a endrezera que se deseya: No baigas sin manos en a bezicleta e agarra-te á ra manillera! 3. Mango, parti por a que s’agarran as ferramientas: Agarra l’aladro por a manillera. // 4. n.m.pl. manilleras:Conchunto formato por dos roldes de metalligatos por unacadena ques’emplega tainmobilizaras mans d’una presona, en ficar-las-searredol de os maniquiellos: A polizía metió á ra sospeitosa con os brazos por dezaga eli ficó as manilleras. manimenos conch. S’emplegata oposar unaideyacon atraanterior: Anque no setratan muito, manimenos,en un caso asinas l’ese abito que aduyar. maniquiello n.m. Partien a ques’achuntan o brazo ea man: Omaniquiello ye un chugadero de o cuerpo umano. manta n.f. 1. Pieza rezia de lana u atro material que s’emplega ta dar calor: Ye tan friolenco que en ibierno se fa o leito con tres mantas. 2. Biello costumbre, güei prauticamén inesistén, por o que un ombre con nobia en lugar forano teneba que dar diners á os chobens d’ixe lugar: Malas que o nobiache estió ofizial, os quintos lireclamoron a manta á o nobio. 3. Costumbresemellán ál’anterioren o que un cofraire bosaba dinerscuan dentrabacomo nuebo sozio en unacofraría. // 4. loc. á manta:Abondamén,enmuitacantidá: En a manifestazión bieba chen á manta. Plebió á manta. manteca n.f. Produto ques’otiene de o lardo dealei de bacae, por un regular, adibindo-lizucre: En Portugalyecostumbre que a manteca lebesalen puesto de zucre. Me minché una llesca de pan refrotata con manteca espolboraziata con zucre. mantel n.m. Pieza de tela u de cualsiquieratro materialcon a que se tapa a mesa en as chentas: En os diyas siñalatos mama mete o mantel de filo en puesto de o que emplegamos ta cutio. mantener b.tr. e prnl. 1. Conserbar en o suyo estato: Iste termo mantiene a temperatura más de bente oras. En ixe banco doplan o reuto si mantiens os diners una añada sin mingüa. 2. Sacar una familia entabán: Con o que gana cuasi no se puede mantener. // b.tr. 3. Esfender sin reblar una ideya u un dreito: Os aragoneses manteneban a suya oposizión á os gransentibos. mantudo, mantuda ach. Se diz deasabes u as presonascuan setroban tristase murrias: Li debe pasarcualcosa porqueleba unos diyas que parixe un pollo mantudo. manullo n.m. 1. Faxo decualsiquiercosa más umenosalargata quese puede pillaren a man: Crompó un manullo d’espargos. 2. Conchunto natural u artifizial deflors: Li regaloron un manullo deflors. manzana (u mazana) n.f. Fruito redondo e carnoso de a manzanera, minchable e de pelarza fina: Bi ha manzanas de muitas colors, anque, por un regular, son amariellas, berdes u royas. manzanera (u mazanera) n.f. Árbol que o fruito yea manzana: A manzanera gosa tener un tronco tuerto, brancas rezias, fuellas punchudase dentatasecocoroza ampla. mapa mapa n.m. Imachen querepresenta detraza planacomo yea Tierra u bella parti d’era: En a parete declasetenemos penchato un mapa d’Aragón. mapil n.m. Torzida, mena decuerda que ba dintro d’una belae que ye por do lise pretafuego: Enzendió o mapil de a espelma con un briquet. maquina n.f. 1. Traste quecombina diferens piezascon ocheto de produzir fuerza, aprobeitar-la u regular-la: Una escoscadera ye una maquina quesirbeta tirar a casca de as almendras. 2. Locomotora: As maquinas antigas funzionaban con carbón. 3. Zoquete, freno de o carro: A millor fusta ta ras maquinas de os carros ye a defiguera negra. mar n.m. 1. Masa d’auguasalata quecubrea mayor parti dea Tierra: Aragón ye un país interior que no tien mar. 2. Cadaguna de as partis en que trestallamos ista gran superfizie: Os mars más amanatos á Aragón son o Mediterranio e o Cantabrico. marca n.f. 1. Siñal que sirbe ta distinguir bella cosa: Os abríos de casa nuestra leban una marca en a lomera en forma d’estrela. 2. Siñal que dixa cualcosa: Cuan me tiro a camiseta me se nota en o brazo ra marca de o sol. 3. O millor resultato de belatleta: A suya millor marca en brinco d’altaria ye dos metros e meyo. 4. Nombrecomerzial que bellainterpresa daá os suyos produtos: Ye un pijaito, sólo li baga ircon ropa de marca. marcar b.tr. 1. Fer una marca, fer un siñal: O mayestro mos marcó de royo as entibocazions. 2. Abisar, anunziar: O can ye marcando una perdiz. Ixas boiras marcan augua. 3. Siñalar una cantidá: O termometro marca cuaranta graus. 4. Destacar: Con ixa brusa tan preta te se marcan as mollas. 5. En os esportes bechilar dezerca un chugadorcontrario: Oentrenador li mandó marcar á o lateral ta que no podesetirar. 6. En belsesportes meter un gol: O equipo besitán marcó sólo que prenzipiar o partito. 7. Chirar o disco de o telefono u pretar as suyas teclas dica completar o lumero de qui queremos trucar: No marques dica que no sientas o siñal por l’auricular. marchar b.intr. 1. Ir-se-ne: Han marchato d’aquí fa tres oras. 2. Caminar: Marcha e no t’atures! OSB.: En a primera azeuzión, tamién puede emplegar-se como pronominal: Marchar-tos-ne! mareyar b.tr. 1. Esturdir: Tanto ruido me mareya. // 2. b.pron. Tener sensazión d’anguniacon ansiaseamagos: Tenió que agarrar-se á un árbol porquese mareyaba. marfega n.f. Mena decolchón de palla, garfolla u faramalla: En a borda teneba una marfega por si teneba quefer bella nuei. margalida n.f. Flor quetien o zentro amariello eas fuelletas u petalos blancos: Otallo de as margalidasyeliso e as fuellas berdeescuro. marguin n.f. 1. Canto u estrimera que desepara doscambos u dos superfiziescualsiquiera: Ocambo deyaya prenzipia dimpués d’ixa marguin d’astí. Plegó tanta chen ta fiestas de o lugar que muitos tenioron que aparcar en as márguins de a carretera . 2. Espazio en blanco que bi ha á cada costato d’una fuella escrita: A mayestra mos manda fer os treballos dixando marguin á ra cucha. maricón n.m. 1. Ombre omosecsual, ye dizir con preferenzias secsuals poratros ombres: Ye un maricón, licuacan os ombres. 2. Ombre afembrato, que autua como una muller: En oschestos quefa parixe un maricón. OSB.:Ista parola ye derechistro bulgare gosaemplegar-secon caráuter despeutibo. marieta n.f. 1. Inseuto de color roya con siete puntez negros: As teñas de as marietas son azul escuro con tacas amariellas. 2. Mena de morziella ampla e curta embotitaen o estentín ziego de o tozino: As marietas tienen a mesma sapia que as morziellas normals. marina n.f. 1. Pintura que preba de reflexar un paisache de o mar: Bi ha una esposizión de marinas en a sala de plenos de casa la billa. 2. Conchunto de naus d’un país: Anque Suiza no tien mar, manimenos tien marina. 3. Infeuzión con materia d’una ferida: Menuda marina te s’ha feito en o grano de o chenullo. 4. Rastro u estroza que produzl’augua: No beigas qué marina teneba en o escusau porqueliserabentó una tubería á o bezino d’alto. marinero, marinera I. ach. 1. Quetien que beyercon o mar u con a marina: Guetaria ye un lugar marinero. II. n. 2. Presona que treballa en un barco á o serbizio de a marina: O suyo chirmano fazió a mili de marinero. mariscal, mariscala n. 1. Albéitar, presona quetreballacurando animals u fendo por quese desemboliquen bien: Calió queise a mariscala ta aduyar a librar á ra baca roya. 2. En bels países graumásaltero deacherarquía melitar. marito n.m. O que ye un ombreen relazión con a mullercon qui yecasato: Omarito de mama ye papa. marrón ach. Pardo, deacolor deacastaña: Ochicolateye marrón. martes n.m. Segundo diya deasemana: Omartes biene dimpués de o lunese antis de o miércols. martiello n.m. Ferramienta quetien unacapeza defierro e unmango que, por un regular, ye defusta: Omartiello s’emplega ta clabarclaus. marzo n.m. Terzer mes del’año: A primabera prenzipia en marzo. mas I. n.m. 1. Torre, casa de campo: Tien un mas en a güerta e en estiu i ba muitos cabos de semana. II. conch. 2. Pero: Quereba fer-lo, mas no s’atribiba. OSB.:O emplego deaconchunzión mas sólo gosa dar-seen o cautibo literario, posen afabla bibas’aima muito másemplegar pero. más I. alb. 1. Enmayor cantidá u cualidá: No quiero más chodigas. Ye más alto que o suyo chirmano. // loc. 2. más gran: Mayor: Chuan ye más gran. A más gran parti de a chen d’Aragón bibe en Zaragoza. 3. por más que:Anque: Por más que le’n digas, no te ferá caso. II. n.m. 4. Siñal que s’emplega en matematicas taendicar quecalsumar dos umáscantidaz: En alchebra más por másye máse menos por menos, tamién ye más. masar b.tr. Fer una masa mesturando barias sustanzias: Ta fer mortero cal masar zimento, arena e augua. mascareta n.f. 1. Pieza de tela, plastico u atro material que tapa a boca e o naso: En os quirofanos os medicos leban mascareta como mida d’ichiene. Yera pintando o teito con una mascareta porque a pintura que emplegaba chitaba bafos periglosos. 2. Mascaruta: En garrastolendas muita chen se mete una mascareta deban de a cara. mascaruta n.f. Piezacon forma decara de presona u animal ques’emplegacomo desfraz: En garrastolendas muita chen se mete una mascaruta deban de a cara. masclo n.m. 1. Ser bibo de o chenero masculino: O masclo de a baca ye o toro. 2. Pieza que, en un conchunto de dos, dentra en l’atra: O gafet ye o masclo e gafeta ra fembra. masculino, masculina ach. 1. Se diz de os animals u plantas que son de o secso de os masclos: Os pitos son as grandolas secsuals masculinas de os ombres. 2. Relazionato con l’ombre: Tien una boz masculina. 3. En gramaticachenero de nombreseachetibos que gosan lebar debán osarticlos“o, un”: Carnuzye masculino. masiau, masiada I. ach. 1. Prou, mas de o quecal: No plegoron osentropans ta toz porque bieba masiada chen . II. alb. 2. masiau:Más de o quecal: He minchato masiau e agora metrobo mal. III. interch. 3. masiau!:Esprisión con a ques’afirma o dito poratro con aintinzión derefirmar-lo: Masiau quesí, nino; tiens razón! mastecar b.tr. Moberas bariellas taesmicazar unachenta: Cal mastecar bien os muesos antis d’engolir-los. masto n.m. Masclo, ser bibo de o chenero masculino: Omasto de a baca ye o toro. matachín, matachina n. 1. Presona que mata os tozinos: O matachín leba os cultros bien esmolatos. 2. Por estensión, presona que mata cualsiquier atro animal: En o matadero monezipal treballan bente matachins. mataire n. Presona ques’encarga de mataranimals: En o nuebo matadero monezipal treballan más de cuaranta mataires. OSB.:Ista parola ye de chenero imbariable, anque puedealmitir-seaformafemenina mataira. matar b.tr. e prnl. 1. Tirara bida: Un ombre mató á un atro d’un estralazo. 2. Ocasionar beltrastorno u pena: Ixezagalye matando á ra suya mai á desgustos. 3. Pasar o tiempo: Ta matar o rato mos metiemos á fer cheroglificos. 4. Amortar o fuego: Matemos o calibo con tierra ta que no se pretase fuego ro mon. // b.prnl. 5. Afanar-se, meter muito afaño erasmiaen bellacosa: Se mataba á treballar. matazía n.f. Zerimoniasozialen a quese mataban os tozinose que güeicuasi no sefa porcustions ichienicas, ya que osanimalscalmatar-losen o matadero: Ta san Antón dechinero gosaban fer-se as matazíaseseicomplegaban una ripa de presonasentre bezinose pariens. materia materia n.f. 1. Sustanzia de a que son feitas as cosas: A palla ye una materia que crema prou bien. 2. Asinatura: O curso costa de tres materias añals e cuatro cautrimestrals. 3. O ques’oposaál’esprito: Muita chen sólo s’enluzerna por a materia e no pas por a espiritualidá de ascosas. 4. Sustanzialiquidae preta, cuasi amarillenca, que sale en bellas feridas cuan s’infeutan: Se rabentó o grano e le’n salió un chifletazo de materia. 5. Carpeta, cartulina doplada que s’emplegataalzar papelse decumentos detraza ordenata: Teneba os apuntes d’istoria en una materia. OSB.:Taras tres primerasazeuzions sesientea metatesis matiera. material n.m. 1. Materia de a que ye feita bella cosa: Ixe calzero ye de buen material. No puedo debinar de qué material ye feita ista escultura. 2. Conchunto de trastes que calemplegar ta bel treballo: Antis de meter-bos á fer o treballo, cal que tiengaz parato tot lo material. II. ach. 3. Que tien que beyer con a materia: Ixe aniello no ye que tenese muita balgua material, pero sí afeutiba. 4. Fesico e corporio: As cosas cal prebar-las con feitos materials, no con suposizions. 5. Quefacualcosa detraza dreitae presonal: Anqueera estió l’autora material de a carta, l’autor reyalestió atra presona. matical n.m. Terreno conmuitos matullos: Dezaga d’ixe maticalsesiente una perdigana. matraco, matraca ach. e n. Presona que se considera poco elegán e con poco conoximiento de os combenzionalismos sozials: No sé qué ferá en ixa reunión con o matraco que ye. matrina n.f. Muller queacompañaá bella presonaen unazerimonia: Matrina de baltizo, matrina de boda, matrina dezerimonias. matullo n.m. Mata, planta detallo baxo quese dibideen brancas: Otremonzillo e o romero son matullos montesinos. maturo, matura ach. 1. Fruito que ya puedecullir-se porque ha plegato á desembolicar-seen totaasuyatotalidá: Ta ra ensalada os millors tomates son os berosos, pero ta fer suco detomate,cuentra mas maturos sigan, millor. 2. Presonaadulta,asentataecon chuizio: Ye un mesache muito maturo ta ra suya edá. OSB.:O plural de aforma masculina dandaliaentre maturos e maturs. maular b.intr. Darchilos os mixins: Ogato se meteba á maularcuan li feban morisquetasen a foyeta. maye n.f. O que ye una mullercon relazión á os suyos nietos: A mai de papa ye a nuestra maye paterna. mayestro, mayestra I. n. 1. Presona queamuestra belconoximiento u zenzia: A mayestra mos ha amostrato á fer radizescuadratas. 2. Presona que sobrexe en bel tema umateria por a suya abelidá u por o suyo conoximiento: Ye un mayestro con a pilota. II. ach. 3. Se diz de as cosas que son prenzipals e muito importans: No podez espaldar ista paret, porque ye una paret mayestra . 4. Que sobrexe en importanzia por denzima de os demás: A suya obra mayestra la escribió cuan teneba trenta añadas. mayo n.m. 1. Zinqueno mes de l’año: Mayo se conoxe como mes de as flors, por a rafollada de flors que i florexen. 2. Tronco escrostato, dreito e largo, e por un regular de pin u chopo, que, bien sabonato, gosa ficar-se en meyo de a plaza con un premio en a punta ta qui logre pillar-lo puyando con pieze mans: Cuan ya regular de pin u chopo, que, bien sabonato, gosa ficar-se en meyo de a plaza con un premio en a punta ta qui logre pillar-lo puyando con pieze mans: Cuan ya cuasi podeba agafar o pernil, s’escorrió ta baxo de o mayo. mayor ach. 1. Más biello: A mía chirmana ye mayor que yo, naxió dos años antis. 2. Biello, que tienmuitas añadas: Os míos lolos son muito mayors. 3. Más gran: A mayor parti de a chen yera posata en a guambra. mazada n.f. Dito inchenioso u refrán: Payesiempre que beyeba pasar una presona eslanguita mos soltaba ista mazada: “U falta crostón u sobra calzón”. maziello n.m. Ombresoltero, que no tien nobia: Os maziellos de o lugar se n’iban por as fiestas de a bal ta beyer si trobaban nobia. mazola n.f. 1. Martiello de fusta: Ta que o barot dentrase millor en as patas de a silla, o fustero feba serbir una mazola . 2. Traste de fusta que tien uno u más martiellos chicorrons mobibles, tamién de fusta, e que, en o rito catolico, s’emplegaba ta clamar á bels serbizios relichiosos de Semana Santa: Os críos iban rondando por tot lo lugarcon as mazolas ta que a chen iseta ra ilesia. me pron. Forma masculina e femenina de primera presona de singular en funzión de complemento: Me fa mal a capeza. Me regaloron un libro . OSB.: Debán de soniu bocalico preneaforma m’: M’has dito. M’alcontré. mecanico, mecanica I. ach. 1. Que tien que beyer con as maquinas: L’auto teneba un problema mecanico. 2. Que se fa sin parar cuenta: De tanto muyir, ya lo foi de traza mecanica. II. n. 3. Presona que treballa apañando autos u atro beyiclos: Lebó l’auto ta o mecanico ta que licambiase l’azeite. // n.f. 4. Parti de a Fesica que estudia as relazions entre fuerza, materia e mobimiento: En Incheniería estudian Mecanica. 5. Funzionamiento de belaparato: No plego á replecar cómo ye a mecanica d’istetrasto. medianil n.m. Paret que yecomún á doscasas u edifizios: Omedianilyera badando-seecharró con o bezino ta mirar d’apañar-lo. medico, medica I. n. 1. Presona quetreballacurando chen enfermata: A medica lirezetó unas gotas ta os güellos. II. ach. 2. Quetien que beyercon a merezina: Ixa merezina sólo la te dan con rezeta medica. medolla n.f. 1. Megollo de os güesos, sustanzia blanquiñosa que bi ha dintro de os güesos: A medolla osia. A medolla espinal. 2. En bels puestos, miolla: Ye enzerrinata con no engordar-seesiempresetira a medolla de o pan. medrana n.f. Sensazión quetenemoscuan creyemos que puede pasar-nos belmal: Teneba medrana de os zorzesecuan beyeba uno prenzipiaba á chilareesberrecar. mego, mega ach. e n. Presona ipocrita, que parexe buena e mansa, pero no fa rascosas claras ni diz o que piensa: Para cuenta con ixe, que parexe una cosa pero ye atra, mira queye muito mego etefoterá. megollo n.m. 1. Partiinterior decualcosa: Fazió una gaita d’un buxaco dimpués de tirar-li o megollo. 2. Medolla, sustanzia que bi ha dintro de os güesos: Yayo, cuan minchaba patas decordero, siemprechupaba o megollo . 3. Partimás importán decualcosa: O megollo de a custión. 4. En bels puestos, miolla de pan: Caló en lei un buen megollo de pan ta fer mondonguillas. melico n.m. 1. Costurón u siñal que quedaen a pancha dimpués detallar o cordónmelicalesecar-se: No li tallaron bien o cordón cuan naxió e agora tien o melico ta difuera. 2. Zentro u partimás importán decualcosa: Ixe mesachesecreye o melico de o mundo. melón n.m. 1. Fruito carnoso minchable de traza aperpinata, crosta rezia e dura, por un regular berda u berdenca, de carne blanquiñosa e que tien as simiensen forma de perpitasamariellaschusto enmeyo dea polpa: O millor tiempo ta sembrar melons ye arredol de san Chorche. 2. Taxugo, animal tetador d’arredol de güitanta zentimetros que bibe en cados bien fondos e tien o pelache griso, luengo, aspro e preto: O melón tien a capeza blanca con dos rayas negras que li cruzan os güellos. // 3. loc. melón d’augua: Fruito carnoso minchable de traza redonda, crosta rezia e dura, por un regular berda u berdenca, de carne roya e que tien as simiensen forma de perpitas negrasescampatas por totara polpa: Omelón d’augua fa de pior minchar que o melón por as perpitas queleba. memoria n.f. 1. Capazidátaremerarcualcosa: Cuasi no licuesta estudiar porquetien mui buena memoria. 2. Escrito en o que se reculle o treballo feito sobre cualcosa con a intinzión d’informar á beluno: Presentó una memoria de zien fuellas esplanicando o treballo d’imbestigazión que eba feito. // n.f.pl. 3. memorias: Alcordanzas, istoriarezentada de bella presona: Dimpués dechubilar-se, prenzipió á escribir as suyas memorias. 4. Esprisions, deseyos que se dan ta saludará bella presona ausén: Cuan lo beigas, ya li darás memorias. // loc.alb. 5. de memoria: Emplegando sólo que ista facultá: S’aprendeba as lizions de memoria, sin enterar-se de o queleyeba. 6. Ensopinato,chitato panchaarriba: Dormiba de memoria. mena n.f. 1. Traza d’estar, naturaleza de bella presona, animal u cosa: No me cuacan as naranchas d’ista mena. 2. Cualcosa semellán á una atra: Un monitor d’ordinadorye una mena detelebisión chicorrona. menazar b.tr. 1. Abisará beluno defer-li belmal:La menazoron con tancar-lia botiga. // 2. b.intr. Anunziar, prexinarcualcosa mala: As boiras menazaban piedra. menestar→ amenister meniar b.tr e prnl. 1. Remenar, mober d’un costato ál’atro: Antis de beber o suco,cal meniar bien a botella. 2. Remenar belasunto: Millor no meniar-lo, agora que s’han calmato ascosas. menister I. ach. 1. Preziso, nezesario: L’azeite ye menister ta fer güegos fritos. II. n.m. 2. Nezesidá: Fer a reunión ye un menister, no una posibilidá . // loc. 3. ser menister:Caler: Ye menister queestudiez más si querez aprebar. menistro, menistra n. Presona que en o Gubierno de bel país ye á o cargo de bella demba, clamata menisterio: A menistra d’Afers Estranchers ye en una conferenzia internazional. menos I. alb. 1. En menor cantidá u cualidá: Yera menos alta que tu. II. prep. 2. Fueras de: I plegoron toz menos era. III. n.m. 3. Siñal que s’emplega en matematicas taendicar quecalrestar dos umáscantidaz: En alchebra más por menosye menos, pero menos por menos, ye más. // 4. loc. á menos que:Á no estar que: Obiernes tiens que presentar o treballo, á menos quel’aigas presentato ya. 5. loc. estar o de menos:No dar-secosa: Os dinersye o de menos. estar que: Obiernes tiens que presentar o treballo, á menos quel’aigas presentato ya. 5. loc. estar o de menos:No dar-secosa: Os dinersye o de menos. mentira n.f. O que no ye berdá: Ye mentira que bi aiga un ombrecon tantos nasoscomo diyas tien l’año. menuto n.m. 1. Periodo de tiempo que ye a sisantena parti d’una ora: O tren plegó zinco menutos rezagato. 2. Inte chicorrón de tiempo: Aspera-me un menuto que agora mesmo boi. 3. Sisantena parti de os graus d’un zerclo: Trestalló ro zerclo en cuatro seutors de nobanta menutos. mercaduría n.f. Cualsiquier cosa con a que se comerzia, crompando-la u bendendo-la: Dentró tanta chen á crompar carne que, en un inte, o tablachero se quedó sin mercaduría. Un tren de mercadurías. mercar b.tr. Alquirircualcosaácambio de diners: Istelastico lo me merqué ayeren ixa botiga. mercau n.m. 1. Comerzio publico que se fa en un puesto cualsiquiera: Os chuebes ye diya de mercau. 2. Puesto encletato, acubillato u á l’aire libre, que de traza cutia s’adedica á iste comerzio: En o bico nuestro no bi ha dengún mercau. 3. Grupo de presonas á qui ba endrezato bel produto u mercaduría: As bideoconsolas ban endredezatas ta o mercau choben. // 4. loc. mercau negro: Crompa e benda d’un produto umercaduría que o comerzio ye bietato por a lai: Dimpués de as guerras bi ha produtos que no más setroban en o mercau negro. merexer b.tr. Estar dino de queli den o queli pertoca: Se merexió ganar por o muito queeba treballato. merezina n.f. 1. Sustanzia que se prene cuan semos dolentos con a intinzión de curar-nos: No bi ha que prener merezinas sin endicazión de o medico. 2. Zenzia que estudia o cuerpo umano,as suyasenfermedazeatraza decurar-las: Osescolanos de a Facultá de Merezina fan prauticascon calabres. mermurar b.intr. e tr. 1. Mormostiar, charrar baxo, entre diens, quexando-se: Jolio, qué zagal!, siempre que li mandas cualcosa la fa, pero sin dixar de mermurar. 2. Charrar mal de beluno: Parazcuenta lo que diziz, porqueixos dos, malas quetos n’iz, no dixan de mermurar de busatros. mes n.m. Cadaguna deas doze partisen quesetrestalla unaañada: Bi ha cuatro meses detrenta diyas, siete detrenta e uno,e uno de bentigüeito. més → más mesa n.f. Mueble, por un regular de fusta, que ye una tabla plana sustenita por una u más patas: En a mesa de o minchador cullimos diez presonas. Denzima de a mesa bi ha un charrón con flors. mesache, mesacha n. Choben: Fa goyo beyer cómo chugan os mesaches. OSB.:Aparola mesache, e o suyo femenino mesacha, tien un cambo de senificazión amplo, podendo emplegar-se, alto u baxo, dende l’adoleszenzia dica ra edá adulta. Antiparti, tamién ye común emplegar-la, mesmo por chen gran, como apelatibo: Qué fas, mesacha? mesmo, mesma I. ach. 1. Esautamén igual: Anque uno parexe muito más biello, os dos son de a mesma edá. 2. Muito semellán: Tiens o mesmo chenio que o tuyo pai. II. alb. 3. Encluyindo cualcosa u á belún: Mos engañó á toz, mesmo á yo. 4. Dezaga d’un alberbio u nombre biene a senificar, alto u baxo, “por exemplo” u “esautamén”: Podez mercar-lo astí mesmo. Agora mesmo boi. III. prep. e conch. 5. S’emplega ta siñalar una dificultá que, manimenos, no impide que se reyalize bellacosa,equibalendo a“dica”: Mesmo yo podiéfer-lo,eixo que no en teneba ni ideya. mesquita n.f. Edifizio en o quesecomplegan os fidels de o Islamtaferas suyas prauticas relichiosas: Antis de dentraren una mesquita calescalzar-se. mestura n.f. 1. Mezcla, unión de dos umáscosas fendo un conchunto común: En ixa escuela bieba una mestura derazasecolors. 2. Mezcla detrigo ezenteno: En ixe forno fan un pan de mestura sobrebueno. mesturar b.tr. Mezclar, unir dos umáscosas fendo un conchunto común: Yera mesturando farina, zucree güegos ta fer una coca. mesura n.f. 1. Dimensión, amplaria u longaria de cualcosa: Ixe estadio tien unas mesuras prou chicorronas. 2. O feito de mesurar cualcosa: Ayer benioron os arquiteutos á fer a mesura de o terreno ta debuxar os planos. 3. O quesirbeta mesurar: Empleguemos o furco como mesura ta saper quételebisión teneba ra pantalla más gran. 4. Aizión que se pilla como precura de que bella cosa no pase u, si ye pasata, que no torne á pasar: O gubierno pilló una mesura muito dura cuentra os manifestans. // loc. 5. en a mesura que:En a proporzión que, tanto como: T'aduyaréen a mesura que podré. 6. á mesura que: Seguntes, en proporzión: Opote de pintura mingua á mesura que boi pintando. mesurar b.tr. 1. Prebar de saper as midas u a intensidá de cualsiquier cosa emplegando una unidá de mida: Os piquers mesuroron a cambra ta saper cuántas recholas dentrarban en o suelo. O tuyo chirmán mesura cuasi dos metros. 2. Calcular con anterioridá cualcosa que se ba á fer: Antis d’autuar cal mesurar as consecuenzias. 3. (feg.) Apreziar cualcosa en a suya balura, parando cuenta en a importanzia de a mesma en contimparanza con una atra cosa: No cal mesurar os suyos meritos por os suyosesitos. metá n.f. 1. Cadaguna deas dos partis igualsen quesetrestalla bellacosa: Serepartioron os diners metá por metá. 2. Meyo: Lebaba feita ra metá de o treballo. metal n.m. Material opaco, que brilae que ye un buen condutor deaeletrezidáeacalor: Ofierro el’aluminio son metals. meter b.tr. Ficaren bel puesto: Mete o libro en ixerepalmare no lo tiengas por astí danzando. Se metió o gambeto e baxó escaleras ta abaxo. metro n.m. 1. Unidá de mida que equibale á zien zentimetros: Ixe chugador de básquet mide más de dos metros. 2. Ferramienta que s’emplega ta midir: Os fusters emplegan metros que se doplan e os sastres, metros que s’enrollan . 3. Tren sotarrano que bi ha en bellas ziudaz: O metro ye un buen metodo de trasporte publico. meyano, meyana I. ach. 1. De o meyo, que ye en metá: O fillo meyano ye o más alto de os tres. 2. Regular, d’una calidá intermeya: Conduziba un auto meyano. II. n.f. 3. I. ach. 1. De o meyo, que ye en metá: O fillo meyano ye o más alto de os tres. 2. Regular, d’una calidá intermeya: Conduziba un auto meyano. II. n.f. 3. Liniacheometrica que ba dende un bertizeára meta de o lau oposato: As meyanas d’un trianglo secruzan en un punto clamato barizentro. meyanuei n.f. Parti de o diya que ye arredol de as doze de a nuei, entre que remata un diya e prenzipia o siguién: En o cuento, Zenisosa teneba que tornar ta casa antis que no estase meyanuei. meyo, meya I. ach. 1. Ametá decualcosa: Meyo quilo. Meya uzena. 2. Entre doscosas u estremos, ni unacosa niatra: Como no sapeba quéclauscrompar, merqué unos de mida meya. II. n.m. 3. Punto que yeára mesmalongaria de os doscantos: Cuan meten un golcal sacar dende o meyo de o cambo. 4. Inte u situazión que ye entre atros dos intes u situazions: Se’n fue en meyo de a chenta. 5. O que sirbe ta aconseguir cualcosa: No teneban meyos ta atender á tanta chen. 6. Ambién natural u sozial que ye arredol d’un ser: As loiras biben en un meyo acuatico. // n.m.pl. 7. Diners, propiedaz: Como no teneba meyos, tenió que emigrar. // n.f. 8. Cantidá quesurteen sumar bellascantidaze dibidir-las por o lumero decantidaz queemos sumato: A meya de diez, cuatro e uno yezinco. 9. Pieza de bestir quetapa os pieze as garras: A mía bezina ba con meyas siempre que leba saya. Os futbolistas d’ixe equipo leban meyas royas e negras. III. alb. No plenamén, no deraso: Estarendormiscato yeestar meyo adormito. // loc. á meyas:Ápartis iguals: Otreballo lo fazioron á meyas. meyodiada n.f. 1. Parti de o diya que ye arredol de as doze de o maitín, cuan o sol ye en a suya masima altaria: Remataremos á ra meyodiada ta chentar. 2. Siesta, clucada, suenio quesechita bella presona dimpués dechentar: Dimpués defer a meyodiada, tornoron ta o treballo. meyodía n.f. Parti de o diya que ye arredol de as doze de o maitín, cuan o sol ye en a suya masima altaria: Rematemos á meyodía e mos fuemos á chentar. OSB.: Son comunsas barians meidía e meyodiya. mezcla n.f. Mestura, unión de dos umáscosas fendo un conchunto común: Ixa pintura tien una mezcla decolors bien conchuntata. mezclar b.tr. 1. Mesturar, unir dos umáscosas fendo un conchunto común: Yera mezclando farina, zucree güegos ta fer una coca. 2. Desordenarcualcosa que yeraen orden: O mago debinó a carta dimpués d’aber mezclato tota ra baralla. 3. Ficar á bella presona dintro d’un asunto que no li pertoca ni intresa: Á yo no me mezclezen ixas istorias, que no tiengo cosa que beyer. // 4. b.prnl. Relazionar-se con atras presonas u achuntar-se con atro grupo u familia diferens: Os nobles no gosan mezclar-secon o pueblo. mezclizo, mezcliza ach. e n. Que ye o resultato de o cruzeentre dos razas diferens: Omacho ye un mezclizo de burro eyegua. Ocriollo ye una fabla mezcliza. mica n.f. 1. Un chiquetacantidá, un poquet: Fica-li una mica más desal quesi no, saldrá jauto. II. alb. 2. Cosa, no cosa, inesistenziatotal decualcosa: No lo fazió mica rapedo, un poquet máse no remata en tot lo diya. 3. Particla ques’emplegaen frases negatibas taenfortira negazión: De diners no en teneba ni mica. mida n.f. 1. Dimensión,amplaria u longaria decualcosa: Ixeestadio tien unas midas prou chicorronas. 2. O feito de midircualcosa: Ayer benioron os arquiteutos á fer a mida de o terreno ta debuxar os planos. 3. O que sirbe ta midir: Empleguemos o furco como mida ta saper qué telebisión teneba ra pantalla más gran. 4. Aizión que se pilla como precura de que bella cosa no pase u, si ye pasata, que no torne á pasar: O conzello pilló midas ta que os autos no aparcasen en a zera. // loc. 5. á mida:Áo consonán con o suyo destín u asuyafinalidá: Tien os piez planosel’han feito unos zapatos á mida. 6. á mida que: Seguntes, en proporzión: Opote de pintura mingua á mida que boi pintando. midir b.tr. 1. Prebar de saper as midas u a intensidá de cualsiquier cosa emplegando una unidá de mida: Os piquers midioron a cambra ta saper cuántas recholas dentrarban en o suelo. O tuyo chirmán mide cuasi dos metros. 2. Calcular con anterioridá cualcosa que se ba á fer: Antis d’autuar cal midir as consecuenzias. miedo n.m. Medrana, sensazión quetenemoscuan creyemos que puede pasar-nos belmal: Teneba miedo queli preguntasen o que no s’eba puesto estudiar. miel n.f. 1. Sustanzia dulze, bescosaeamarillenca quefan asabellas: De nuei me bebo una infusión de tremonzillo enzucrata con miel. // 2. loc. dixar (u quedarse)con a miel en os morros: Fer que beluno sefaigaáraideya decualcosa buenaeárafin quedar-secomo yeraen primeras: No li quedaba que un lumero ta fer bingo, pero se quedó con a mielen os morros. mielsa n.f. 1. Organo interno de o cuerpo que yeáracucha de o estomaco: Teneba a mielsa estricallata ele'n tenioron quesacar. 2. Traza lenta e tranquila de fer as cosas: Treballa con una mielsa que da mal gana. // 3. loc. tener más mielsa que un güei: Estar muito mielsudo: Millor que no le’n mandes e lo faigas tu porquetien más mielsa que un güei. mielsudo, mielsuda ach. Presona quefaascosas detrazalentaetranquila: No pases pena quecon o mielsudo queye no s’esbinzará. mientres alb. e conch. S’emplega ta endicar que dos u más aizions se fan de bez: Mientres guisotiaba, yera sentindo a radio. Boi á crompar o pan e mientres, tu escoba o patio. OSB.:Como alberbio gosa meter-se más fuerzaen a e dea primerasilaba. miércols (umierques) n.m. Terzer diya deasemana: Omiércols ba entre o martese o chuebes. mierda n.f. 1. Cagada de os umanose belsatrosanimals, materia ques’abienta por o boforón detraza natural: Á dengún li olora mal a suya mierda. 2. Suziedá: En ixe chamizo bieba mierda por toz oscantos. mil ach.lum. Diez begataszien: En o pabellón monezipalcullen unas mil presonas. milar n.m. Conchunto de mil unidaz: Replegoron as firmas de un milar de presonas. milenta n.f. Conchunto de mil unidad: Aschens que protestoron secontaban por milenta. millo n.m. Zereal quecrexeen espigaes’emplegacomo chentata o ganato: A planta de millo tien as fuellas amplase planas. milloca n.f. 1. Panizo, zereal que crexe en plantas alteras fendo una panolla de granos amariellos: A milloca ye orichinaria d’America. 2. Panolla de panizo: Dimpués d’esgranar a milloca, queda o zuro. 3. Fuella deas panollas de panizo: En a borda teneba una marfega de milloca. millón n.m. Mil begatas mil: Un millón s’escribecon un uno seguito deseis zeros. millor ach. 1. Más bueno: Istos pintes son millors queixos atros. II. alb. 2. Más que bien: Ayer no setrobaba bien, pero güeya setroba millor . 3. Endica que se prefiere unacosaantis queatra: Si no, millor tetruco maitín e güelo dixamosestar. // 4. loc. á o millor:Talmén, puedeestar: Si bas por a piszina, á o millor mos trobamos. milorcha n.f. Chuego queconsisteen un tarabidau decañetas u fustas finetasacubillato con papel lixero e quesefa bolaren l’aire entre que s’agafa con un cordel: As ninas pretoron á correr por o prato ta fer bolar as milorchas. mina n.f. 1. Terreno sotarrano u aerio de do se saca belmineral: En Nabal bi ha minas de sal. 2. Artefauto esplosibo: As minas sólo sirben que ta matar chen. 3. Barrafineta queleban os lapizerse os pintes: M’hecrompato una caxeta de minas ta o portaminas. minchadera n.f. Mena de preseperaen a que minchan osanimals: Chitó grano en a minchadera ta que podesen minchar as gallinas. minchador, minchadora I. n.m. 1. Cambra de a casa que s’emplega ta minchar: Por un regular minchamos en a cozina, pero cuan plega chen, mos n’imos ta o minchador. II. ach. 2. Que mincha muito: Como o nino yera mui buen minchador s’enrezió en cuatro diyas. minchar I. b.tr. 1. Prener belalimento: Cal minchar ta bibir. 2. Mastecar e tragar: Mincha e calla! 3. Desgastar u sulsir: L’azeto sulfurico s’ha minchato o mármol. 4. En o xadrez, prener una piezacontraria: Nanté o caballo e mese minchó a torre. II. n.m. 5. Bidolla, o quese mincha: En a mesa bieba muitos minchars. minglana n.f. Fruito minchable dea minglanera, amariello royisco por difuera, econ unarafollada de granos royosechicorrons dintro que ye o quese mincha: As minglanas son fruitas d’agüerro. mingua n.f. 1. Esmenuzión dea grandaria, deacantidá u decualsiquieratracualidá: Bi ha abito bels años de mingua de natalidá. 2. Fase que tien a luna consistén en ir achiquindo-seamoniquet: Cuan a luna yeen mingua se beyeen o zielo como siestase una c. minguar b.intr. e tr. 1. Esmenuyir, esmermar, achiquir: O cotón cal labar-lo en augua freda porque si no mingua. Os espinais minguan una barbaridá. 2. Alcorzar, fer máscurto cuan sefatricotcon asagullas: Dimpués d’ista pasata, prenzipia a minguar. mío, mía ach. e pron.pos. Endica quecualcosa pertenexeára primera presona de o singular: Yetuya ista pilota? – Sí, ye mía. Beniz-tos-ne ta fiestas e tos quedaz en a mía casa. OSB.:Cuan yeachetibo e ba debán de o nombre, siemprelebal’articlo definito: o mío libro. miolla n.f. Medolla, partiinteriore blanda de o pan: Iste pan yecotazo e a miolla yecruda. A mesa ye plena de miollas detallar o pan. mirallo n.m. Espiello, ocheto plano de beire en o que se reflexa o que se imete debán: Ta peinar-nos mos miramos en o mirallo. Ye un zaforas, siempre que se laba mete o mirallo pleno de gotas. mirar b.tr. e prnl. 1. Fixar os güellosen cualcosa: Se miraba o trautor por toz os laus. 2. Buscar, rechirar: Mira en l’almario, no baiga á estar astí. 3. Estar meso en bella endrezera u puesto concreto: Ye astí debán, en ixa puerta que mira ta o solano. // loc. 4. mirar si (u mirar de): Prebar: Mira si trobas o libro. Maitín miraremos derancar as barzas. 5. mirar-sefito-fito: Fixar os güellosconmuitaatenzión, parando cuentaen toz os detalles: Os dos se miraban fito-fito sin sisquiera pestañiar. misto, mista I. ach. 1. Formato por doscosas de naturaleza diferén: Muitasescuelas d’elite no son mistas, u son de mesaches u de mesachas. II. n.m. 2. Palet que en una puntatien unacapezachicorrona quese pretafuego en estregar-lacon unasuperfizieaspra: S’enzendió o fumarret con un misto. mixín, mixina n. Gato,animaltetador que miulaetien o pelachesuabe: Os mixinse os lions son de a mesma familia. mober b.tr. e prnl. 1. Fer que un cuerpo cambie de puesto: Con o tierratremo se mobeban as lampas. 2. Fer mobimientos: Se mobió en a moto e por pocas no se cayen os dos. Ta relaxar-se mobeba as garras. mobible I. n.m. 1. Conchunto de muebles: Logoron un cambión ta lebar o mobible. II. ach. 2. Quese puede mober: Isterobot decozina leba un brazo mobible. mobimiento n.m. 1. Cambio de puesto: Seguiba o mobimiento de a luna á trabiés d’un telescopio. 2. Cambio que se nota en bella cosa que no s’está quieta: Posato en l’arena cataba o mobimiento de o mar. 3. Conchunto de presonas u beyiclos que dentran e salen continamén: Menudo mobimiento que bi ha os cabos de semana en ixa zona. 4. Parti d’una obra mosicalcon bellascarauteristicas propias quefa ques’esferenzie deasatras de o conchunto: Oterzer mobimiento d’ixa sinfonía yera o más rapedo detoz. mocador n.m. Moquero, troz detela ques’emplegata mocar-se o naso: Emplegar mocadors de papelye poco ecolochico. mocar-se b.tr. e prnl. Limpiar-se o naso chitando l’airecon fuerza por oscaños: Moca-tee no baigascon ixos morgallos. moda n.f. Costumbre que gosa durar poco tiempo: Isteestiu son de moda as brusas decuello gran. modelo n.m. 1. O quesirbe de muestra u exemplo ta fercualcosa: Omayestro de debuxo mos mandó que parásenoscuenta en o modelo. 2. Ocheto que ye fabricato d’alcuerdo con unas carauteristicas comunas: O nuebo modelo d’auto saldrá en setiembre. // n. 3. Presona que treballa metendo-se de muestra bien quieta ta d’alcuerdo con unas carauteristicas comunas: O nuebo modelo d’auto saldrá en setiembre. // n. 3. Presona que treballa metendo-se de muestra bien quieta ta que atros la pinten: Treballa de modelo ta ra Escuela d’Artes. 4. Presona que treballa bestindo ropa e paseyando-se ta que la beigan: As modelos d’alta costura ganan muitos diners. modista n.f. Muller quetreballafendo ropafemeninaára mida porencargo d’atra presona: A mía bezina ye modista ecuse á cuasi totas as mullers de o bico. modo n.m. 1. Traza defercualcosa: Si lo eses feito d’atro modo, talmén t’ese salito millor. // n.m.pl. 2. Comportamiento d’una presona que mos endica si ye bien u maleducata: Mecontestó de malos modos. moler b.tr. 1. Molturar, esmicazarcualcosaen trozezmuito chicorrons: Mercamos o cafésin moler, porque moscuaca moler-lo en o inte defer-lo . 2. Cansar muito: Dimpués detreballar tot lo diya, rematemos molitos. molestia n.f. 1. Malfesico no muito gran: Dimpués queli tiroron o caxalestió dos u tres diyascon molestias. 2. Cualcosa que produz un perchuizio: Con un can en un piso tan chicorrón tot son molestias. molimento n.m. 1. Edifizio de balura istorica u artistica: O castiello de Lobarre ye uno de os muitos molimentos d’Aragón. 2. Obra u construzión que se fa en onor de bella presona u bella cosa: O sabado zaguero debantoron en o parque un molimento en onor de a luenga aragonesa . 3. Mena d’altar que se debanta en as ilesiascatolicasen Semana Santataalzar-bia Eucaristía: Os fidels aforroron o molimento con telas moratas. molín n.m. 1. Maquina que s’emplega ta molturar: Ixe molín funziona con enerchía idraulica. 2. Edifizio en o que se troba ista maquina: O molín ye á o canto de a zequia ta poder pillar l’augua con una noria. 3. Torno, molín d’azeite: Lebó una carga d’olibas ta o molín. molinet n.m. Molín ques’emplegaen casata molercafé: Os molins d’antis molturaban cuan chirabas a manillera, os d’agora chutan con eletrezidá. molla n.f. 1. Lorza blanda que se fa en a carne: Con ixa camisa tan preta li se marcaban as mollas de a zentura. 2. En bels puestos, miolla: A mesa ye plena de mollas de pan. mollisca n.f. Chiquetasescamas quesefan en a piel deacapeza: Mercó un xampú cuentra ra mollisca. mollo, molla ach. Blando, lixero, suabe: Opan rezién feito ye mollo. molsa n.f. Plantachicorrona quecrexe pretaen puestos umedos u obagos: En o paco d’ixe mon bi ha muita molsa. Arredol del’abrebador bieba muita molsa. molteplicar b.tr. 1. Fer barias begatas más gran: Dende que ubrioron a nueba botiga molteplicoron por cuatro o suyo esquimen . 2. Fer una operazión matematica b.tr. 1. Fer barias begatas más gran: Dende que ubrioron a nueba botiga molteplicoron por cuatro o suyo esquimen . 2. Fer una operazión matematica consistén en sumar unacantidá o lumero de begatas queendica unaatra: Omayestro mos mandó molteplicar ziento bente porcuaranta e dos. molteplicazión n.m. Operaziónmatematicaconsistén en sumar unacantidá o lumero de begatas queendica unaatra: Ta fer molteplicazions primero calsaper sumar. molturar b.tr. Moler,esmicazarcualcosaen trozezmuito chicorrons: En o molín molturan o trigo ta fer farina. molusco n.m. Animalimbertebrato decuerpo blando e, por un regular,cubierto decasca: Oscaracolse os limacos son moluscos. momo n.m. Zeño burlesco quesefacon acarataferarreguir u encarrañará beluno: Omío chirmano li feba momos á o bibilón ta beyer sis’arreguiba. mon n.m. 1. En a montaña, as tierras alteras que son difuera de o lugar e que, por un regular, son plenas de pratos e árbols: O pastor ye en o mon paxentando as güellas. 2. Terreno quesobrexealtero en o conchunto quelo rodia: Ixe mon tan altero d’astibán yel’Aneto. moncho, moncha n. Presona que pertenexe á bella comunidá relichiosa: Estudió en un colechio de monchas. Os monchos d’ixe monesterio bisten de pardo. OSB.: O plural natural deaforma masculina yemonchos, pero almitetamién monches,como en o refrán “U toz monches u tozcanonches”. mondonguilla n.f. Mena de piloteta de carne capolata que á begatas s’apaña con atros ingrediens, como miolla de pan, tozino, bruno u allo, e se mincha: Ayer chintemos mondonguillascon tomate. moneda n.f. Pieza de diners redondae metalica ques’emplegata mercar: Otelefono de o bar sólo ba con monedas. monesterio n.m. Casa u combento deflaires, monchos umonchas: Ixe monesterio ye deflaires declausura. Omonesterio de San Chuan de a Peña. monflete n.m. Cadaguna de as partis polpudas de a cara que son debaxo de os güellos e á o costato de o naso: Li pizcó amorosamén en os monfletes. Feba goyo ro ninón con ixos monfletes tan polpudos. mono, mona n. 1. Nombre chenerico de os animals tetadors cuadrumanos, u siga que pueden emplegar as cuatro estremidaz ta agarrar: Os monos se parexen muito á os umanos. A mona brincaba por os árbols. // 2. n.m. Bestito detreballo d’unasola pieza: Omecanico treballa con un mono berde. // 3. loc. fer o mono: Fer o fato: Dixa defer o mono, queya yes gran! montamiento n.m. Diners que balecualcosa: Mos fazioron una fautura por o montamiento total de o queébanoscrompato. montaña montaña n.f. 1. Mon, terreno quesobrexealtero en o conchunto que lo rodia: Ixa montaña tien nieu tot l’año. 2. Nombre chenerico que os abitadors d’un puesto dan á o mon,áras tierras másalteras:A bida en as balsye diferén de a bida en a montaña. montesino, montesina ach. Que bibesalbache,en libertá: Gallo montesino. Gata montesina. moña n.f. Chuguetecon fegura de nina u de muller: Cuan chugaba con a moña o que más licuacaba yera peinar-la. moñaco n.m. 1. Chuguete con fegura de nino u d’ombre: Chugaba á bestir e espullar o moñaco. 2.Chuguete con fegura umana u animal que se fa mober con filos u metendo a mano en o suyo interior: Ta ras fiestas fazioron moñacos en a plaza ta os ninos. 3. feg. Presona de poca boluntá que se dixa lebar por o que fan u dizen atras: Chuanón ye un moñaco en as suyas mansefará lo quele’n diga. moñica n.f. Maniquiello, partien a ques’achuntan o brazo ea man: A moñica ye un chugadero de o cuerpo umano. moñiquera n.f. 1. Mena detela, semellán á unacamilega, quesefica pretaarredol dea moñica: Otenista chugaba con una moñiquera en o maniquiello dreito. 2. Brazolet queselebaen a moñica: Onuestro mayestro leba una moñiquera decuero. moquero n.m. Mocador, troz detela ques’emplegata mocar-se o naso: Seficó o moquero debán de a boca ta no fer rudio entre quetusiba. moradura n.f. Siñalmorato que mos saleen a pielcuanmos damos un golpe: L’atro diya mecayé dechenullose m’han salito dos moradurascomo una plaza detoros. morato, morata ach. Deacolorentreroyo eazul: Ta Semana Santa os mosens bisten de morato. morder b.tr. e prnl. Mosegar,clabar os diens: L’atro diya me mordié a luenga entre que minchaba. mordisquiar→ mosaquiar moreno, morena ach. e n. 1. Decolorescura, semellán á o pardo: En estiu ra chen prene o sol ta meter-se morena. 2. Quetien o pelo negro u cuasi negro: A mía chirmana ye morena, pero yo soiroyo. morgoniar b.intr. e tr. Mermurar,charrar baxo,entre diens, quexando-se: Jolio, quézagal!, siempre queli mandascualcosa la fa, pero no dixa de morgoniar. morir-se b.intr. 1. Dixar de bibir: L’añada pasata se morioron cuatro biellosen o lugar. 2. Sentircualcosaconmuitaintensidá: Se moriba de ganas de chugar. OSB.: En a fabla coloquial s’emplega muito asobén o partezipio d’iste berbo (muerto) como sinonimo de o partezipio de o berbo matar: Ixa liapre l’ha muerto con En a fabla coloquial s’emplega muito asobén o partezipio d’iste berbo (muerto) como sinonimo de o partezipio de o berbo matar: Ixa liapre l’ha muerto con l’auto. morisqueta n.f. 1. Afalago que se fa ta acontentar á beluno: Os nobios se feban morisquetas en un banco de o parque. 2. Coscullas amorosas e suabes: Cuan yera chicorrón mama mefeba morisquetasen a foyeta. mormostiar→ morgoniar morrera n.f. Mena d’eslardadura que, con o tiempo gosaremataren unacrosta, que sale en os morros:As morreras pican cuan salen, menos mal que se’n ban luego en poquez diyas. morro n.m. 1. Parti quesaleta difueraen acapeza de belsanimalseen a quei yea boca: Otozino foricaba con o morro. 2. Labio, cadaguna deas dos partiscarnosas que bi haen a boca deas presonas: L’ha salito una morrera en os morros. OSB.:Anqueen os tiemposzaguers s’emplega labio de traza cheneral ta referir-se á os morros de as presonas, cal dizir que a forma chenuina e tradizional de l’aragonés ye morro, e más comunmén morros, o mesmo ta presonas que ta animals. // 3. loc. no fer-li o morro clo á beluno: Asperar-setener bellacosa u tener suerte: Ta tu ba á estar isto, no teferá o morro clo! mortaldá n.f. Lumero de presonas, en relazión con o conchunto de a poblazión, que, en un tiempo determinato, se mueren en una comunidá: Endize de mortaldá. En os países ricos a mortalera infantilye muito menor queen os países pobres. mortalera n.f. 1. Gran lumero de muertes, por un regularáradiz de bella pasa,esferra u catastrofe: As guerras no sirben queta que bi aiga mortaleras. 2. Mortaldá. mortera n.f. Mena de plato defusta, semellán á unaescudiella, ques’emplega o mesmo ta minchar queta beber: Mefiqué doscullars desopa en a mortera. mortero n.m. Traste decozina que yecomo una mena de baso, por un regular defusta, quesirbetaesmicazarascosas queseifican dintro con un tocho ques’agarracon a man: Picoléen o mortero un zarpato d’almendras ta chitar-las por denzima de os macarrons. morziella n.f. Embotito desangrecueta detozino con atros ingredienscomo roz u bruno: Mefaziéta zenar unas rodanchas de morziella fritas. mos pron. Forma masculinaefemenina de primera presona de pluralen funzión decomplemento:Mos fa mal a capeza. Mos regaloron un libro. mosaquiar b.tr. e prnl. Morder muitas begatas pero con pocafuerza: Oninón yera mosaquiando un crostón de pan. mosca n.f. Inseuto de cuerpo chaparrudo, con dos alas trasparens, patas curtas e a boca en forma de trompa: As moscas no fan que fastiar, siempre esbolastriando arredol. moscallón n.m. 1. Mosca gran: Tenébanos a finestra ubierta e dentró un moscallón que no dixaba de bomoboniar. // n. e ach. 2. Presona catenaza, que no fa que fastiar: Bes-te-ne d’aquí ascapee no sigas tan moscallón. mosegar b.tr. e prnl. Morder,clabar os diens: L’atro diya me mosegó un can etenioron queclabar-mera antitetanica. 0SB.:Ye una barián fonica de mosaquiar. mosen n.m. 1. Ombre quefa desazerdoteen arelichión catolica: Mos ha plegato un mosen nuebo ta o lugar. 2. Tratamiento quese daáistas presonas: Mosen Chusé ye naxito en o lugar. Qué ora ye, mosen? mosicaire n. Mosico, presona que toca bel traste mosical: Os mosicaires tocoron un bals en meyo de a plaza e toz mos metiemos á bailar. OSB.: Ye una parola imbariableen o chenero. mosico, mosica n. 1. Presona que toca bel traste mosical u que compone mosica: A mía chirmana ye mosica. //2. n.f. Arte de combinar os sonius de traza que faigan una melodía: A mosica e a literatura son dos artes quesirben ta enriquir o esprito. 3. Composiziónmosical: Ixecantaire metió a mosica á un poema de o sieglo bente. mosiqueta n.f. Traste mosical que ye como una caxeta con foratos, dintro de os cualos bi ha unas luenguetas de metal, que se fa sonar con a boca bufando ta dintro e ta difuera: Dimpués detocar a mosiqueta calsecutir-la ta quese’n baiga tota ra saliba. OSB.:Esistetamién o sinonimo samfoina. mosquera n.f. Puesto en do bi ha brempae no da o sol: Moschitemos á fer una cucladeta en a mosquera d’ixa carrasca. mosquiar b.intr. Meter-seen a mosquera: Oganato iba mosquiando ta fuyir de a calor. mosquín n.m. Inseuto chicorrón que fiza, con entenas en a capeza, dos alas estreitas e trasparens e patas largas: M’adormié con a finestra ubierta e os mosquins m’han enzendito á fizaduras. OSB.:Un sinonimo muito emplegato ye chiboso. mosta n.f. Cantidá queculleen as dos manschuntas: Mefazioron aparar as manse me dioron una mosta decarambels. mostín n.m. 1. Can d’atura, can de chirar: O mostín leba á ras güellas cara ta o cubilar. 2. Can de grans midas e muito fortal: O mostín de os Pirineos. // feg. 3. ach. e n. Presonaanimalotaetozoluda: Qué mostín queye!,yeimposiblerazonarcon er. mostro n.m. 1. Animal fantesioso que fa medrana: O mostro de a espelunga emboirata teneba espantatos á toz. 2. Cosa u presona muito fiera: Ixe edifizio ye un mostro. 3. Presona de muita maldá: Ixoscrímens no más pueden estar obra d’un mostro. motada (u embotada n.f. Nombre que, sin estar o berdadero, lise da á bella presona: Anque se clamaba Chaima, toz la conoxeban por Garras, a suya motada. OSB.: Se consella emplegar millora parolaembotada. motibo n.m. Causa u razón que mosempentaáfercualcosa: Denguno no conoxe os motibos por os que pretó fuego á o borguil. moto n.f. Beyiclo de dos ruedasconmotor: En as motoscal ir siemprecon o casco en a capeza. motor n.m. Maquina que produzmobimiento: Omotor d’iste auto ye decuatro zelindros. mozo, moza n. Presonasoltera: A mía tía encara ye moza, no sésisecasará bel diya. muchila n.f. Mena de bolsa queseleba penchataáraespalda: Se’n fuen d’acampata con as muchilasen guiña. mudar-se b.tr. e prnl. Bestir-se defiesta: Os míos paisestán arriba mudando-sen ta ir á o baile. mudato, mudata ach. Bestito defiesta: En plegar de o treballo se duchó eluego, bien mudata, se’n fueta ra discoteca. muderno, muderna ach. 1. D’agora u de tiempos más u menos autuals: L’aragonés muderno ye diferén de l’aragonés meyebal. 2. Con ideyas abanzatas: Maye, ta os años que tien,ye muito más muderna que mama. mueble n.m. Ocheto mobible que bi haen ascasas tacomodidá u atoque: Oleito, l’almario e a mesa son muebles. muelle n.m. 1. Filo de metalenreligato en forma de caracol que tien a propiedá de tornar á ra suya forma inizialcuan se dixa de pretar u fer-li fuerza: Un colchón de muelles. 2. Andadoraltero quebi haen as garas, almagazense puertos tafer más fázilcargareescargar mercadurías: Ocambionero escargó en o muelle lumero zinco. muerte n.f. Rematanza dea bida: Yera muito biello esiempreiba dizindo que a muerteli plegarba en o inte menos pensato. muerto, muerta I. n. e ach. 1. Sin bida: En l’azidén de a carretera biella bi abió tres muertos. Á ixa presona la troboron muerta en o suyo leito. II. ach. 2. Muito canso e sin ganas de fer cosa: Soi muerto de tanto estudiar. 3. Sin autibidá: En ibierno as carreras de o lugar son muertas. OSB.: Muertogosa emplegar-se como sinonimo de o partezipio de o berbo matar: Chulio ha muerto una rabosa con l’auto. mueso mueso n.m. 1. Aizión de morder cualcosa: Li dio un mueso á l’entropán que cuasi remata con er. 2.Troz que se ranca de cualcosa cuan se imuerde: No me faigas charrar agora, quelebo un mueso dechurizo en a boca. 3. Feridafeitacon os diens: Leba un mueso en o brazo dende a riña del’atro diya. muga n.f. 1. Linia que desepara dos países u dos propiedaz: A muga entre Franzia e Aragón son os Pirineos. 2. Fita u buega que se mete ta deseparar dos propiedaz: Emos meso una muga en o nuestro bancal ta que no dentren os pastors con o ganato. OSB.: Se consella emplegar millor buega u buaga, bozes muito máschenuinasen aragonés. mugar b.tr. 1. Siñalar conmugas: O chuebes iremos á mugar toz os bancals. 2. Minguar, reduzir, achiquir l’amplaria, cantidá u intensidá de cualcosa: Han mugato a belozidá masima á cuaranta quilometros por ora. OSB.: Seconsellaemplegarmillor boguear u boguiar, bozes muitomáschenuinasen aragonés. mui → muito muito, muita I. ach. u pron.indef. 1. En gran cantidá: En o zine bi eba muita chen. No tenébanos muitos diners. II. alb. 2. Más de o normal: Iste mes emos treballato muito. Ista mesa ye muito gran. OSB.: Cuan s’emplega como alberbio debán d’atro alberbio u d’un achetibo, podemos usar tamién a forma mui: Mui gran (=muito gran). Mui luen (=muito luen). mula n.f. Fembra de o macho: Omulamen ye o conchunto de machose mulas. mullar b.tr. e prnl. 1. Umedexercualcosacon augua u atro liquido: M’he mullato os güellos con camamila ta beyer si me s’iba ra picor. 2. Ficar cualcosa dintro de bel liquido: Mullé una miolla de pan en lei ta fer mondonguillas. // 3. b.int. e prnl. Prener partien belasunto: No tartió en tota ra discusión porque no quereba mullar-se. mullato, mullata ach. Umedexito con belliquido: Toz rematemos mullatos dechugarcon pistolas d’augua. muller n.f. 1. Presona desecso femenino: Os ombrese as mullers son presonascon os mesmos dreitose obligazions. 2. O que ye una presonacon relazión ál’ombre con qui yecasata: A muller de Loís seclama Ana. 3. Aque ya no ye nina: Fa dos diyasyera una nina con codetase agora yetota una muller. mundo n.m. 1. Tot lo queesiste: Omundo yeinabracable. Cada relichión tien un conzeuto diferén sobre a esistenzia de o mundo. 2. ATierra: Tiengo una bola de o mundo. 3. Parti deasoziedá: Omundo de o zine. 4. Aumanidá: Omundo yeloco. muntón n.m. 1. Conchunto de cosas mesas unas denzima d’atras: En as rebaxas trobas a ropa en un muntón . 2. Muita cantidá de cualcosa: Teneba un muntón de nietos. Decuentasen sape un muntón. muñuelo n.m. Bolatobafeitacon farinaeaugua que,en freyir-se, se quedatoba: En a zucrería crompemos unos muñuelos replenos dechicolate. muriziego (u moriziego) → murziacalo murziacalo n.m. Chiquetanimaltetador que bola, semellán á un zorzcon alas binzosas: Os murziacalos bolan á l’escurexito e de diya son sondormitos. musclo n.m. 1. Organo formato por berras que prene parti de bels texitos e que, á trabiés de as suyas contrazions, fa posibles os mobimientos de as presonas e atros animals: Fa muitosexerzizios ta enfortir os musclos. 2. Animalmarino minchable que tien una casca negra por difuera e azulisca por dintro e que s’ubre como si estase un libro: Os musclos tienen a carneroya. museyo n.m. Puesto en o que s’alza una colezión importán d’ochetos artisticos, zentificos u d’atras carauteristicas: O museyo de o Sarrablo. O museyo de o Foro romano de Zaragoza. muto, muta ach. e n. 1. Que no puede charrar: Os mutos tien que charrar por zeños. As primeras zintas de zine yeran mutas. 2. Que no se prenunzia: A “r” de minchar-seye muta. muxón n.m. Paxaro,abe que bola, más que más si no ye muito gran: Ogurrión ye un muxón. Á muxón bibo Dios li da zibo. muyir b.tr. Sacaraleiáras fembras de osanimals tetadorsescurruchando-lis o braguero: A crapa mocha fa de mal muyir. Pillé a ferrada ta muyir a baca. n n.f. Dozenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“ne”: Narancha leba dos nes. nabada n.f. Espazio amplo ealargato,entre dos parez, que bi ha dintro d’un edifizio: L’altar mayor de a seo yeen a nabada zentral. nabata n.f. Mena de nau plana feita con troncos d’árbol ligatos que s’emplega ta controlar a baxata de troncos por o río: Os nabaters controlan as nabatas con una percha. nabatiar b.intr. 1. Lebara nabata por o río: Cal saper nabatiar bien ta no bulcar a nabata. 2. Por semellanza, nabegar, cualsiquiera quesiga o meyo de nabegazión: Se pasa todas as tardadas nabatiando por internet. 3. Chugarcon l’augua u chapurquiaren era: Os ninosyeran nabatiando en a piszina. nabegar b.intr. 1. Ir d’un puesto ta atro en barco u en abión: Fazioron un cruzero por o Mediterranio e estioron nabegando bente diyas. 2. Estar fendo treballos e quefers: Papa yera nabegando por a cozina cuan truqués por telefono. nabego n.m. Treballo u quefer quetien á belúnmuito enzenegato en afaina: No sé que nabegos seleba, pero yetramenando en a falsa dende o punto de o diya. nabesar b.tr. Pasar d’un puesto taatro caminando: Nabesoron o puerto antis defer-se de nuei. nadal n.m. Periodo detiempo queremera o naximiento de Cristo en as relichionscristianas: Odiya de Nadalye o bentizinco d’abiento. nadar b.intr. Mober-sesin enfonsar-se por l’augua meniando brazose garras: En a piszina monezipalsefan cursez ta amostrar á nadar á ra chen que no en sape. nafra n.f. Ferida, más que mása que gosa produzir o rozecon cualcosa: Mes’ha feito una nafra en o garrón porque me pretan as botas. nafrar b.tr. Ferir, más que más si ye por o roze decualcosa: No te pretes tanto a correya de o reloch quete nafrarás a moñica. nafrato, nafrata ach. Quetien nafras: Leba as mans nafratas detanto estirar de a cuerda. napa n.f. 1. Zona que ye denzima d’unaatrae queen chunto fan un tot: A ionosfera ye una de as napas del’atmosfera. A soziedá indú yetrestallata en napas bien deseparatas. Ixe balcón ye pintato con tres napas de pintura. A tarta teneba tres napas de repleno. 2. O que tapa cualcosa: Mos debantemos con una napa de nieu de a palmo. narancha I. n.f. 1. Fruito redondo dea naranchera, desapiaagrodulze, minchableecon a polpa trestallata en gallos: As naranchas son fruitas d’ibierno. II. ach. e n. 2. Deacolor deas naranchas, u siga una mestura deroyo eamariello: Os lamas tibetanos leban unas tunicas decolor narancha. nariz n.f. Naso, parti deacara que yeentre os güellosea bocaesirbeta olorar: A nariz tien doscaños. naso n.m. Nariz, parti deacara que yeentre os güellosea bocaesirbeta olorar: Cuasi no podeba alentar porqueyera encostipata eteneba embozato ro naso. natizo, natiza n. 1. Nino (u nina) rezién naxito: En osespitals un niedo ye a sala do fican e beilan á os natizos. 2. En bels puestos, cordero u crapito naxito muerto: O pastor enterrecó ro natizo d’ixa crapa. natural ach. 1. Que ye sólo resultato de l’aizión de a propia naturaleza: Os rayos son un fenomeno natural. L’amor ye natural entre pais e fillos 2. Feito u produzito sin queaigaabito interbenzión artifizial por parti del’ombre: Istos tomates son naturals. En ixe bar fan unos sucos naturals de fruitas sobrebuenos. 3. Que ye normal u corrién: Que o río lebe poca augua en estiu ye de o más natural. // ach. e n. 4. Naxito u naxitaen bel país u lugar: Semos naturals d’Aragón porque semos naxitosen Aragón. nau n.f. 1. Beyiclo que ba por l’augua u por l’aire: En o pantano han feito un puerto esportibo ques’imple de nausen plegar a primabera. Una nau espazial. 2. Mena d’edifizio gran d’un solo solero ques’emplegacomo obrador u almagazén: En os arredols de o lugar bi ha bellascuantas naus industrials. naxer b.intr. 1. Salir una presona u animal de a tripa de a suya mai: O nuestro primo ye naxito en Samianigo. 2. Salir un animal d’un güego: Os pollez naxen de güegos. 3. Salir una planta deasuyasimién: Ya han naxito as bainetas. 4. Tener o suyo orichen: OEbro naxeen Cantabria. naya n.f. 1. Ringlera de yerba u garba que ba amuntanando-se á mida que se dalla: Por un regular, as nayas se fan á ra cucha de o dallador. 2. Mena de pasadizo con columnas que gosa dará un chardín interiore yecomún en ilesias, monesteriose palazios: Os monchos paseyaban por a naya. nazión n.f. 1. Conchunto de presonas que biben en un país: Tota ra nazión yera en cuentra de os entibos. 2. Territorio d’iste país: A nazión aragonesa buega á o norte con Oczitania. 3. En o luengache churidico e notarial aragonés, pertenenzia á un grupo nazional por estar naxito en un puesto concreto: Debán de yo, notario d’ista ziudá, se presenta Zilia, mayor d’edá e aragonesa de nazión, qui libremén,en iste auto, dona ra suya casa ta ra suya filla Dolors. nazional ach. D’una nazión: A bandera nazional aragonesa ye o siñal tradizional d’Aragón, isto yecuatro faxas royasen fundo amariello. nazionalidá n.f. 1. Posesión de os dreitos comuns por estar ziudadano d’una nazión: Teneba un pasaporte de nazionalidá franzesa. 2. Conchunto de caráuters propios d’una nazión: Os rasgos de a nazionalidá aragonesa prenzipioron á fixar-sen en o sieglo onzeno. ne → en nebar b.intr. Cayer nieu: Agora nieba muito menos quefa añadas. nebasco → nebazo nebata n.f. 1. O feito de nebar: Qué nebata yecayendo agora! 2. Cantidá de nieu cayita: Con a nebata que bi ha, no se podrá ir por a carretera. nebazo n.m. Nebata gran: Ista nueiyecayito un nebazo que por pocas no escacha os tellatos. nebera n.f. Eletrodomestico quesirbetaalzar frescos os mincharseas bebidas: No metas os platanosen a nebera, quese malmeterán. OSB.:Tamién se diz fresquera, anque,en sentiu estreito, no yeesautamén o mesmo. nebiscarda n.f. Nebatachiqueta: Cayó una nebiscarda que nisisquiera adubió á emplir de blanco os árbols. negar b.tr. Dizir quecualcosa no ye berdá: Toz l’acusaban, pero er negaba deraso totas ixas acusazions. negozio n.m. Afer,autibidácon a quese gosa ganar diners: Teneba un negozio decrompa-benda d’autos. negro, negra I. ach. 1. Decolor muito escura: Li cuaca escribir con tinta negra. Lebo unoscalzons negros. 2. Difízil, con poca suerte: Iste asunto lo beigo muito negro. Güei hetenito un diya negro, tot me’n ha salito mal. II. n. e ach. 3. Presona deraza negra: Martin Luther King yera negro. // n.f. 4. Nota u fegura mosical cuala durada yea metá d’una blanca u o dople d’unacorcheya: En un compás decuatro porcuatro dentran cuatro negras. neumatico, neumatica I. ach. 1. Ques’inflacon l’aire u quetreballa por meyo del’aire: Un martiello neumatico. Una lancha neumatica. II. n.m. 2. Tubo de goma pleno d’aire que prene parti deas ruedas de os beyiclosesefica denzimaearredol de o bandau: Punchó a rueda ele’n tenioron quecambiar o neumatico. nezesario, nezesaria ach. Quecal, que ye menister, quefafalta: Ocacau ye nezesario ta ferchicolate. nezesidá n.f. 1. O que fa que as cosas ocurran infaliblemén, por obligazión: Ixa ferida yera mortal de nezesidá. 2. Falta de as cosas más elementals ta poder bibir: Ixa familia pasó dos u tres añoscon muitas nezesidaz. nezesitar b.tr. Tener nezesidá decualcosa u no poderestar sin era: Os bibilons umanos nezesitan de os suyos pais. Ta apañar o posillo nezesitaba un sarrucho. ni conch. S’emplegataachuntar diferenscomponens d’unafrase u orazión negatibas: Yecomo ro can del’ortolano, que ni fa nien dixa fer. conch. S’emplegataachuntar diferenscomponens d’unafrase u orazión negatibas: Yecomo ro can del’ortolano, que ni fa nien dixa fer. niata n.f. Borguil, pallero ál’airelibre que ye un tocho arredol de o cualo s’amuntonan faxos de palla u yerba: Embolicoron a niata con una napa de cheso ta que no se malmetesecon as plebias. niedo n.m. 1. Mena de leito u alox que fan as abes ta dixar-bi os güegos: As zigüeñas gosan fer os niedos en as torres de as ilesias. 2. Parti d’un espital do son os natizos: Malas que a mai li dio de tetar á ra suya filla, a enfermera la se’n baxó ta o niedo. 3. Puesto en o que biben bels animals u s’achuntan barias cosas: Un niedo de gripias. nierbo (u niérbol) n.m. 1. Cadaguno de os organos de o cuerpo que, en forma de cordele rancando de os zentros nierbosos, s’esparden por tot lo cuerpo trasmitindo as empentas motorasesensitibas: En o cuerpo umano bi ha milentase milentas de nierbos. 2. Parti blanquiñosa u amarillenca muito dura que bi ha en a carne: Á yo una de as cosas que más me cuaca de as costiellas son os nierbos. 3. Fuerza,enerchía: Ixa mesacha ye tot nierbo. // n.m.pl. 4. Estato d’una presona cuan se troba muito eszitata u alticamata: No le’n tiengasen cuenta, queye de os nierbose no piensa o que diz. nierboso, nierbosa ach. 1. Quetien que beyercon os nierbos: Osistema nierboso. 2. Que tien nerbios u que tien enerchía: Treballa con muita rasmia porque ye muito nierbosa . 3. Eszitato,alticamato: Yera nierboso porquelo iban á operar. nierbudo, nierbuda ach. Quetien nierbos u quetien enerchía: Teneba unos brazos bien nierbudos. niespola n.f. Fruito redondo de a niespolera, de bels tres zentimetros, minchable e con una sapia una mica aspra: As niespolas sólo se pueden minchar cuan son bien maturas. niespolera n.f. Árbol de crosta pardo grisenca, cocoroza baxa e ampla e que os fruitos son as niespolas: A crosta de as niespoleras gosa badar-se en placas reutangulars grans. nieto, nieta n. O que ye una presonaen relazión á o suyo paye u asuya maye: Nusatros semos nietos de os nuestros lolos. nieu n.f. Auguachelata quecaye de o zielo en forma deflocos u bolisas: A nieu ha emplito de blanco tot lo lugar. nimbiar b.tr. Fer plegar u fer irá bel puesto: Me nimbioron á muyir ranas. Li nimbioron una carta zertificata. nimbío n.m. 1. O que se nimbía: Tiengo un abiso de Correyos ta recullir-bi un nimbío . 2. O feito de nimbiar cualcosa u fer-la plegar á bel puesto: Busatros fez os paquez queyo me’n encargo de o nimbío. nineta n.f. Zerclo escuro que bi haenmeyo de o güello: A nineta s’ubre u tanca pendendo de a luz que bi aiga. nineza n.f. Primer periodo dea bida d’una presona que plega,alto u baxo, dicaras doze u catorzeañadas: L’amostranza primaria sefa en a nineza. nino, nina n. 1. Presona de pocas añadas: Os ninos tienen que chugar e ir ta ra escuela. 2. Apelatibo común emplegato, mesmo por chen gran, ta endrezar-se á ras presonas: Quéfas, nina,ya tes’ha casato a filla? ninón, ninona n. Nino de pocasañadas: En a guardería bi ha dezigüeito ninons. no alb. 1. Seemplegata negar u tacontestar detraza negatiba: Os sabados no bi ha clase. 2. S’emplega de traza interrogatiba dimpués d’una frase u pregunta cuan s’aspera unacontestazión afirmatiba: A capital d’Aragón ye Zaragoza, no? nobalizio, nobalizia ach. e n. 1. Presona que prenzipia á fer una autibidá que nunca antis n’eba feito: Ye nobalizio en o treballo, pero ya beyerás cómo luego se mete á o diya . Ye una escritora nobalizia. 2. En agricultura, se diz deatierra que yerezién labrata: Ixa plana ye nobalizia, la labremos fa dos diyas. noballa n.f. Mena decutiello quese dopla detraza que o corte dentraen unaregata que bi haen o mango: Os pastors gosan lebar siempre amán una noballa. nobanta ach.lum. 1. Nueu begatas diez: Tres meses bienen á estar, alto u baxo, nobanta diyas . 2. O que, en una serie, fa o lumero nobanta: En a maratón de primabera fazió o nobanta. nobela n.f. Narrazión larga queserezenta porescrito: Un cuento yeigualcomo una nobela, pero muito máscurto. nobeno, nobena ach. Nueno, o quefa o lumero nueu en unaserie: Setiembreye o nobeno mes del’año. nobiembre n.m. Onzeno mes del’año: Nobiembretien trenta diyase ba entre otubree abiento. nobio, nobia n. Presona quetien relazionscon unaatracon aintinzión decasar-se: Onobio de Nunila ye de Sobrepuerto. nomás (u només) alb. Sólo, unicamén: Nomás bieba zinco u seis presonas. nombre n.m. 1. Parolacon a queseclamaáras presonas u cosas: No s’alcordaba de o nombre de o bezino d’alto. Cuálo ye o nombre d’ista yerba? 2. En gramatica, n.m. 1. Parolacon a queseclamaáras presonas u cosas: No s’alcordaba de o nombre de o bezino d’alto. Cuálo ye o nombre d’ista yerba? 2. En gramatica, parti de a orazión que s’emplega ta clamar á ras presonas, animals u cosas: Bondá ye un nombre astrauto. // loc. 3. en nombre de beluno: En o suyo puesto: Presentó a reclamazión en nombre de o suyo chirmano. 4. no tener nombre:Estar muito mal: Lo quefazió no teneba nombre. norte n.m. Puesto u endrezera que yeáracuchacuan semos mirando enta o puesto por do sale o sol: Franzia ye a o norte d’Aragón. nos pron. Forma masculinaefemenina de primera presona de pluralen funzión decomplemento: Nos fa mal a capeza. Nos regaloron un libro. nota n.f. 1. Chiquet testo escrito que se dixa como siñal ta que beluno lo leiga: En plegar ta casa se trobó una nota de a filla dizindo-li que tornarba tardi. 2. Balurazión de belexerzizio u desamen: En mosica ha sacato mala nota. 3. Soniumosical: As notas mosicals son siete. notar b.tr. e prnl. Catar, pararcuenta decualcosa: No se notaba queestaseempreñata. Mira si notas de quéyefeito iste pastel. notizia n.f. Informazión sobrecualcosa más umenos rezién: En a radio han dato a notizia de o tierratremo. Fa más detres meses que no tiengo notizias d’ers. nozible ach.m. e f. Que no ye bueno, que ye malo tacualcosa: Otabaco el’alcolson nozibles ta ra salú. nuble, nubla ach. Con boirasesin sol: Güei ha amanexito nuble. OSB.:Coesistecon aforma masculinara barián nublo. nuebo, nueba ach. 1. Sin emplegar u cuasisin emplegar: A telebisión ye nueba, sólo fa tres diyas que la engueremos. 2. Que se fa, se siente, se beye, s’enguera u pasa por primera bez: Tecuaca a mía nueba cartera? A nueba nobela ye pior que a zaguera. // ach. e n. 3. Que plega por bez primeraá un puesto u grupo: Chuan ye nuebo en clase. nuei (u nuet) n.f. 1. Parti de o diya en que no bi ha luzsolar: En ibierno se fa antis de nuei. // loc. 2. Buena nuei: Esprisión ta saludar cuan ye de nueie, más espezialmén, cuan beluno se despidetair-se-neta o leito: Ola!, buena nuei, ya ez zenato? 3. fer nuei:Aturar-seen bel puesto ta dormir: Como yera tardi, faziemos nuei en un otel. 4. pegar-se(u pasar-se) a nuei en blanco: Pasar-lasin dormir: Lebo una soñera que no metiengo en piet,eye que m’he pegato a nueien blanco. nueno, nuena ach. Nueno, o quefa o lumero nueu en unaserie: Setiembreye o nueno mes del’año. nuestro, nuestra ach. e pron.pos. Endica que cualcosa pertenexe á ra primera presona de o plural: Ista pilota ye nuestra. Os nuestros bezinos son de Colungo. OSB.: Cuan ye achetibo lebal’articlo definito: a nuestra casa; a casa nuestra. Abarián antiga d'ista parola ye nueso, nuesa. nueu ach.lum. 1. Zinco más cuatro: Tres trimestres son nueu meses. 2. Nueno, o que en una serie fa o lumero nueu: Remató a nueu, sólo güeito rematoron antis queera. nuez n.f. Fruito minchable de a nuquera, con a casca parda, muito dura e plena de corrucas: As nuezes de o país son más escuras que as de California e muito más gustosas. nugo n.m. 1. Mena de lazo que se preta en estirar de as puntas de cuerdas, cordels, filos u zintas: Cuasi no podiemos desenreligar o cordel porque yera pleno de nugos. Onugo de a crabata. 2. Partiabultata de o tronco de belárbolen a que, por un regular, salen fuellas u brancas: Ista fusta ye mala ta fer galzes porque ye plena de nugos. 3. Parti u punto más importán de bella cosa u problema de o cualo gosa pender a soluzión: O nugo de a custión ye saper quí espardió a notizia. 4. Por estensión, estreitamiento de o garganchón que fa difízil tragar, alentar u charrar: Malas que conoxió a trachedia li se fazió un nugo en o garganchón que cuasi no li dixaba charrar. // loc. 5. nugo de comunicazions: Esbarre, punto en o que ban á complegar-se barios camins: Zaragoza ye un nugo decomunicazions. 6. fer un nugo en a coda:Esprisión con a ques’endica ques’ha perdito detrazafinitiba una posibilidá: No pases pena que no tornará, ya puez fer-li un nugo en a coda! nunca alb. Mái,en dengún inte: Nunca yera estata tanta chen en o lugarcomo l’atro diya. nuquera n.f. Árbolaltero, detronco con crosta grisaesmortezida, cocorozaamplae que o fruito yea nuez: As nuqueras pueden plegar á trenta metrose a suya fusta ye muito preziata ta fer muebles. nusatros, nusatras pron.pres. Forma plural de a primera presona: Nusatros semos d’Aragón. Ista pilota ye de nusatras. OSB.: Con ista forma coesiste a barián nusaltros, nusaltras. ñ n.f. Trezenaletra del'alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye"ñe". Arañón leba una ñeen metá de a parola. ñapa n.f. Apaño u treballo de poca importanzia: A mía chirmana mayor apañó a telebisión con una ñapa. Dende que lo espachoron de o treballo, bibe de fer ñapas. ñudo → nugo o I. n.f. 1. Catorzenaletra del’alfabeto aragonés: Olio leba dos os. // II. art. 2. Formacheneral del’articlo definito masculino: Onaso e os morros son en a cara. // III. interch. 3. S’emplegataamostrar sospresa,almirazión u desgusto: O!, qué ambiesta más polita! obedexer b.tr. 1. Fercaso de o que manda bella presona: Cal obedexer á os pais. 2. Fer o que manda bella lai u norma: As lais son ta obedexer-las. // b.intr. 3. Tener bellacosa o efeuto ques’aspera d’era: Quereba estar dispierto, pero no li obedexeban os güellos. 4. Deber-seá,estarconsecuenzia de: Denguno no sapeba á qué obedexeba ra suya malinconía. obella n.f. Güella, animal de cuatro patas, tetador e remugador, que ye a fembra de o mardano e cuala lana s’emplega ta fer texitos: O pastor yera paxentando as obellas. obligar b.tr. Fer que beluno faigacualcosa por meyo deafuerza u del’autoridá: No querió fer-lo, pero l’obligoron. obra n.f. 1. Cualsiquiercosa quesefa: Ixa nobela ye una de as millors obras de a literatura. O puen nuebo ye una obra d’incheniería. 2. Edifizio en construzión: En o cobalto de o lugar son fendo una obra. 3. Apaño en beledifizio u carretera: Ta fer a cozina como dizizcal fer muitas obras. obrador n.m. Cualsiquier fabrica u taller en que se fan as cosas de traza más u menos manual: Un obrador de pastelería. Un obrador de ropa. O imprentador ye en l’obrador. Tien un obrador defusta. obrero, obrera I. n. 1. Presona que emplega a fuerza fesica u inteleutual de o suyo treballo en o prozeso de produzión: Os obrers son qui fan que o país baiga entabán. II. ach. 2. Quetien que beyercon o treballo: A clase obrera. ocheto n.m. 1. Cualsiquiercosa queesistee puedeconoxer-se: En o repalmar bieba una ripa d’ochetos. 2. Finalidá, intinzión, o que queremos aconseguir cuan femos cualcosa: Toz os diyas fa una ora d’esportecon ocheto d’estar millor fesicamén. ocupar b.tr. 1. Emplir un espazio: O sofá ocupa cuasi tota ra cambra. 2. Prener posesión de cualcosa: Astí no puez posar-te porque ye ocupato. // b.prnl. 3. Adedicar-secon intréseatenzión á belafer: De os nimbíosya m’ocupo yo. oczitano, oczitana ach e n. 1. Presona d’Oczitania, país que yeál’atro costato de os Pirineos: Os oczitanoscharran oczitano. 2. D’Oczitania: Tarba ye una ziudá oczitana. // 3. n.m. Fabla oczitana: En oczitano ta dizir sí, dizen “oc”. ofierta n.f. 1. Presentazión de mercadurías tarasuya benda: Ixa botiga tien una ampla ofierta d’ordinadors. 2. Produto que se bende á un pre más baxo de o normal: Mos crompemos una telebisión que yera d’ofierta e mos estalbiemos buenos diners. 3. Promesa de dar, cumplir u fer cualcosa: A mía bezina teneba tres ofiertas detreballo e no sapeba porcuala dezidir-se. ofizial, ofiziala I. n. 1. Presona obrera que ha superato os conoximientos d’aprendizache: En ixa dibisión bi ha tres ofizialas e zinco aprendizas. II. ach. 2. Que pertenexe á o Estato u á bellacorporazión publica: OB.O.A.ye a publicazión ofizial d’Aragón. ofizina n.f. Puesto detreballo burocratico: En o conzello han ubierto una ofizina d’atenzión á o cliyén. ofizio n.m. Autibidá quesefa detrazacutianaáescambio de diners: L’ofizio de o suyo nobio yefontanero. ofrexer b.tr. 1. Dar cualcosa á beluno, embitar-li: No más dentrar en a suya casa m’ofrexioron un café. // 2. b.prnl. Estar disposato á fer una aizión: S’ofrexió á ordenar a biblioteca. ofrir→ ofrexer ogro n.m. Presonacheesmachinario, grandazefiero que gosatener un chenio muito dolento: En o cuento saliba un ogro que minchaba ninos. oi interch. S’emplega, por un regular, taamostrar sospresa: Oi!, mes’ha olbidato! ola I. n.f. 1. Onda, cantidá d’augua que puya por denzima de a superfizie de mars, ríos u lacos: Yéranos en a placha chugando con as olas. 2. Por estensión, gran cantidá decualcosa: En os meses zaguers no dixan de plegar olas d’inmigrans. 3. Cambio de temperatura rapedo e gran: O zaguer ibierno benió una ola de fredo como feba añadas que no en tenébanos. II. interch. 4. S’emplega más que más tasaludará bella presona u tasiñalar sospresa u almirazión: Ola!, qué tal plantas? Ola!, qué pincho biens! olbidar-se b.tr. e prnl. No alcordar-se decualcosa: Mosemos olbidato d’abisar-li que no i benise. S’ha olbidato detancar a luz. oliba n.f. Fruito minchable de a olibera, berde u negro, más u menos abuegato de o cualo sale l’olio u l’azeite: As olibas maturas son negras. Ta brendar mos apañemos una ensalada con tomatee olibas. olibera n.f. Árbol detronco curto, rezio eretorzicato, fuellasiemprecutia, que o fruito yea oliba: As oliberas d’Aragón fan uno de os millors azeites de o mundo. olio n.m. 1. Suco graso que se saca de as olibas u atros bechetals: L’olio aragonés ye suabe e sobrebueno. 2. Pintura que se fa esfendo colors en azeite: Ye aprendendo á pintar á l’olio. 3. Cuadro feito emplegando istas pinturas: En o museyo bi ha una esposizión d’olios. 4. En o ritualcatolico, azeite que s’emplega en bels rituals: En a estremunzión o mosen fa o siñal de a cruzcon os didos mullatosen olio. olla n.f. Basillaredonda de bardo u de metalcon ansas: En o calibo bieba una olla con un coniello fendo-se’n. n.f. Basillaredonda de bardo u de metalcon ansas: En o calibo bieba una olla con un coniello fendo-se’n. olorar(u ulorar) b.tr. 1. Perzibiras olors: Yéranos olorando un manullo derosas. 2. Berruntar-secualcosa: Ya m’oloraba yo quecon ixeequipo íbanos á perder. // b.intr. 3. Fer olor: Oromero olora muito bien. OSB.:En azagueraazeuzión ye muito millor,en aragonés,emplegar fer olor. ombre n.m. 1. Presona de secso masculino: Os ombres e as mullers son presonas con os mesmos dreitos e obligazions. 2. O que ye una presona con relazión á ra mullercon qui yecasata: L’ombre de Nieus seclama Chorche. 3. O que ya no ye nino: Fa dos diyasyera un nino e agora ya yetot un ombre. onda n.f. 1. O quetien formacurba: Opelo li fa ondas. 2. Bibrazión periodica de belmeyo fesico,como aluz, o soniu,ezetra: As ondas radiofonicas. 3. Ola, cantidá d’augua que puya por denzima deasuperfizie: L’airefeba ondasen l’augua de o laco. onso, onsa n. Animal tetador salbache e montesino que ye muito gran e muito zerruto; mide arredol de dos metros e cuasi no tien coda: En os Pirineos cuasi no quedan onsos. A os onsos a miel liscuaca muito, pero minchan detot, mesmo animals tetadors, pexese güegos. onze ach.lum. 1. Dieze uno: Cuatro esietefan onze. 2. Onzeno, o quefa o lumero onze d’unaserie: Nobiembreye o mes onze del’año. onzeno, onzena ach. e pron.lum. O quefa o lumero onze: Nobiembreyel’onzeno mes del’año. A onzena semana del’año cayeen marzo. operazión n.f. 1. Feito medico que consiste en ubrir u tallar bella parti de o cuerpo ta curar o que ye dolento: En o espital han feito una operazión á corazón ubierto. 2. Prozeso matematico con a fin de plegar á bel resultato: En ixe problema caleba fer zinco operazions diferens. 3. Aizión que se fa ta plegar á bel fin: Totas as añadas,cuan rematan as bacanzias de berano, a polizía monta ra operazión tornata. ora n.f. 1. Periodo detiempo queequibaleásisanta menutos: Odiya tien benticuatro oras. 2. Inteá o consonán tafercualcosa: Cuán ye a ora dezenar? orache n.m. O tiempo atmosferico: Güefa buen (u mal) orache. orden n.m. 1. Situazión de cualcosa de a traza que ye menister: Meter en orden alfabetico. 2. Situazión de normalidá u tranquilidá: Anque a puerta yera ubierta, tot yera en orden. 3. Metodo, trazacoderén defercualcosa: Si no fas o treballo con orden, t’embolicarásetesaldrá una sinconisión. // n.f. 4. Cosa que manda beluno ta que atro obedexca: Adomaba o can dando-li órdens curtas. 5. Organizazión relichiosa que os miembros biben seguindo unos regles: A orden de os dominicos. ordinador n.m. Traste quetreballa detrazarapedaeautomatica prozesando totarainformazión quelise’n da: L’ordinador tamién sirbeta nabatiar por a rete. ordinazions n.f.pl. Conchunto de regles que tien una comunidá ta desembolicar o suyo quefer u as suyas autibidaz: As ordinazions de a comunidá dizen que o cargo de n.f.pl. Conchunto de regles que tien una comunidá ta desembolicar o suyo quefer u as suyas autibidaz: As ordinazions de a comunidá dizen que o cargo de presidén yeirrenunziable. ordio n.m. 1. Zereal que crexe en espiga, semellán á o trigo, anque más claro, e que s’emplega como minchar: A biera ye una bebida que se fa de l’ordio. 2. Popularmén, biera: Leba ixa pancha detanto beber ordio. orella n.f. 1. Cadaguna deas dosapendizes quetenemosá os doscostatos deacara, amán de os pulsos, e quesirben tasentir: Omío primo s’ha ficato un pendién en a orella. // loc. 2. con as orellascachas:Abergoñato u tristo: Tornó ta casa con as orellascachas porques’esmelicoron d’er. ormino, á alb. Detrazacutia,asobén: No faigascarne queya en minchamos á ormino. oro n.f. Metal preziato decoloramariella: Os aniellos de os nobiosyeran d’oro. ortal n.m. Güerto, por un regular,amanato ácasa: Ista añada cuasi no he plantato trunfasen l’ortal. ortalizia n.f. Planta quesecautibaen un güerto tafer-laserbir de minchar: A ensalada e o tomateson ortalizias. ortolano, ortolana n. Presona quecautiba un güerto: Dende queyechubilato s’entretieneen l’ortal fendo d’ortolano. ostache n.m. e f. 1. Presona que s’ofrexe u se demanda como guarenzia de que se cumplirá bel pauto: Os cristianos, ta asegurar-se de que no bi aberba más enrestidas, desichioron que o fillo de o rei moro se quedase como ostache. 2. Presona á quise tien presa ta obligar á atros á fer cualcosa: Os ladrons, cuan fuyiban, pilloron á doscliyentascomo ostaches. ostal n.m. Establimiento en o que dan alox e mincharácambio de diners: Os ostals gosan estar de menos luxo que os otels. otel n.m. Establimiento en o que dan alox e mincharácambio de diners que ye de más luxo quefondase ostals: Os otels dezinco estrelas son os máscarose os que tienen más luxo. otilar b.tr. Escañutar oscanse os lupos detraza prolargataetrista: Oscans otilaban como sis’ese á rematar o mundo. otri pron.indef. Atra presona: Treballa ta otri. Di-le-ne á otri que á yo no mefoterás. OSB.:Iste pronombres’emplegasiempre dezaga de preposizión. otubre n.m. Dezeno mes del’año: Otubretien trenta e un diyase ba dimpués desetiembre. p n.f. Quinzenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“pe”: Pocha prenzipia por a letra pe. pabo, paba n. 1. Abe gallinazia grandiza queleba un penchollo decarneroya debaxo de o bieco: Muita chen, a nuei de Nadal, fa pabo rustito ta zenar. 2. En bels puestos aurón, abe gran, de plumasescuras, codaen traza d’abanico u bentallo e quecuan yeen climen pegaesgramuquitos igualcomo os toros: O pabo montesino ye en periglo de desaparixión. pacha → fer(pacha) pachán, pachana ach. Presonaescudiataen o bestireen o quefa: Jolio siyes pachán!, no sé qué has puesto fer ta amolar a radio. paco n.m. Parti de o mon en a quesiempre bi ha guambra: En o paco siempre bi ha umedá porque no lei pega o sol. paga n.f. Diners quese ganan en un periodo detiempo: Ta o berano li bosoron a paga estraordinaria. pagar b.tr. 1. Bosar, dar diners á cambio de bella cosa: Pagoron a consumizión á escote, entre toz. // loc. 2. pagar á l’inte: Bosar de bezen o inte de a crompa u cuanmos dan a mercaduría: Se’n leboron un equipo de mosica elo pagoron á l’inte. pai n.m. O que ye un ombrecon relazión á os suyos fillos: Paichugaba con nusatroscuan yéranoschicorrons. país n.m. Territorio queforma una unidácultural u politica: Ista carneye de o país. Onuestro país seclama Aragón. pala n.f. Ferramientacomposata por un palo luengo e unafuella defusta u de metalen aestrimera ques’emplegatareplegarcualcosa: Opiquero pilló a pala ta cargar a fornigonera. palanca (u palenca) n.f. Zeprén, barra dura, por un regular de fusta u fierro, que s’emplega ta debantar pesos grans u ta trasmitir fuerza: En metá de o camín bi eba una peña e teniemos que mober-la con una palanca. palanga n.f. Mena de puen quesefacon tablas, tablizos u troncos: Doszientos metros arriba bi ha una palanga ta cruzar o río. palazio n.m. Edifizio adedicato á abitanza de reis, chens de a nobleza u corporazions: O palazio de os condes de Guara de Uesca ye conoxito tamién como de Villahermosa. palla n.f. 1. Tallo seco de bels bechetals: A palla de os zereals fa de buen minchar ta os abríos. // esm. 2. Tubet estreito de plastico u papel plastificato que gosa emplegar-se ta beber chorrupando: Á os ninos lis fa goyo beber con una palleta. // loc. 3. á palleta (u chitar palleta): Traza de trigar suerte pillando por eslezión a palla más curta umás larga, seguntes o caso, d’un conchunto d’igualcantidá que as presonas que preban suerte: Se chugoron a guardia de o cabo de semana á palleta. 4. dar palleta: Espachar de o treballo: Dimpués de lebar quinze añadas treballando en ixa interpresa, li dioron palleta e agora ye sin treballo. pallaso, pallasa n. Presona, por un regular desfrazata, quetreballafendo arreguirárachen: Una de ascosas que máscuacan de o zirco son os pallasos. palmera n.f. Árbolsin brancas detronco aspro ecocorozaformata por grans fuellas berdas: En os países tropicals bi ha muitas palmeras. palmotiar b.tr. Aplaudir, chuntar as polpas de as mans ta que sonen: Palmotioron muito l’autuazión de os pallasos. A chen no dixaba de palmotiar ta que os mosicos tocasen atra pieza. palometa n.f. 1. Paxarela nueiturna: En berano, con a luz enzendita, dentran muitas palometas. 2. Teña de bella paxarela nueiturna que se mincha a ropa: Dintro de l’almario bi ha unos saquezcon yerbas ta que a palometa no se minche a ropa. palomo, paloma n.f. 1. Abe d’alas curtas e plumas blancas, grisas u azulencas que gosa beyer-se arredol de plazas e ilesias: As palomas emporcan os edifizios publicos. OSB.: Ta referir-se á o conchunto d’istos animals s’emplega, por un regular, a forma plural femenina. // 2. loc. (desp.) más maricón que un palomo coxo: Muito maricón: Ixeye más maricón que un palomo coxo. pan n.m. Masa de farina, augua, empreñatuera e sal que se cuezen o forno e s’emplega como minchar: Os güegos fritos cal minchar-los con muito pan ta poder untar. panadera n.f. Golpes quelise’n dan á beluno en gran cantidáeintensidá: Entre oscuatro li dioron una panadera que por pocas no lo matan. pancha n.f. 1. Tripa, parti de o cuerpo en a que bison os prenzipals organos de l’aparato chenital, urinario e dichestibo: A boxica ye en a pancha. 2. Partiesterior de o cuerpo quecorrespondeáratripa, más que más si ye gran: Nino, qué pancha t’haschitato en cuatro diyas!, no sécomo puezembotonar-te oscalzons. pancho, pancha ach. Mielsudo, presona quefaascosas detrazalentaetranquila: No pases pena quecon o pancha queye no s’esbinzará. pando, panda ach. Lento, quese muebeamoniquet: A profesora mos amostraba osexerzizioscon mobimientos pandos ta que podésenos aprender-los. paniquesa n.f. Animal tetador nueiturno que mataanimalschicorronscomo zorzeseratas d’auguata minchar-los-seetien o cuerpo alargato eas patascurtas: As paniquesas son decolor parda royisca por denzima e blanca por debaxo. panizo n.m. Milloca,zereal quecrexeen plantasalteras fendo una panolla de granosamariellos: Opanizo ye orichinario d’America. panolla n.f. Espiga de o panizo, formata por unas ringleras pretas de granos queson arredol d’un zuro: Ta deseparar os granos de panizo calesgranar as panollas. pansa n.f. Ugaseca: As pansas de California no gosan lebar perpitas. pantasma I. n.f. 1. Imachen fantesiosa d’una presona muerta: L’atro diya fazioron por telebisión una zinta de pantasmas. // 2. n.m. u f. Presona que se da bando sin tener por qué: Ixe ye un pantasma, no li’n creigas ni a metá de o que diz. II. ach. 3. Se diz d’un puesto que parixe albandonato: Á ixas oras no se sentiba garra bida por ascarreras, parixeba una ziudá pantasma. pantera n.f. Animaltetador salbache, semellán á un gato muito gran con plachasen forma d’aniello: A piel de as panterasye muito preziata en pelletería. pañuelo n.m. Troz detela queselebaen acapeza: Fa bellas añadas as mullerscatolicas seteneban quetapar a capeza con un pañuelo ta dentraren a ilesia. OSB.: O pañuelo queleban nugato os ombresen acapezaseclamatamién cacherulo. papa n.m. Formacoloquialtareferir-seá o propio pai: Ha dito papa que o domingo que biene puyaremos ta o lugar. papel n.m. 1. Sustanzia feita d’una pasta de fusta e atros materials que tien muitos emplegos:Escribimos en fuellas de papel. 2. Decumento que se meneste ta cualcosa: Ta pedir un ampre en un banco cal fer una ripa de papels. 3. Presonache u treballo que tien que fer una presona:En a obra de teyatro teneba que fer o papel de preto. // loc. 4. papel mullato: Situazión sin efeuto en que queda cualsiquier cosa u balura nula de cualsiquier cosa: Dimpués de a bamba que dioron con a nueba lai, tot en quedó en papel mullato. papelero, papelera I. ach. e n. 1. Caretero, presona que no diz o que de berdá piensa e que afalaga falsamén: No te fíes mica que ye un papelero de cudiau II. n.f. 2. Rezipién ques’emplegatachitar papelseatrascosas inserbibles: No chitez os papels ta o suelo eficar-losen a papelera. paper→ papel papis ach.e n. Felalo, belulo, marcantón, queautúacon pocaintelichenziae quecualsiquiera puedeengañar-li: Dios!, qué papisye!, parixe que siempre ye embazilato, como siestaseen atro mundo. Á ixa,con o papis queye, tot lo mundo la engañará. paquete (u paquet) n.m. Ocheto ques’embolicatalebar-lo u nimbiar-lo á bel puesto: Me plegó un abiso decorreyos ta queise á recullir un paquete. par I. n.m. 1. Conchunto de dos cosas de a mesma clase: Un par de zapatos. Mira ixos dos, menudo par de dos! 2. n. u ach. Que se puede dibidir por dos: Güeito ye un lumero par. // loc.3. ta par de:Enta: Ixe prato yeta par de Franzia. parabiens n.m.pl. Esprisión ques’emplegatafelizitará beluno u ta deseyar-lifelizidá: Toz li dioron parabiens por o premio queeba aconseguito. paracayitas (u paracayedas) n.m. Traste quesirbetafrenaracayita d’una presona quesechita dende un abión: Odomingo fan una muestra de brincosen paracayitas. paralís n.m. Perda deacapazidá de mobimiento de bella parti de o cuerpo: Dende queli dio ro infarto zelebral, tien paralísen o brazo. parar b.tr.e prnl. 1. Meter u disposar cualcosa de traza que faiga onra ta bella finalidá: Leban más de tres diyas parando-se o desamen. 2. Aturar: Para l’auto e biene-te á fer un café. // loc. 3.pararcuenta: Meteratenzión eintrés: Para cuenta no te’n caigas! parata n.f. 1. Mena de paret que se fa en un río u regatiello ta almagazenar augua: Fazioron una parata en o río ta poder puyar augua á o deposito monezipal. 2. Corralcon caballos guarans u sementals: Como a yegua yera calién, la lebemos ta ra parata. 3. Puesto en o ques’atura un beyiclo publico: En a terzera parata ya no podió puyar denguno porquel’autobúsyera rebutién. pardina n.f. Conchunto que fan una casa de campo e as suyas tierras de treballo en o mon, luen de o lugar: O millor olio que saca ye o de as oliberas que tien en a pardina. pardo, parda I. n. 1. Animal remugador e guallardo de color parda royisca que mincha yerba, tien cuatro patas luengas e coda curta, e que o masclo tien unos cuernos muito grans fendo brancas: O pardo, l’ante e o reno son animals de a mesma familia. II. ach. 2. Marrón, de a color de a castaña: A casca de a nuez ye parda. 3. Escuro, más que más si ye poraber-seesbafato acolor: No te metas más ista camiseta queye parda detanto labar-la. parella n.f. 1. Conchunto de dos presonas, más que más sison de secso diferén: Loís e Chulia fan buena parella. 2. Conchunto de dos cosas de a mesma clase: Ha sacato ampratos de a biblioteca una parella de libros. // loc. 3. fer parella: Combinar por a suya forma: Mira si trobas en iste rebolizio a pluma que fa parella con iste boligrafo. parellano, parellana ach. Semellán, quese parexeá bellacosa: Alto u baxo dizioron lo quet’he dito u cualcosa parellana. parentalla n.f. Conchunto de presonas quetienen una mesmarelazión familiar: Cuan secasoron s’achuntó tota ra parentalla. paret (u parete) n.f. 1. Construzión bertical de ladrillos, tochos, piedras u cualsiquier atro material que, por un regular, forma parti d’un edifizio: Teneba cuasi totas as parez de casa plenas de cuadros. 2.Cara u superfizie lateral de belcuerpo: Os montañers puyoron por a paret norte de a montaña. OSB.:O plural d’ista parola puede estar parez u paretes. estar parez u paretes. paretón n.m. 1. Paret feita decualsiquier trazata deseparar, por un regular, güertos u cambos: O paretón de o güerto ya lo fazió paye. 2. Paret meyo esboldregata: Cal apañar ixe paretón porque asenruenascayen ta o cambo bezino. 3. Paret debán de a que fican á una presona á qui ban á afusilar: En as guerras son muitas as presonas queleban ta o paretón. parexer I. b.intr. 1. Tener bella semellanza u belaspeuto con cualcosa: Con ixa ropa parexes un espantallo. // b.impres. 2. Opinar, creyer: Me parexe que maitín pleberá. ¿Á tu, te parexe que os diners bienen de o zielo, u qué? // b.prnl. 3. Dar un retiro á beluno: Os dos fillos se parexen muito á ra suya mai. II. n.m. 4. Opinión: Si querez saper o mío parexer, ya me’n preguntarez . OSB.: Ye común sentir a prenunzia d’iste berbo en totas as suyas formas con i en asegundasilaba: parixer, parixeba, parixe, parixito,ez. paridera n.f. Edifizio en o mon con un corral, por un regular trestallato, ta ficar-bi o ganato lanar: As parideras son construzions fázils de trobar en l’Aragón no transuante. parién, parienta n. Presona quetien bellarelazión familiarcon unaatra: Ixa muller queremata deir-se-neye una parienta lexana,yesobrina d’un tío segundo de mama. parir b.tr. Librar, tener un fillo a muller u a fembra de os animals tetadors: A baca roya ha parito una betiella torda. Á la tuya chirmana li toca parir o mes que biene. parla n.f. 1. Trazaconcreta decharrar: En a parla d’ixelugar dizen “pllorar” en puesto de plorar. 2.Capazidá defablar: prenzipio á notar-se a gargamela raspia e dimpués se quedo sin parla. parlache n.m. Traza decharrar de bella bal u lugar: En o parlache d’ixelugar dizen puyareen puesto de puyar. parlar b.intr. 1. Prenunziar parolas ta fer-se entender: Os sers umanos son animals que parlan. 2.Conoxer prou una fabla ta poder emplegar-la: Parlamos aragonés. 3. Fablar unas presonas con atras: Yéranos parlando de zine. 4. Comunicar-se de bella traza: Os xordos parlan entre ers con as mans. 5. b.prnl. Dirixir-se u enfilar-sea parola: No se parlan dende ques’encarrañoron. parlaticato, parlaticata ach. e n. Que no tienmobimiento en bella parti de o suyo cuerpo: Dimpués del’azidén se quedó parlaticato de as garrase agora ba en una silla deruedas. parola n.f. 1. Conchunto desonius quesirben taespresar bellaideya u ta nombrarcualsiquiercosa:Ternasco ye una parola de güeito letras. 2. Empeñoramiento que fa una presona de que o que diz ye berdá u de queferá o que diz: No t’apures quesi t’ha dato a suya parola, lo ferá. 3.Dreito tacharraren unareunión: Demandó a parola. 4. Fazilidá que tien bella presona ta charrar muito: Ixe politico tien muita parola. 5. Testo u letra d’una pieza mosical: No me sé encara a parola d’ista canta. OSB.:Anqueen afabla bibasesiente muito o bulgarismo castellanoparabra,calfuyir de dito bocable, posaformachenuinaen aragonés ye parola. paroliar b.intr. Charrar unas presonascon atras: Mos trobemosen l’autobúseestiemos paroliando un buen rato. b.intr. Charrar unas presonascon atras: Mos trobemosen l’autobúseestiemos paroliando un buen rato. parpago n.m. Troz de piel,en traza detelo mobible, quetapa os güellos: Á ra fin de os parpagos naxen as pestañas. parque n.m. Terreno con árbols e plantas que s’emplega como puesto ta escansar e pasar-lo bien: O conzello ha meso más bancos en o parque ta que a chen pueda posar-se. parte n.m. Decumento u informazión quesecomunicaá beluno: Odotor li dio un parte de baxa. parti n.f. 1. Troz d’un tot: Obrazo ye una parti de o cuerpo. Con os diners fazioron tres partisese’n repartioron. 2. Puesto: Oscalzons tienen queestaren atra parti, porque herechirato en tot l’almario e no los i trobo. partida n.f. 1. Cadaguna deas partisen quesetrestalla o termino monezipal: En a partida de a balleta bi ha muitos fruiters. 2. Cadaguna de as partis d’un chuego: Se chugoron o café á cuatro partidas de guiñote. partito n.m. 1. Organizazión politica formata por un conchunto de presonas que esfienden as mesmas ideyas: A chen gosa dibidir os partitos en partitos de dreitas e partitos decuchas. 2.Competezión esportibaentre dosequipos: Un partito de pilota. Un partito defútbol. pas alb. Particla negatiba ques’emplegataenfortira negazión: No seré pasyo qui lo faiga.Nucleyars?; no pas! pasa n.f. 1. Enfermedá que s’apega á muitas presonas de bez en poco tiempo: Iste ibierno bi abió una pasa de gripe que mos tocó á cuasi toz os de o lugar. // loc. 2. de pasa:Migratorio u ques’emplegacomo puen tair d’un puesto taatro: Una ziudá de pasa. Abes de pasa. pasadizo n.m. 1. Paso estreito: Os chugadors dentroron en o cambo por un pasadizo que eban feito as animadoras. Ta plegar á ra torre de o castillo caleba pasar por un pasadizo escuro e umedenco. 2. Parti deacasaestreitaelarga do dan as puertas deas diferenscambras: A nuestra casa cuasi no tien de pasadizo. pasaporte n.m. Mena delibreta que mos permite pasar d’un país taatro: Ta biachar á muitos países d’Europa no moscal pasaporte. pasar b.tr. 1. Nabesar,cruzar d’un puesto taatro: Pasoron o puerto antis defer-se de neuis. 2. Dixar dezaga: En a segunda buelta pasoron á o corredor queiba o primero. 3. Chiraraclau u correr o zerrullo tatancara puerta: Pasa ra clau e no dixes ubierta ra puerta. 4. Ocurrir: Qué pasa aquí? // b.intr. 5. Desimir-se, desentender-se: Á ixa o mesmo lise’n da, pasa detot. // b.prnl.6. Autuar másentallá de o que ye normal: Opaise pasó con o castigo de o fillo. pasato n.m. Tiempo que ya ha ocurrito: D’antis más,en o pasato, no caleba ircon tantas priesas. pascua n.f. 1. Tiempo queen as relichionscristianas siñalafeitos importans dea bida de Chesucristo como o naximiento u aresurrezión: Dimpués de Semana Santa biene a Pascua. 2. Tiempo queen arelichión chodigaremeraafuyita de oschodigos d’Echipto: Oschodigos minchan cordero ta ra Pascua. paseyo n.m. 1. Gambada, o feito e resultato de caminar: Faziemos un paseyo dimpués de zenar ta estirar as garras. 2. Andador publico por o que a chen puede paseyar: En o paseyo as zeras son muito más amplas queen as atrascarreras. pasiar(u paseyar) b.intr. Caminar taferexerzizio u ta pasar o rato: Cuan truqués por telefono yéranos pasiando con o can arredol decasa. paso n.m. 1. Mobimiento quesefacuan se marchaeseleba un pietentaadebán antis de debantar l’atro: Marchaba á pasos grans. 2. Mida que equibale á ra longaria d’un paso: Os ninos marcoron con fitas as porterías á una longaria de cuatro pasos guallardos . 3. Cadaguno de os mobimientos que se fa con os piezen bailar: No podeba aprender-se os pasos de o tango. 4.Trango, o quecalfer taaconseguir bellacosa: Si quiers fer bien a ecuazión, sigue os pasos uno dezaga del’atro. 5. Puesto ta nabesar d’un costato ál’atro: Cal pasar por o paso dezebra. pasta n.m. 1. Masa de farina e augua con a que se fan bels minchars: Os macarrons e os espaguetis son pasta. 2. Galleta u cualsiquier atra masa de pastelería semellán: Almorzemos lei con pastas. 3. Cualsiquier masa que se fa mesturando os ingrediens con augua u atro liquido: Fazió una pasta con sarratizos e pegó ta tapar a bada de a finestra. pastel n.m. 1. Masa defarina dulzeetoba que puedelebaratros ingrediens: Á yo os pastels que más mecuacan son os decrema. 2. Barreta de pinturafeitacon augua bescosa: Tiengo una caxa de pintes de pastel. pastelería n.f. Puesto en o quesefan u benden pastels: En ixa pastelería fan unascocas sobrebuenas. OSB.:Seconsellafer serbir millora boz zucrería. pastelero, pastelera I. n. 1. Presona quefa u bende pastels: Siñor Chusé ha dixato defer pan en o forno e agora sólo s’adedica que de pastelero. II. ach. 2. Que tien que beyer con os pastels: Una manga pastelera. pastiella n.f. 1. Troz de pasta chicorrón, por un regular redondo u cuadrato, que s’emplega como merezina: O medico li rezetó unas pastiellas ta ra tensión. 2. Cualsiquier troz de pasta no muito gran: Una pastiella desabón. pastiello n.m. 1. Pasador de fierro u fusta que chira por una punta e escansa l’atra en una mena de pestaña e sirbe ta zarrar puertas e finestras: Pasa o pastiello ta que no s’ubra o bentano. 2.Zerrullo, mena de zarralla de dos piezas, una de as cualas se puede correr ta ficar-la dintro de l’atra: Por dintro de o escusau bi ha un pastiello. 3. Mena d’empanadico de manzana u carbaza:No soi gota laminero, pero os pastiellos m’aiman barbaridá. pastor, pastora n. 1. Presona que s’adedica á cudiar o ganato u o bestiar: O pastor se pasa muitas oras en o mon paxentando ro ganato. 2. En bellas relichions cristianas, o n. 1. Presona que s’adedica á cudiar o ganato u o bestiar: O pastor se pasa muitas oras en o mon paxentando ro ganato. 2. En bellas relichions cristianas, os mosens: Osabado s’achuntoron en o culto e o pastor lis leyó un troz de osebanchelios. pastura n.f. Menchuza ta os animals, más que más ta os tozinos que gosa estar feita de breno u canero e repuis de berduras, peladizos de patatas, carbazas, remolacha, ezetra: Tiene, leba-li iste pozal de pastura á o tozino. pata n.f. 1. Cadaguna de as garras d’un animal: Os onsos tienen cuatro patas e as picarazas, dos.2. Pieza en a que se tien dreita cualsiquier cosa: Ista silla coxia d’una pata. patada n.f. 1. Golpe que se da con o piet: Chugando á fútbol li dioron una patada que por pocas no li creban a garra. 2. Rastro que dixa o siñal de o piet: Dentroron cuan yera rezién fregato e dixoron tot lo suelo pleno de patadas. patantón, patantona ach. e n. Felalo, presonafázil d’engañar: Qué patantón yes, nino!, no beyes quet’han engañato? pataquiar b.intr. e tr. 1. Mober continamén as garras e os piez de traza biolenta: Cuan lo pilló ra polizía pretó á pataquiar como un estericau. 2. Pisar en o suelo con fuerza e continamén como siñal d’estar encarrañato: Cuan o deputau puyó á ra trebuna, a oposizión pretó á pataquiar eprotestar. 3. Pisar muitas begatas: O ganato dentró en o sembrau el’ha malmetito detanto pataquiar-lo. patio n.m. Dentratacon teito d’unacasa que bi ha dimpués dea puerta prenzipal: La trucó por o timbree malas que ubrió s’aguardó á asperar-la en o patio. pato, pata n. Abe de bieco plano eamplo,cuello curto e patascurtascon un telo entre os didos: Os patos fan os niedosen o suelo u en foratos. patria n.f. Nazión en a que beluno ye naxito: Aragón ye a patria de os aragoneses. patrín n.m. Ombre queacompañaá bella presonaen unazerimonia: Patrín de baltizo, patrín de boda, patrín dezerimonias. patrón, patrona n. 1. Presona ta ra que treballan atras presonas: Os treballadors dixoron de treballar dica que o patrón lis puyase o chornal. 2. En as relichions catolica e ortodosa, birchen, santo u santatetular d’unailesia u proteutor d’un coleutibo u lugar: San Chorcheye o patrón d’Aragón. paxarela n.f. Inseuto quetien dos pars d’alasamplase decolors: Bi ha paxarelas decolors bien bisteras. paxaro n.m. Muxón,abe que bola, más que más si no ye muito gran: Ogurrión e o gaison paxaros. paxentar b.tr. 1. Dar yerba u pasto á o ganato: Opastorye paxentando ro bestiar. // b.intr. 2. Minchar yerba o ganato: As güellas son paxentando en o mon. paye n.m. Lolo, yayo, o que ye un ombreen relazión con os suyos nietos: Paye Pascualye o pai de mama. paz n.f. 1. Tranquilidá, ausenzia de problemas: Dixa-me en paz e no me biengas con retolicas. 2.Estato en que una nazión no tien de guerras con atras: Una mala paz siempreye millor que una buena guerra. pazenzia n.f. Capazidátaestar tranquilo entre ques’aspera u sefa bellacosa: Si no tiens pazenzia,ye difízil quetesalga bien o debuxo. pazino (u pazín) n.m. Paco, parti de o mon en a quesiempre bi ha guambra: En o pazino siempre bi ha umedá porque no lei pega o sol. peca n.f. Tacaescuraechicorronaen a piel: A mayestra tien una peca debaxo de o güello. pecotoso, pecotosa ach. e n. Presona quetienmuitas pecas: Ye muito pecotoso e,con o sol,encara lise notan más as pecas. pedir b.tr. Demandar, solizitar: Oconzello pidió a ofizialidá del’aragonés. pedo n.m. 1. Gas quesale por o boforón fendo rudio: Se metió tot royo porqueli s’escapó un pedo debán detoz. // loc. 2. pedo de moncha: Lamín feito con zucre e blanco de güego: Os pedos de moncha quefan en Casbas son muito conoxitos. pedregata n.f. Plebita desinforme de piedra: Ha cayito una pedregata que ha acotolato toz os sembratos. pedricadera n.f. Puesto altero por denzima de o suelo e, por un regular, chunto á bel pilar de a ilesia que emplega o mosen ta pedricar: O mosen trepuzó en as escaleras de a pedricadera e por pocas no s’estoza. pedricar b.tr. Dizir un sermón os mosens: Omosen biello se meteba á pedricare no sapeba cuan aturar. peduco n.m. Calzetín rezio delana u cañimo: Muitos pastorsencara leban peducos. pegamín (u apegamín) n.m. Sustanzia quesirbetaapegar: En clasetenemos barretas de pegamín. pegar b.tr. 1. Dar golpes: Plegó plorando ta casa porque l’eban pegato dos lapos. 2. Produzir: No pegues ixos esgramuquitos que mos bas á ixordar. // b.intr. 3. Quedar bien: Ixa camisa no te pega con oscalzons. pegollo n.m. Inseuto parasito del’ombreeatros que minchaasuyasangre: Os pegollos gosan enzebar-seen ascapezas, pero en as boticas bi ha lozions ta apedecarlos. pegunta n.f. 1. Sustanzia negra e apegallosa que sale de o quitrán: Marquemos o ganato con pegunta.2. Sustanzia apegallosa que ye una mestura de barios componens ques’emplegataempeguntar u calafatar: Cal taparcon pegunta aschuntas de a barca ta que no i dentrel’augua. peinar b.tr. Apañar o pelo de presonas u animals pasando-li o peine por denzima: Siempre se peina con a raya ta ra dreita. Lebaba o pelo tan enreligato que cuasi no lo se podeba peinar. peine n.m. Traste con pugas que s’emplega ta apañar-se o pelo peinando-lo-se: Os peines feitos con a casca de as tartugas carei son de os millors que bi’n ha. OSB.:En bels puestosesisten as barians foneticas pinee piente. peito n.m. Parti de o cuerpo que ba dende o cuello dicarazentura: Ocorazón yeen o peito. pela n.f. Piel que no plegaáestarcrostaerodia bels bechetals u fruitos: A pela de as manzanas. pelandrusca n.f. 1. Muller de malas intenzions: Menuda pelandrusca ye feita, si no la t’ha feita , la te ferá. 2.Mandarra, muller que treballa ofrexendo serbizios secsuals á cambio de diners: A mayor parti de as pelandruscas gosan sofrir una esplotazión laboral. pelar b.tr. 1. Tirar a pela de bel fruito u fruita: Cuan pelas os malacatons te’n lebas cuasi tota ra carne. 2. Tirar as plumas á bella abe: Pelar un pollo. 3. feg. Charrar mal d’una presonaáamagatonsesin ques’entere: Oscompañers no feban que pelar á Loís. pelello n.m. 1. Piel, telo fino quecubre o cuerpo deas presonase osanimals: Opelello de as loirasye muito preziato. 2. Pela de bels fruitos, más que máscuan encara ye berda: Opelello de ascastañas. peliar-se b.intr. e prnl. Reñir dos umás presonas: Se pelioron por una fatera e agora no sefablan. peligarzero, peligarzera ach. e n. Estuto, intelichén,espiricueto: Ye un mesache peligarzero queculle ascosas á ra primera. pella pella n.f. Mena decol, semellán á o bróquil, que ye un conchunto preto de manullos blanquiñosos u amarillencos quecrexen arredol d’un troncho zentral: A pella fa mui mala ulorcuan yecozendo-se. pelleta n.f. Piel, telo quecubre o cuerpo deas presonase osanimals: A pelleta de o coniello ye muito peluda. pelo n.m. 1. Cadaguno de os filos que naxen en a piel de os ombres e os animals tetadors: M’he rancato un pelo de as zellas e m’he feito mal. 2. Conchunto de os pelos deacapeza: Yeran peliando-sen es’estiraban de o pelo. peluquero, peluquera n. Presona que s’adedica á tallar, peinar e apañar o pelo de as presonas: Maitín iré á o peluquero ta que m’esquire. OSB.: Tradizionalmén s’ha clamato, e encara gosaclamar-se,barbero á o peluquero de os ombres, entre que as parolas peluquero e peluquera se prefieren ta o profesional que treballa en as capezas deas mullers. pena n.f. Duelo, sensazión detristor quesetien cuan pasa bellacosa mala u quefasofrir: Mefa pena que no aigas puesto dentraren a unibersidá. OSB.:En aragonés yetamién común emplegarduelo (fer duelo). penar b.prnl. Fer duelo,estar ixagrinato: Me pena queixos dos no s’aigan apañato. penchador n.m. Colgador, mena de tarabidau, por un regular con forma de güembros que, penchato dintro d’un almario, sirbe ta penchar-bi ropa: Penchó a chaqueta e os calzonsen un penchador. penchar b.tr. 1. Dixaren alto unacosacolgata d’unaatra: Penchó ro cuadro en una escarpia. 2.Enforcar, matará una presona u animalficando-li una cuerda en o cuello e pretando-la: En bels países matan á ra chen penchando-la. 3. Colgar colgallos: A o melitar li penchoron una medalla en o peito. // b.intr. 4. Estar penchato: Li penchaban dos morgallos de o naso. pender b.intr. 1. Menestar u nezesitar d’otri u de cualcosa: As cullitas penden de l’augua. 2. Estar subordinato: Os fillos penden de os suyos pais. 3. Estar binclato á cualcosa, ocurrir si pasa bella condizión: Os toros d’ista tardi penden de si plebe u no. 4. Consistir, estar composato:L’almuerzo pendió en güegos fritos con churizo. péndiz→ apéndiz peninsula n.f. Tierrarodiata d’augua por toz os puestos menos por uno: A Peninsula Iberica. pensamiento n.m. 1. Facultá que se tien de pensar: O pensamiento ye una capazidá umana. 2. As cosas que se piensan: L’ese cuacato conoxer os míos pensamientos. 3. Flor detrescolors: Os pensamientos son muito bisters. pensar pensar b.intr. 1. Fer uso de a facultá inteleutual que permite razonar, prexinar, calcular, ezetra: Pensar ye propio de as presonas. // b.tr. 2. Caducar, reflesionar: Yera pensando cómo fer-lo. 3. Tener intinzión de fer bella cosa: Encara estoi pensando si puyaré maitín á esquiar u no. // b.prnl. 4.Suposar, creyer que pueda estarasinas: Me pienso que á ixa ora ya abrérematato. pentinar→ peinar peña n.f. 1. Piedra: Pillemos un zarpato peñase mos metiemos á apedregar un cacholoto. 2.Piedra muito gran que yefixataen o terreno detraza natural: Debán de nusatros tenébanos una peña que mos tapaba tot lo que bieba dezaga. peñazo n.m. 1. Golpe que se da chitando una peña u cantal: Ixa zicatriz que leba en a fren ye d’un peñazo que li dioron cuan yera zagal. 2. Aburrimiento: O nuebo programa de a teleye un peñazo. per→ por pera n.f. Fruito minchable dea perera quetien formas diferens pendendo dea bariedá: A carne de a pera ye blanca u blanquiñosa. perbullir b.tr. Fercozer un poco bellachenta u cozer-la un poquetantis defreyir-la u guisar-la: Perbulle una mica osespinais antis defer-losen tortiella. percha n.f. 1. Bara larga que s’emplega ta bariar dende o suelo os fruitos de bels árbols como oliberas, nuqueras, almendreras, ezetra: Con una percha plegaba á ras olibas más alteras. 2. Bara larga que s’emplega ta empentar e controlar as nabatas: Os nabaters feban abanzar a nabata metendo e sacando una percha de l’augua. 3. Baralarga ques’emplegata brincaraltarias grans: En atletismo bi ha una preba queye o brinco con percha. perchudizial ach.m. e f. Nozible, que no ye bueno, que ye malo tacualcosa: Otabaco ye perchudizial ta ra salú. perchudizioso, perchudiziosa ach. Que no ye bueno, que ye malo tacualcosa: A gasolina ye perchudiziosa ta ra napa d’ozono. percullo n.m. Brazo desillón,cadiera u sofá: No t'asientesen o percullo queespiazarás o sofá. perda → pierde perdemés → pordemás perder b.tr. 1. Tresbatir cualcosa que se teneba e no trobar-la: No sé do he puesto perder o bateaguas. 2. Aprobeitar malcualcosa u malfurriar-la: Si en puesto de perder o tiempo, esesestudiato, agora no tenerbas querepetircurso. 3. Estar ganato: Perdiemos por dos gols. 4.Salir bel liquido u gas poquetá poquet: Ista rueda pierde aire. 5. Adelgazir-se: En un mes ha perdito zinco quilos. // b.prnl. 6. Entibocar-se de camín: Mos perdiemos por a ziudá e teniemos que pillar un tasi. perdiz n.f. Abe chicota que tien en o cuello una mena d’aniello negro e o bieco e as patas royos: Se’n fuen de cazera e trayoron diez perdizes. OSB.: O masclo de a perdizseclama perdigacho eacría, perdigana. perdón n.m. Olbido decualcosa mala queaigafeito beluno: Li demandé perdón porqueli pisé. perdonar b.tr. Olbidarcualsiquier ofensa umal que beluno aigafeito: Dimpués detot lo mal quel’eba feito no lo podeba perdonar. perduga n.f. 1. Mal u estroza que se produz en bella cosa: As chelatas d’iste ibierno trayeran grans perdugas en o cambo. 2. Cantidá u cosa que se pierde: Dica agora o negozio no l’ha trayito que perdugas. perén I. alb. 1. Siempre: Malas que a mayestra saliba de clase, os escolanos perén se meteban á chilar. II. ach. 2. Terne, de traza contina: Astí ye perén, gullibaxo e mantudo. // 3. loc.treballar de perén:Treballar detrazafixa: Estió dos meses de preba en ixa interpresa, pero agora ya i treballa de perén. perera n.f. Árbol detronco dreito eliso, fuellas punchudaseflors blancas, que o fruito yea pera: A fusta de perera ye dura e parda rosenca. periglo n.m. 1. Situazión en a que ye posible que pase bella cosa mala: Os mayestros compreboron que en a carrera no bi ese periglo antis de fer cruzar á os escolanos. 2. Cosa que puede produzir belmal: Otabaco ye un periglo ta ra salú. periodico, periodica I. ach. 1. Que pasa cada bel tiempo: Ye bueno fer-li á l’auto una rebisión periodica. II. n.m. 2.Publicazión informatiba que sale cada bel tiempo e muito más espezialmén á quese publicatoz os diyas: Operiodico de güei no dizcosa del’azidén. Un periodico semanal. perla n.f. Mena de boleta de nacra queseforma dintro deasconchas de bels moluscos: As perlas naturals son muito preziatasen alfayería. permudar b.intr. e tr. Cambiar os animals de piel, pluma u pelo: Os animals cuan permudan son menos bisteros. Por aquí ye estada una cullebra permudando a piel; si no, mira ra camisa. pernil n.m. Garrazaguera de o tozino: L’atra nuei,en o baile, sortioron un pernil. pero conch. S’emplegataligar dosconzeutos oposando-los: Otoro ye bien de pre, pero ye una mica biello. perola n.f. Mena decazuela gran, por un regular másalta queampla, ques’emplegata guisar: En a perola seye guisando ro recau. perpino perpino n.m. Fruito alargato, berde por difuera, polposo e minchable: Á era li agrada muito chitar-se unas rodanchas de perpino en a ensalada. perpita n.f. 1. Simién de bels fruitos: Una perpita de melón. Una perpita de perpino. 2. Piedreta de metal noble: En o río troboron perpitas d’oro. perque → porque perro, perra ach. e n. Malfainero, galbán, presonaá qui no licuacatreballar: Ofillo de Ferrerye más perro queta que, no pega pique. persiana n.f. Mena decortinaenrollablefeita, por un regular,con listons defusta u plastico e queseficaen as finestras u puertas: Puya ra persiana ta que dentre a luz. pesa n.f. 1. Pieza que s’emplega ta pesar cualcosa: Una pesa de meyo quilo ye igual como zinco de zien gramos. 2. Pieza pesata de fierro que s’emplega ta fer musclos u sigataenfortir-losTos os biernes ba ta o chimnasio á fer pesas. pesar b.tr. 1. Establir o peso decualcosa: L’atro diya me pesé en a farmazia e m’eba enreziato dos quilos. // b.intr. 2. Tener peso: Iste nino pesa muito ta lebarlo en brazos. pesca n.f. 1. Seutor economico que tien que beyer con a esplotazión de mars e ríos ta ra otenzión de pexes de tota mena: A pescata europeya ye en crisis. 2. Conchunto d'autibidaz relazionatas con a cullita de pexes por dibersión e sin fins lucratibas: O domingo bi ha un concurso de pesca en o entibo de Caspe. pescar b.tr. 1. Sacar pexes de l’augua: Pescar candrexos con retel ye pribato. 2. Prenzipiar á tener bellá enfermedá: He pescato un buen encostipato. 3. Pillar á beluno en galafatón,chusto cuan yefendo cualcosa: Lo pescoron cuan brincaba por o paretón. pescata n.f. 1. O quese pesca: Menuda pescata trayoron, ni queesen acotolato tot lo río. 2. Ofizio de pescar: Mos nefuemos de pescata antis d’amanexer. pescataire, pescataira n. Presona que pesca: Oprimer diya que ubren a bieda, o río s’imple de pescataires. OSB.:Tamién puedeemplegar-sea barián pescaire. pescatería n.f. Botiga do se bende pex: En a pescatería fa más de dos meses que no trayen besugos. pescatero, pescatera n. Presona quetreballa bendendo pexes: A pescatera nueba ye a que millor sirbe. pescato n.m. Pex que s’emplega ta minchar: En a pescatería benden pescatos de muitas menas. OSB.:Anque a forma pescato, con a suya prenunzia popular pescau, yeamplamén escampata,aformachenuina ye pex. yeamplamén escampata,aformachenuina ye pex. peso n.m. 1. Cantidá que pesa cualcosa: Siempre estoi en o mesmo peso. 2. Carga: Ixe carretiello leba muito peso. 3. Cuerda rematata en un troz de fierro que emplegan os piquers tafer dreitasas parez u tasentar finestrase puertas: Opiquero chitó o peso ta presentar a puerta en o galze. 4. feg. Preocupazión: Menos mal!, menudo peso m’has tirato de denzima. petar b.intr. 1. Fer un rudio seco as cosas cuan se trencan, rabientan, esclatan u baten de traza biolenta: Siente cómo petan as castañas en o fuego. Cuan yéranos zagals apurriábanos o suelo con chuncos ta fer-los petar. 2. Bagar, tener ganas defercualcosa: No li petó ir ta o zine. 3. feg. Morir-se: O tío Chuliet ya ha petato. // b.prnl. 4. Chitar-se un pedo: Ixa cambra feba mala ulor porque beluno s’eba petato. petazo n.m. 1. Troz quese desepara d’un tot: Partió a tortiella en zinco petazos. 2. Apaño quesefaen aropacusindo un troz detela: Lebaba os calzons raditos por a forcacha el’en chitoron un petazo. petenar b.intr. 1. Dondiar, ir d’un puesto taatro: Iban petenando por ixos monscuan lis pilló una buena tronada. 2. Burniar, empentar u fer fuerza ta mober cualcosa u á beluno: Os dosestaban petenando ta beyer de mober l’almario. petiu n.m. Esclatito: Cremoron una traca que pegaba unos petius que por pocas mos ixorda. petreño n.m. Banco de piedra que bi haen afrontera deacasa,á o costato dea puerta: Os lolos de o lugar gosaban achuntar-sen en o petreño decasa nuestra. pex n.m. 1. Animal que bibe en l’augua e tien o cuerpo pleno d’escamas: A truita e o besugo son pexes. 2. Pescato: Os chuebes biene por o lugar un camión de pex. peyor I. ach. 1. Contimparatibo de malo, d’inferior calidá u bondá: Iste papel ye peyor que o que merqué ra semana pasata. II. alb. 2. Contimparatibo de mal: Ayer lola yera peyor que güei,cuasi no podeba alentar. pezicar b.tr. e prnl. Pretarcon os didos un troz decarne u decualsiquieratracosa: Me pezicó por debaxo de a mesa ta que mecallase. pezico n.m. Presión quesefacuan se pilla un troz decarneese pretacon fuerza: M’he dato un pezico en o dido entre quezarraba o caxón. pía n.f. Falca ques’emplegatafrenarcualcosa: Si aparcas l’auto en ixa costera, fica-li una pía á ra rueda ta que no se’n baiga. piano n.m. Traste mosical quesesustienesobre dos u tres patasefa mosicaen apurriarcon os didos unas teclas blancase negras: Ba ta o conserbatorio á aprender á tañer o piano. tañer o piano. piar b.tr. 1. Frenarcualcosacon una pía: Mira si pías l’auto no baiga á redolarcostera ta baxo. 2.Inmobilizar ligando con cuerdas: Pretó bien o nugo ta piar bien as patas de a mula. picador, picadora n. Leñazero, presona ques’adedicaáfer leñaeá bender-la: Paye Pascualyera picadoresiempretenébanosen o fogaril a millor leña de o lugar. picantor→ picor picar b.tr. 1. Remenar a tierra u afondar en era emplegando una ferramienta: Ye picando con a xata en l’ortal. 2. Tallar árbols: Yera picando un pin á estralazos. 3. Fer foratos: Pica en ixa paret ta fer una roza eficar-bi o cable. 4. Punchar umosegar os paxaros: Ogallo li picó en a garra. 5.Esmolar a dalla apurriando en o corte con una mena de martiello: Pica bien a dalla ta segar l’alfalz. // b.tr. e intr. 6. Morder o zibo os pexes: Estió tot lo maitín pescando e no picó nisisquiera un pex. // b.intr. 7. Cayeren un engaño: Cómo has picato!, ¿no has beyito queyera mentira? 8. Produzir picore ganas derascar-se: Me picaba o brazo de tantos fabons que en teneba. 9. Produzir escozentor: A ferida me picó muito cuan la me limpioron con alcol. 10.Calentar muito o sol: Jolio,cómo pica güei o sol! picaraza n.f. Garza, abe adomable con plumache negro brilán, fueras de o peito an que ye blanco, e una coda muito luenga: Á ras picarazas lis fa goyo furtar ochetos brilanselebar-los-seta o suyo niedo. picha → pixa pichela (u pichella) n.f. Charra de bino: Ta beber mos ficoron una pichela de buen bino. pichín→ pixín pico n.m. 1. Ferramienta compuesta por una pieza de fierro con dos puntas, una acuta e atra plana, e un mango de fusta: O fosero yera fendo una fuesa con o pico. 2. Bieco, pipón, conchunto de as dos bariellas cornias de as abes: As alicas tienen o pico chirato ta abaxo. 3. Punta de cualcosa: Por debaxo de o debantal lebaba una espiguilla fendo picos. 4. Crencha,cospide d’una montaña: Ixe pico d’astí arriba yel’Aneto. 5. Punta estreita d’ochetos como o porrón, a bota, ezetra por do se bebe á gargallo u á galet: Para cuenta con ixe porrón que sale muito churro por o pico. OSB.: Ta ra segunda azeuzión se consella o emplego de bieco. picolar b.tr. Esmicazarcualcosacon bella maquina u trastetallador: En a tabla me picoloron meyo quilo decarneta fer mondonguillas. picoleta n.f. Mena de pico de man queemplegan os piquers: Opiquero yera fendo una roza en a paretecon a picoleta. picor n.f. 1. Sensazión d’incomodidá que mos fa ganas de rascar-nos: Boi pleno de polbo d’ordio e tiengo tanta picor que me rancarba ra piel. 2. Sensazión d’escozentor quefa mal: Preta os diens que boi á abocar-te una mica d’alcolen a ferida ete dará picor. picotiar b.tr. 1. Piponiar, morder una abe muitas begatas ta minchar u ta esfender-se: Os palomos yeran picotiando as miollas de pan que lis chitaba ra chen. 2. Mincharcantidazchicorronase bariatas: Si no esez picotiato en o bar antis dechentar, agora tenerbaz fambre. pidir→ pedir piedra n.f. 1. Materia mineral que forma as rocas u peñas e cualsiquier troz u parti d’era: O camín ta ra borda ye pleno de piedras. 2. Augua chelata que caye de as boirasen traza dechiqueztormosdechelo: A piedra ha feito una estroza en os bitauseista añada no bi abrá bino. 3. Mena de granet dolento que se forma en bellas partis de o cuerpo: Papa estió en o urologo e le’n troboron una piedra en o riñón . // 4. loc. de piedra: Muito sosprendito: Cuan le’n dizioron se'n quedó de piedra. piedrapiquero, piedrapiquera n. Presona quetreballa picando piedra: Oescuto de o sobreportal l’ha feito con un sinzel una piedrapiquera nabarra. piegato n.m. Gato, maquina quesirbeta debantar ochetosá pocaaltaria: Ébanos punchato e debantemos l’auto con o piegato ta cambiar a rueda. piel n.f. Pelello, telo fino que cubre o cuerpo de as presonas e os animals: M’he restregato en a parete e me s’ha debantato a piel de o brazo . En as tanerías tanan piels. piente → peine pierde n.m. 1. Resultato de no trobar un puesto: Iz por ixecamín que no tien pierde. 2. Perduga decualcosa quetenébanos: Denunzió ro pierde de as tarchetas. piértiga (u piertiga) n.f. 1. Bara larga con una puncha en una de as suyas estrimeras que s’emplega ta enzurizar os güeis: O boyatero punchó á os güeis con a piertiga ta que caminasen. 2. Por semellanza, percha, baralarga ques’emplegata brincaraltarias grans: En atletismo bi ha una preba queye o brinco con piértiga. piet n.m. 1. Partien que remata ra garra de a presona e que se refirma en o suelo: As presonas tienen dos piez. 2. Base en a que se refirma e sustiene cualcosa: O piet de a lampa ye de bronze. 3. Testo curto quese mete debaxo d’unafoto: En o periodico amanexió una foto con o piet cambiato. pieza n.f. 1. Cadaguna deas partis que, en chunto, fan un tot: O xadrez tien trenta e dos piezas, a metá blancas e a metá negras. 2. Cadaguna de as partis que una presonaemplegata bestir-se: Oscalzons son una pieza deropa. pijaito, pijaita ach. e n. Presona que se piensa que ye millor que os demás e fa por que se note: Dende que se’n fue de o lugar se ye tornato un pijaito e, cuan i torna, te mira por denzima de o güembro,como si no nosconoxébanos! pijama n.m. Pieza de bestir, que pendeen calzonsechaqueta,es’emplegatair-se-neá dormir: Omío chirmanet tien un pijama d’onsez. pila n.f. 1. Pieza chicorrona que produzeletrezidá: O mío transistor leba cuatro pilas de boltio e meyo. 2. Rezipién que puede almagazenar augua u atro liquido e tien un forato en o fondo ta poder baziar-lo: En a cozina tenemos una fregadera con dos pilas. Debaxo de a prensa bi ha una pila ta recullir l’azeite malas que ba salindo. 3. Ripa, muntón: Menuda pila de palla bieba en a era! pilar n.m. Pieza dreita e berticalen a que descansan pesos grans: No te s’ocurra clabar a escarpia en o pilar, que ye de fornigón. Si no estase por ixe pilar, a cambra serba cuadrata deraso. pilazana n.f. Paxarela, inseuto quetien dos pars d’alasamplase decolors: Bi ha pilazanas decolors bien bisteras. pillar b.tr. 1. Agarrar u apercazar cualcosa: Tenió que encorrer o pabo ta poder pillar-lo. No sigas fato e pilla o martiello por o mango. 2. Detener, arrestar: A polizía lo pilló cuan saliba de o país. 3. Agarrar unaenfermedá: Omío bezino ha pillato ro sarrampión. pilma n.f. 1. Mena d’untura u pastaapegallosacon a quesecubre un trapo que dimpués seligaarredol d’unatrencadurata que no se muebae puedacurar-se: O can se trencó una pata ele’n metiemos una pilma ta quelis’apañase. 2. Trampa, deuta: Obanco lisechitó denzima porqueyera pleno de pilmas. pilona n.f. Torreeleutrica de metal: Aseleutricas han espiazato a balcon tantas pilonas. pilota n.f. 1. Bola plena d’aire, cualsiquiera que siga ra suya grandaria, que s’emplega ta chugar: Una pilota de golf. Una pilota de fútbol. Una pilota de básquet. 2. Mena de mondonguilla gran queseficaen o cozito: Una de ascosas que más mecuaca de o cozito ye a pilota. piloto n.m. Presona que conduz un beyiclo, más que más barcos e abions: Nieus ye piloto d’abiazión. OSB.: Ista parola ye masculina, pero si cal emplegar-la ta o femenino, será o determinán quimarqueaesferenzia: ixe piloto, ixa piloto. pimiento (u pimento) n.m. Chil, ortaliziaalargata, por un regular berde u roya, que ye güeca: Minchemos un reboltillo de pimientoscon anchobas. pincho, pincha ach. Guapo, polito, guallardo: Jolio, qué pincho estás güei, ni quet’ises á casar. pindola n.f. 1. Merezina chicorrona, por un regular en forma de boleta una mica chafata: Maye se prene unas pindolas berdas ta o corazón. 2. Anticonzeutibo que prenen as mullers ta no quedar-se empreñatas: A pindola cal prener-la-se toz os diyas. 3. Chuego de ninos en que uno s’acacha e os atros ban brincando por denzimarefirmándo-sen con as mansen alomera de qui yecacho:Bi ha muitas barians de a pindola,cuasi tantascomo lugars. pingüino n.m. Paxaro gran con o cuerpo negro por dezagae blanco por debán que bibeen puestos muito fredos: Os pingüinos no pueden bolar. pino (u pin) pino (u pin) n.m. Árbolconifero con una cocoroza que ye plena tot l’año de fuellas finas, como siestasen agullas: As brancas e fuellas de os pinos que cayen ta o suelo se claman pinarra. pinocha n.f. 1. Fruito de os pinose abez: Bi ha pinochas que cuan s’ubren dan piñons. 2. Panolla, espiga de o panizo, formata por unas ringleras pretas de granos que son arredol d’un zuro: Ta deseparar os granos de panizo cal esgranar as pinochas. 3. Fuellas de difuera de a panolla de panizo: En a borda teneba una marfega de pinocha. pinta n.f. 1. Telo preto quesefa denzima dealei: Almorzemos unas llescas de pan con pinta ezucre. 2. Ficha, fuella de papelen a que ison os datos d’una presona u cosa: No podié lebar-me o libro de a biblioteca porque encara no eban feito a pinta. En a escuela teneban una pinta con toz os suyos datos. 3. Farcha, aspeuto esterior de bellacosa: Ixeroz tiene buena pinta. ¿Has parato cuenta qué pintas fascon ixos ropallos? pintacoda n.f. Buelta entera dende a capeza dica os piez que se da en l’aire u en o suelo: En a esuela mos amostroron á fer pintacodas sin mans. A liapre dio una pintacoda en l’aire malas queli dio ro tiro de o cazataire. pintaire n. 1. Presona ques’adedicaá pintar: Achustemos un pintaireta que mos pintase tota ra casa.2. Presona que s’adedica á pintarcuadros: Ixa pintaire fa unos retratos sobrebuenos. pintar b.tr. 1. Emplir cualsiquier superfizie de pintura: Cal pintar a frontera de casa. 2. Representar cualcosa por meyo de pintes u pintura: Yeran pintando un paisache en o beral de o río. 3. Dizir con parolas cómo ye una cosa: Mos pintó una situazión muito fosca. 4. feg. Tener importanzia: Á ixe no le pidas cosa porque pinta menos que Pichorrasen Pastriz. pinte n.m. Materia paratata pintar, por un regularen forma delapizero u barreta: Tiengo una caxa de pintescon dos uzenas decolors. pintor, pintora → pintaire pintura n.f. 1. Arte de pintar: Francho Goya ye uno de os más grans mayestros mundials de a pintura.2. Obra d’arte pintata: Bi ha una esposizión de pintura en a sala d’esposizions de o conzello.3. Materia ques’emplegata pintar: He mercato un pote de pintura ta o barandau. 4. Pinte: Liregaló una caxa de pinturas. pinza n.f. 1. Traste formato por dos piezas que sirbe ta agarrar u sochetar cosas: Cuan estendemos a ropa, la sochetamos con pinzas. M’he sacato a puncha con unas pinzas. 2. Parti deas patas de belsanimalscon istafunzión: As pinzas de oscandrexos. pinzel n.m. Traste de pintaire quetien unmango rematato en pelos: Ta pintarcon acuarelas s’amenisten pinzels. piña n.f. 1. Pella, mena de col, semellán á o bróquil, que ye un conchunto preto de manullos blanquiñosos u amarillencos que crexen arredol d’un troncho zentral: A piña fa mui mala ulorcuan yecozendo-se. 2. Fruitatropicalminchableen forma de pinocha: A piña gosa minchar-seen rodanchas u en raldas. piñol n.m. Güeso de bellas fruitascomo ro malacatón u l’albercoque: Dechicoz mos fébanos un chuflet con o piñol del’albercoque. piñora n.f. 1. Diners que cal bosar como castigo por aber feito cualcosa mal: Por nantar en linia contina li metioron una piñora de treszientos euros. 2. Castigo chudizial quelise meteá bella presona poraber feito malcualcosa: A chueza li metió una piñora de bente cabos de semana de serbizios á ra comunidá. 3. O quese dixacomo guarenzia de quesecumplirá o pautato: Li dixó o reloch como piñora del’ampre. piñorar b.tr. 1. Meter bella piñora por cualcosa malfeita: L’achén monezipal li piñoró por aparcar en a zera. 2. Dixar cualcosa como guarenzia d’un ampre: Li feban falta dinerse ha piñorato as alfayas de a familia. piollo → pegollo pior I. ach. 1. Contimparatibo de malo, d’inferiorcalidá u bondá: Iste papelye pior que o que merquéra semana pasata. II. alb. 2. Contimparatibo de mal: Ayer yera pior que güei,cuasi no podeba alentar. pipa n.f. 1. Simién en forma de perpita de bellas plantas u fruitos: Pipas dechirasol. 2. Cuba, rezipién gran feito con fustaszerchatasesochetascon zerziellos defierro u atro metal que gosaemplegar-setaalzar-bi bino: Obino de a pipa nueba s’ha picato. pipón n.m. 1. Bieco, pico, boca cornia de asabes: As alicas tienen o pipón chirato ta abaxo. 2. feg.Luenga de dalla, presona que no fa que mermurar u charrar mal d’atras: Menudo pipón tien ixe, no dixa bibo á denguno. piponiar b.tr. 1. Picotiar, morder unaabe muitas begatas ta minchar u taesfender-se: Os palomosyeran piponiando as miollas de pan quelischitaba ra chen. piquero, piquera n. 1. Presona que treballa en a construzión: Os piquers son estatos una semana en casa ta cambiar una paret de puesto. // 2. n.f. Cuquera, ferida en a capeza: Benió ta casa con una piquera quel’eban feito d’un peñazo. pirata n.m e f. 1. Presona que asalta barcos en o mar ta escolitar-los, furtando tot lo que leban de balura: Os barcos piratas gosaban lebar un siñal negro con una calabera. 2. Porestensión, presona ques’apropia de o que ye d’atros: Os piratas informaticos. pirín n.m. Pollo dea gallina: Os pirins son arredol de a gallina. pirina → gallina pirol n.m. Flor queencara no s’ha ubierto: Ista rosera ye plena de pirols, luego en abrá rosas. pisar pisar b.tr. 1. Meter o piet denzima de bella cosa: O gato ha chilato porque l’he pisato a coda sin querer. 2. Chafar, pretar con o piet: Encara bi ha chen que pisa as ugas ta fer bino. pisata n.f. Rastro u traza que dixa o piet: Por a nieu se beyeban pisatas desarrios. pisazo n.m. Golpefuerte quese dacon o pietcuan se pisacualcosae, más que más, o piet d’atra presona: Me dioron una pisazo en l’autobús que m’enzendioron. piso n.m. 1. Cadaguna de as casas u bibindas que bi ha en unmesmo edifizio: Bibe en un piso chicorrón que no plega á ros setanta metros cuadratos. 2. Solero, planta: As ofizinas son en o terzer piso. pistola n.f. 1. Arma de fuego con un caño curto que se manulla con una sola man: Os polizías gosan lebar pistola. 2. feg. En o luengache coloquial, picha: Puya-te a braguetera quetese’n sale a pistola. pistolero, pistolera n. 1. Presona que emplega pistola ta crebantara lai: O zine yanqui fa muitas zintas de pistolers. // 2. n.f. Funda ta alzar-bia pistola: Lebaba una pistolera de cuero penchata de o güembro. piszina n.f. Mena de basaartifizial queseconstruyetai poder nadar: Bibeen una casa con piszina. pito n.m. 1. Boletachicorrona de bardo, metal, cristal u cualsiquieratro material ques’emplegatachugar: Faziemos un gua ta chugar á pitos. 2. Mena de pulgareta, por un regular de fusta de buxo, que s’emplega en bels bailes: Bailoron un bolero e seguiban a mosica con os pitos. 3.Traste que fa rudio cuan se preta: Zerca de osespitalsye bietato tocar o pito. 4. Collón, organo secsualmasculino, mena de güego u bolseta quetienen osanimals mastos debaxo dea pichae que ye do sefa o semen u simién quesirbetaempreñarárafembra: Li dioron con a pilota en os pitoseserebulcó de o mal queli feba. pitoso, pitosa ach. e n. Presona ques’encarrañaconmuitafazilidáecuasisiempre yeencarrañata: Con o pitoso queye, no m’estrania que denguno no quiera chugarcon er. pixa n.f. Organo secsualmasculino: Os ombres pixan por a pixa. A faba ye a capeza de pixa. OSB.:Ista bozcoesistecon asuya barián fonetica picha. pixar b.intr., tr. e prnl. Soltar ta difuera o liquido quefan os riñonse yealzato en a boxica: Dimpués de pixar,calestirar de a cadena. pixarrada n.f. Cantida deliquido quesesuelta de bezcuan se pixa: Fazió una pixarrada que por pocas no remata. pixatos n.f. Orina, liquido que manantia de os riñons, s’almagazena es a boxica e sale ta difuera á trabiés de a uretra: Li fazioron un analís de sangre e un atro de pixatos. pixatos. pixín n.m. Figa, secso dea muller: As mullers tienen pelos arredol de o pixín. OSB.:Ista bozcoesistecon asuya barián fonetica pichín. pixona → picha pizarra n.f. Piedra negra azulisca que se desepara fazilmén en napas planas e finas e gosa emplegar-se ta fer tellatos: Muitas casas de o país tien o tellato de losas de pizarra. pizca n.f. Troz decarne: Se minchaba as pizcase dixaba as trunfas. pizcar b.tr. e intr. 1. Morder o zibo os pexes, picar: Estió tot lo maitín pescando e no pizcó ni sisquiera un pex. // b.tr. e prnl. 2. Pezicar, pretar con os didos un troz de carne u de cualsiquieratra cosa: Me pizcó por debaxo de a mesa ta que me callase. OSB.: Ta ra segunda azeuzión se consella emplegar pezicar, parola muito máschenuinaen aragonés. pizco n.m. Pezico, presión que se fa cuan se pilla un troz de carne e se preta con fuerza: M’he dato un pizco en o dido entre que zarraba o caxón. OSB.: Se consella emplegar millora parolapezico. placha n.f. 1. Siñal d’atra color que destaca de o conchunto: Ixa betiella ye negra con plachas blancas. Ixo negro que beyes en a paret ye una placha de moscas. 2. Troz d’un chardín chunto á ra paret en o que bi ha flors: Debán de casa tien un chardín con dos plachas de rosas á cada costato de a puerta. 3. Terreño, trozclaro en o beral d’un río que gosa emplegar-se ta treballar: As nabatas se feban en as plachas de os ríos. 4. Playa, zona d'arena en o beral de o mar: En os meses de berano as plachas son rebutiens dechens prenendo ro sol. plan n.m. 1. Conchunto d’ideyas endrezatas ta fer bella cosa: O entrenador mos esplanicó o suyo plan d’esfensa. 2. Intinzión de fer cualcosa: Ta ista tardi no en tiengo garra plan. 3. Chuego en o que cal ir empuxando á ra zangalleta un cantal plano por unos cuatrons debuxatos en o suelo:Por un regular cuan más se chuga á plan yeen primabera. plancha n.f. 1. Traste de metalcon un ansa que s’emplega ta planchar a ropa: Güei se plancha con planchas de bapor, pero antis más se planchaba con planchas de carbón. 2. Trozfino e plano decualsiquier material: Emos forrato as parezcon planchas dezuro. planchar(u aplanchar) b.tr. Pasar una plancha por denzima dearopata que, porefeuto deacalore de o peso, se metalisaesin rugas: Papa planchaba entre que mama feba ra zena. plano, plana I. ach. 1. Liso: Os abions aterran en pistas planas. 2. Parola que tien o truco de boz en a debanzaguera silaba: Uesca ye una parola plana. II. n.m. 3. Debuxo de bella construzión feito sobre papel: L’arquiteuta comprebaba con os planos si os piquers construyiban a casa como caleba . // n.f. 4. Cadaguna de as caras de una fuella de papel: O mayestro mos fazió fer un treballo de zinco planas. 5. Campo gran muito plano: Os trautors treballan milloren as planas que no pasen cambos queson en costeras. planta planta n.f. 1. Parti de o pietcon a quese pisa: Ta correr muito no bi ha que pisarcon a planta de os piez, sino con os didos. 2. Ser bibo bechetal: As plantas tienen bida pero no pueden caminar.3. Solero, piso,cadaguna deas diferensaltarias quetien un edifizio: As ofizinas son en a segunda planta. plantar b.tr. 1. Meter una planta en a tierra ta que crexca: He plantato unos brunos de tulipán. 2. Emplir un terreno con plantas: O diya de l’árbol plantemos unas carrascas arredol de a escuela. // 3.b.intr. Trobar-se desalú: Quétal plantas, nino? Au!, á plantar fuerte! plantero n.m. 1. Puesto do secrían plantas ta dimpués tresplantar-lasen atro puesto: En un canto de o güerto tien un plantero d’allos. 2. Puesto an quesecrían pexese atros animals d’augua: As truitas de plantero no tienen tanta sapia como as de río. 3. feg. Puesto do se forman presonas ta bella profesión u exerzizio: Ixe zentro ye un plantero de buenosesportistas. planzón n.m. Árbolchicorrón que naxe dearadiz u deasimién e quecaltresplantar-lo: Ha plantato tot ixe oliberalcon planzons. plañer-se b.prnl. 1. Penar, fer duelo, estar ixagrinato: Me plañe que s’aiga quedato popiello tan chobenet. 2. Quexar-se: Se plañeba porque siempre li tocaban os piors quefers. plastico n.m. Sustanziaimpermiable ques’otiene por meyo de metodos quimicosetienmuitosemplegos, o mesmo industrials que domesticos: Una bolsa de plastico. Una forqueta de plastico. plata n.f. Metal preziato decolor blanco grisenco: Liregaloron unos pendiens de plata. platano n.m. Fruita alargata e curba con una pela berda que ba tornando-se amariella á mida que matura:Os platanos se dan en puestos tropicals como as islas Canarias. platero, platera I. ach. 1. Que no ofrexe garra dandaleo por o claro que se beye: Ye platero que l’aragonés ye una luenga romanica . II. n. 2. Presona que treballa ra plata u que bende ochetos de plata: Os millors platers de a Edá Meya yeran os chodigos. // 3. n.m. Tarabidau de fusta u atro material que s’emplega ta alzar-bi os platosetaescorrer-los malas ques’han labato: Mete os platosen o platero, que no baigan danzando por a fregadera. plato n.m. 1. Rezipién redondo, más umenos fondo, ques’emplegataficar o minchar: A sopa se fica en platos fondose a carne rustita en platos planos. 2. Chenta quese parata minchar: Omenú pende de dos platose postre. playa n.f. Zona plana d'arena,e decabo cuan de piedras,á o costato del'augua, más que más de o mar:En estiu as playas son plenas dechen nadando e prenendo ro sol. OSB.:Anque playa yea bozmás popular,en aragonés puedeemplegar-setamién a parola placha, más que máscuan fareferenziaára playaflubial. plaza n.f. 1. Trozamplo, por un regularcuadrato u redondo,an quecomplegan bariascarreras d’un lugar u ziudá: A casa dela billa yeen a Plaza Mayor. 2. Puesto en o queculle una presona:Iste auto ye dezinco plazas. plazeta n.f. Replazeta, plazachiqueta: Os ninos son chugando en a plazeta, porque astí no pueden dentrar os autos. pleber b.intr. 1. Cayeraugua deas boirasen traza de gotas: Con ista airera no creigo que pleba. 2.Porestensión, cayercualcosa de traza abonda: Yeran chugando á moscallón eli plebeban lapos por toz oscostatos. plebia n.f. 1. Augua que caye cuan plebe: Me cuaca beyer a plebia dezaga de os cristals. 2. Por estensión, cualcosa que caye abondamén: Malas que os chugadors brincoron ta o cambo liscayó una plebia dechilosechuflitos. plebita → plebia plebizniar b.intr. Pleber detraza mollaecon gotas finetas: Prenzipió á plebizniar, pero en un inteya cayeban gotascomo cantals. plegadizo, plegadiza ach. Que puede plegar-se u doplar-se: Os fustersemplegan un metro plegadizo. Una mesa plegadiza. plegar b.intr. 1. Arribará un puesto: Opelo li plega dica os güembros. Plegó zinco menutos antis d’ora. 2. Rematar o treballo u o quefer: Plegamos á ras siete de a tardi. 3. Rematar: Plegan de dar as zinco en o reloch de a torre. // b.tr. 4. Achuntar replegando: Plega as olibas de o suelo ta que faigan de millor replegar. 5. Doplar, fer que una parti d’un ocheto quede denzima d’atra:Plega o linzuelo e alza-lo en o calaxo del’almario. plenar b.tr. e prnl. Emplir, ocupar de raso: Ta fer o treballo d’istoria cal plenar dos fuellas como menimo. OSB.: Ista boz coesiste con as barians emplenar e aplenar. plen (u pleno), plena I. ach. 1. Ocupato de raso: Iste boto ye pleno de bino. A sala d’autos yera plena, no i culliba denguno más. II. n.m. 2. Chunta cheneral de bella colla, entidá u asoziazión en a queison toz os suyos miembros: OGubierno aprebó en pleno a ofizialidá del’aragonés. ploramiquiar→ ploriconiar plorar b.intr. 1. Dixar cayer glarimas: O bibilón ploraba porque l’eban meso una endizión. 2. Plañer-se, quexar-se muito: Ala!, no plores tanto, ni que sólo te pasasen ascosas á tu. ploriconiar b.intr. Plorar sin fuerza u de mentiretas: Dixa de ploriconiar que mosconoxemos. pluma n.f. 1. Cadaguna deas piezas quecubren o cuerpo deasabes: Yera tirando-li as plumas á ra perdiz ta guisar-la. 2. Trastecon un deposito detinta quesirbeta escribir: Meregaloron un estuchecon pluma e boligrafo. plural ach. e n. 1. Que ofrexe bariosaspeutos: Cal tener una informazión plural ta poder dezizir. 2.En gramatica, lumero gramatical que endica a esistenzia de dos u más sers: Oplural de nueiye nueis. Galdrufasyefemenino plural. pobre, pobra ach. e n. 1. Que no tien o nezesario ta bibir: En a portalada de a ilesia yera una pobra pidindo.2. Que yeradito u de pocacalidá: No sési aprebaré porque o profesor m’ha dito que o treballo yera muito pobre. 3. Que da pena: Pobra chiqueta!, tan chobeneta e popiella. pocha n.f. 1. Mena de bolsa que bi ha en bellas piezas de bestir e s’emplega ta alzar-bicosas dintro:Lebo as claus en a pocha dreita de os calzons. // loc. 2. pocha escusera: Pochaca, pocha amagata en a parti interior de l’americana: En a pocha escusera lebaba una achenda eletronica. 3. de pocha: Que por as suyas midas se puedelebaren a pocha: Libro de pocha. Ordinador de pocha. 4. bufa-me a pocha!: Esprisión que s’emplega ta dispreziar á una presona u ta fer-la de menos. pochaca n.f. Pochaescusera, pochaamagataen a partiinterior del’americana: Leba ra cartera en a pochaca. pochanco n.m. 1. Superfizie d’augua que queda aturata en o suelo: Os ninos se meteban en o pochanco con as botas d’augua. 2. Pozo chiquet d’augua que corre: En a balleta bi ha un pochanco queemplegan os pastors ta dar de beber á o ganato. pochudo, pochuda ach. e n. Preto, presona que no gasta mica porque no quiere que almagazenar cosas: A chen no quiere ir con er porque ye un pochudo e nunca se rasca ra pocha. poco, poca I. ach.indef. 1. En una cantidá chiqueta: Ixa perera tien pocas peras. II. n.m. 2. Cantidá chiqueta: Toz os diyas leigo un poco. III. alb. 3. Menos de o normal u de o quecal: Si minchas poco, te meterás malo. // loc. 4. por poco (u por pocas):Cuasi: Trepuzée por poco no m’estozo. poder I. b.tr. 1. Tener tiempo, capazidá u facultá de fercualcosa: No podioron ir á o treballo porque tenioron un azidén . Puedo ir ta o escusau? 2. Ganar fesica u inteleutualmén á beluno: No te metas con ixa que te puede. // b.impres. 3. Estar posible: Maitín puede que pleba. II. n.m. 4.Capazidá u fuerza de fer cualcosa: Ixa chen tien muito poder de combocatoria. 5. Autoridá: Ixa menistra ye a que más poder tien en o Gubierno. 6. Esfuerzo: Ala!, fe un poder e aduya-me!// n.m.pl. 7. Autorizazión tafer unacosa: Li dio poders á o suyo chirmano ta que autuaseen o suyo nombre. podrezer-se b.tr. e prnl. Corromper-se, malmeter-se, potrir-se: Ixa narancha s’ha podrezito detanta umedá. poesía n.f. 1. Esprisión artisticaeliteraria por meyo de bersos: Os libros de poesía seleyen muito menos que os de nobela. 2. Obraescritaen berso: A mayestra mos fazió aprender una poesía. pola n.f. 1. Inseuto en forma de cuco u paxarela chicorrona que se mincha ra ropa: En l’almario teneba penchatas unas boletas de cánfor ta que a pola no li malmetese a ropa. 2. Quera: Ixa biega tiene pola, porque o suelo ye pleno de polbo de fusta. 3. Paxarela nueiturna d’alas pardas: Tancó a luz ta que no dentrasen polas. dentrasen polas. polbo n.m. 1. Particlas secas muito chicorronas detierra que debantal’aireese quedan con fazilidá denzima decualsiquier ocheto: Una polbarera ye una gran boira de polbo. Tiraba o polbo de os muebles con un plumero. 2. Estato en que queda una sustanzia que ye estata muito esmicazata: Lei en polbo. Pebre en polbo. // 3. n.m.pl. Produto que s’emplega como merezina, bereno u guapura: Polbos matarratas. Se daba polbos en a cara con una brocha. O medico m’ha mandato unos polbos ta o estomaco quefan gomecar. politico, politica I. ach. 1. Que tien que beyer con a politica: As ideyas politicas d’ixe menistro yeran ultraliberals. 2. Parién por razón de matrimonio: O choben ye o fillo politico. 3. Estuto, diplomatico: Anda, que no ye politico o tuyo chirmano, no lo pillarán en dengún esbarizón, no.II. n. 4. Presona que s’adedica á ra politica: Bi ha politicos que sólo s’alcuerdan de os eleutors cuan bi ha eslezions. // n.f. 5. Autibidá de os que gubiernan u quieren gubernar: Á muita chen a politica no li se’n da cosa. 6. Endrezera quelise daá bellaautibidá: A interpresa ha enzetato una politica de contratos basuera que ha feito rebiscolar-se á os treballadors. polito, polita ach. Guapo, fermoso,agradable de beyer u d’ascuitar: Una mesacha polita. Un espeutaclo polito. polizía n.f. 1. Conchunto de presonas, por un regular armatas, que s’encargan de fer guardar l’orden e a seguranza en un país, ziudá u lugar: A polizía local bechila ra ziudá. // 2. n. Presona que ye miembro d’istainstituzión: A suya maiye polizía. Li pregunté á un polizía cómo enfilar ta Benás. pollar b.tr. Calentarasabes os suyos güegos ta que naxcan os pollos: A culeca ye pollando os güegos. pollastre n.m. Cría dea gallina: Os pollastres decorralson máscaros que os de grancha. pollo, polla n.m. Fillesno,cría deasabese, másespezialmén, dea gallina: Ta chentar tenemos pollo rustito. Una polla ye una gallina chobeneta. polmón n.m. Libiano, organo tobo de o peito quesirbetaalentare que,en lumero de dos, setroba debaxo deascostiellas: A chen quefuma tien os polmons igualcomo aschamineras. polpa n.f. Parti blanda d’unafruita u deacarne: Debaxo de o borfollo de a uga ye a polpa. No se minchaba que a polpa de ascostiellas. polpillo n.m. Partitobaecarnosa de os didose, porestensión, dea mano: Li punchoron en o polpillo de o dido de o meyo ta pillar-li una muestra desangre. polpo n.m. Musclo zefalopodo, animal marino minchable que tien dos guellos grans e güeito tentaclos con muitas bentosas: Bi ha chen que apurria o polpo con a creyenza de que asinasestará más tierno. pomada n.f. Merezinaen traza decrema queserefrota por denzima dea piel: Mefizó una abella e o medico m’ha rezetato una pomada ta que no mes’infeute. pon alb. Particla negatiba ques’emplegataenfortira negazión: Tiens pan? – Pon, no en tiengo pon. poner I. b.tr. 1. Posarasabes, os pexes u os inseutos os suyos güegos: Ista gallina leba tiempo sin poner. Ascoculdas ponen en niedos allenos. 2. b.prnl. Amagarse o sol u alunaen l’orizón:En ibierno o solse poneluego. II. n.m. 3. Suposizión,exemplo: Ye un poner, si tu estasesyo, quéferbas? popa → teta popar→ tetar popiello, popiella ach. e n. 1. Presona u animal que s’ha quedato sin pai, sin mai u sin denguno de os dos: Os suyos pais se morioron en un azidén e agora s’ha quedato popiella. Ixe corderet ye popiello e li dan de tetar con un biberón. 2. feg. Desamparato: Se trobaba popiello de raso en Nueba Yorc, sin conoxer á denguno. por I. prep. S’emplega ta unir diferens elementos d’una frase endicando matizes bariatos: 1. O puesto concreto, alto u baxo: A liapre debe estar por aquí. Os calzons me s’han esgarrato por a culera. 2. Atraza de fer bellacosa: Li nimbió por facs. 3. Proporzión: Mos toca escotar á doze euros por barba. 4. En esfensa u á fabor de beluno u bella cosa: Beluns no botoron por a ofizialidá de l’aragonés. 5. En probeito de belún: Por yo no lo faigas. 6. Á trabiés de: No baigas por ixecamín. OEbro pasa por Zaragoza. 7. Acausa de: T’han castigato por no aber feito caso. 8. Relaziona os fautors d’una molteplicazión: Zinco porcuatro son bente. II. n.m. 9.Siñalmatematico en traza de xe u, en o caso del’alchebra, de punto queendica quecalmolteplicar: S’entibocó en a ecuazión porque no eba copiato un por. // 10. por qué:Esprisión interrogatiba ques’emplegata preguntar porarazón decualcosa: Por quél’has feito? OSB.:Ye muito común a barián per. pordemás alb. Inutilmén, sin dengún efeuto: Ye pordemás, por muito que le’n digas no te ha á fer caso. Trucaba pordemás, porque no bi eba chen en casa . OSB.:Ye muito común a barián perdemés. porga n.f. Triga, selezión: Ochurato fazió una primera porga entretoz os treballos presentatos. porgadero n.m. Zerclo de fusta con un rete de metal que s’emplega ta deseparar cosas de diferén grandaria: Pasó a farina por o porgadero ta que quedase bien limpia e suelta. porgar b.tr. 1. Deseparar d’un conchunto cosas de grandaria diferén: Porgaba l’arena porque yera basta e l’amenestaba más fina . 2. Limpiar, purificar: Os buenos fabladors preban de porgar a suya luenga d’estrancherismos. 3. Zensurar, pribar u aibar cualcosa porque se piensa que no ye combenién: Os meyos de comunicazión porgoron a informazión. pornostico n.m. 1. Anunzio de o que puede pasar en o esdebenidero: O pornostico de l’orache ta o cabo de semana no ye guaire bueno. 2. Opinión que se fa beluno parando cuentaen bels siñals: Opornostico de o dotorestió queteneba una infeuzión d’orina. porque conch. Porcausa de: Estoicanso porque hetreballato muito. OSB.:Ye muito común a bariánperque. porquería n.f. O que ye puerco: En ixa zolle no se podeba dentrar de porquería que bi’n eba. porro n.m. 1. Mena de bruno minchable muito alargato de color blanca e berda: Os porros cuetos e apañatos con binagre e olio fan de buen minchar. 2. Cañuto, mena defumarret feito con una mestura detabaco ejachís: Fumar porrosyefumar droga. porrón n.m. Rezipién de beirecon dos bocas, unaamplaeatraestreita, ques’emplegata beberá gargallo: Ta beberen porrón cal fer-lo á gargallo esin chupar o galet con os morros. portable ach.m. e f. Quese puede portarelebar fázilmén d’un puesto taatro: Un telefono portable. Un ordinador portable. portalada n.f. 1. Mena de teito con pilars que bi ha debán de os casalizios e atros edifizios: Prenzipió á pleber e mos presguardemos debaxo de a portalada . 2. Primera paxina, d’un libro, periodico u rebistae que, por un regular, ye más bistera queasatras: En a portalada de o libro gosan estar o tetulo e o nombre del’autor. portería n.f. 1. Mena de cambreta que bi ha dintro de o patio de bels edifizios: A portería ye bueita dende as güeito de a tardi en que plega o portero. 2. En bels esportes, espazio mugato por dos palos dreitos e una atro trabesero por do cal calar a pilota: As porterías de joquei-chelo son más chicorronas que as de fútbol. portero, portera n. 1. Presona que treballa en a portería d’un edifizio: O portero de casa suya ye nuebo. 2.Presona que chuga esfendendo a portería: A portera no se dixó fer dengún gol. porteta n.f. 1. Prelogo u parolas que gosan ir por debán d’una obra literaria: A porteta puede estar escrita por o mesmo autor u por una atra presona. 2. Puesto dende o que puede dentrar-seá belsatros: Cuasi totas as instituzions ofizials gosan tener una porteta de dentrata á internet. portiar b.intr. 1. Dar golpesas puertasefinestras: Tanca ra finestra que no para de portiar-se. // b.tr.2. Lebar d’un puesto ta atro: As interpresas de mensachería u mandadería treballan portiando cartase paquez. pos (u pues) conch. S’emplega ta endicar diferens relazions u causas: 1. Causa u motibo: Tiene, leba-lo-te, pos á tu te fa más falta que á yo. 2. Consecuenzia u esdebenenzia: L’has beyito?, no; pos calla-te! 3. Siñala a continazión de cualcosa: Quedamos pues en que mos beyemos de tardis, no? 4. Enforteze, en o prenzipio d’una frase, o que se diz en era: Pos ya sapes qué fer. 5.Equibale á por qué? cuan s’emplega como pregunta: Pos? E ixo pues? OSB.: Ista conchunzión tien tamién as barians foneticas pus e pues;en cualsiquiercaso,árafin defrases gosaemplegar-secuasi detrazaesclusibaaforma pues. posada n.f. Establimiento en o que, bosando, se daalox e minchar: As posadas gosan estar de menos luxo que os ostals. posar b.tr. 1. Ficar en un puesto cualsiquiera: Do has posato as claus?. 2. Calar cualcosa en bel puesto: Posa-te bien o chapero. // b.intr. 3. Situar-se debán d’un pintaire u fotografo: A modelo estió posando tot lo maitín. // b.tr. e prnl. 4. Escansar bella presona u animal de traza que se refirme con o culo de bez que tien as garras doplatas: Mos posemosen o sofá. // b.intr. e prnl.5. Aposar-se, dixar de bolarasabese os inseutoseaturar-seen bel puesto mollamén: A zigüeña se posó denzima de o niedo. posiento n.m. Cambra,cuarto e másespezialmén o dormitorio: Dimpués de duchar-se dentró en o suyo posiento ta mudar-se. posillo n.m. Cualsiquier ocheto umueble quefa onrata quese pose una presona: Feba serbir de posillo una caxa de bieras. postal I. ach. 1. Quetien que beyercon correyos: Un chiro postal. As nuebas tarifas postals han puyato un quinze por ziento. II. n.f. 2. Tarcheta, con unafoto por debán e puesto en blanco por dezagataescribir-bi, quese nimbía porcorreyo: Os míos pais se’n fuen de bacanziase me nimbioron una postal dende Ongaria. postinero, postinera ach. e n. 1. Que s’apaña muito ta estar más guallardo e polito: O diya de a fiesta iban bien postineros con os bestitos nuebos. Se mercó l’achustador más postinero que bi eba en a botiga. 2. Balloquero, presona que s’alaba de cosas que no son berdá u no en son tanto: Ixe pijaito ye un postinero, siempre ba dizindo queer isto queer l’atro. postre n.m. Minchar que gosa prener-setaremataraschentas: Á yo ro que más mecuaca de postreye a fruita. pote n.m. 1. Basilla de bardo cueto u cristal que gosaestar másalta que ampla: En a botica de o lugar bi ha potes de merezinas de fa más de dos sieglos. Un pote de miel. Un pote dechodigas royas. 2. Porestensión,cacholoto: Un pote detomate. potra n.f. 1. Buenasuerte: Jolio qué potra tiene, a unica begata quechuga á ra lotería ele’n toca. 2. Rompito, enfermedá quese produzcuan bel organo sesale de o puesto en o que debeba estar:Ixe lolo leba un braguero de cuero ta sochetar-se a potra. 3. feg. Organos secsuals masculinos: Puya-te a cremallera que te se beye a potra. potrir-se b.tr. e prnl. 1. Corromper-se, malmeter-se, podrezer-se: Ixa narancha s’ha potrito detanta umedá. 2. feg. Sulsir-se: Ixa muller seye potrindo en bida. potro, potra n. Cría dea yegua,caballo choben u yeguachobena que no plegaárascuatro añadas: Ixa potra yefilla de a yegua grisa. potrón n.m. Borrillón en acapeza, bulto más umenos redondo quesaleen acapeza dimpués d’aber-biabito un golpe: Menudo potrón l’ha salito por dar-se en o galze de a puerta. pozal n.m. Rezipién en traza de tronco de cono, con a boca más ampla que o culo, con un ansa e que gosa emplegar-se ta lebar augua: Se pretó fuego a niata e l’apagoron á pozals. Eban tallato l’augua e a chen baxaba á ra carrera con pozals ta que os bombers lis n’emplisen. pozillo n.m. 1. Taza gran: Dentró en a cafetería encheberdito e demandó un pozillo dechicolateesfeito ta dentraren calor. 2. Escudiella: Se minchoron un pozillo defarinetas. 3. Pila,cadaguno de os güecos d’unafregadera: A fregadera decasa tien dos pozillos. pozo n.m. 1. Forato picato detraza berticalen atierratasacaraugua, petrolio, minerals, ezetra: S’ha estorbato a carrucha de o pozo etenemos quesacar l’augua á pulso. 2. Puesto d’un río en o que bi ha muitafondura: En o Ebro ye o pozo de San Lazaro. prato n.m. Terreno en o quecrexea yerbae ques’emplegata paxentar o ganato: As bacas son sueltas por o prato. prau→ prato prauticán, prauticanta ach. e n. 1. Presona que autua metendo en prautica as suyas creyenzas relichiosas, morals u sozials: Ye un ecolochista prauticán. Ye catolica, pero no prauticanta. // n. 2. Presona quetreballa metendo endizionsáatras: Trucoron á ra prauticanta ta queli ficase una endizión á lolo. prauticar b.tr. 1. Fer unaautibidá detrazacutiana: Os medicos prautican a merezina. Toz os sabados prautico l’atletismo. 2. Meter en prautica una creyenza relichiosa, moral u sozial: Prautica o budismo. prautico, prautica I. ach. 1. Que tien que beyer con a prautica: Ayer faziemos un desamén teorico e güei tenemos un atro d’exerzizios prauticos. 2. Que ye útil: O bateaguas plegadizo ye muito prautico. 3. D’alcuerdo con o mundo reyal: Si queremos pillar bel alcuerdo, cal estar prauticos e no ir-se-ne por as boiras. II. n.f. 4. Reyalizazión de bella autibidá de traza cutiana: A prautica de a natazión ye buena ta ra salú. 5. Abilidenzia: Tien muita prautica fendo nugos de macramé. 6. Mesaen funzionamiento u prautica d’unaideya: Denzima de o papel a suya ideya yera sobrebuena, pero falló a prautica. pre n.m. 1. Diners que bale bellacosa: Opre d’ista brusa ye masiau ta yo. Ha puyato ro pre de a carne. 2. O que cuesta aconseguir cualcosa: Ha abito á pagar un pre bien altero ta estar direutor, porque agora no tien dengún amigo. preba n.f. 1. Desamen que se fa á cualcosa ta beyer simarcha bien: O nuebo modelo d’abión encara ye en periodo de preba. O mayestro mos fazió una preba de cultura cheneral. 2. O que sirbe ta contrimostrar a berdá u falsedá de cualcosa: No lo engarcholoron por manca de prebas. 3.Operazión que se fa ta comprebar a esautitú d’atra anterior: Fazió a preba de o nueu ta beyer si eba feito bien a molteplicazión. 4. Prebatina: Fe una preba e beyerás cómo ye fázil. 5.Primera muestra imprentata d’una obra: L’autor repasó a preba d’imprenta siñalando as errors que bi eba . 6. Chiqueta muestra que se pilla de cualcosa ta comprebar as suyas carauteristicas:L’albéitar pilló una preba de o chabalín ta beyer si teneba bichiello. En o mercau repartiban prebas de café en bolsetas. prebar b.tr. 1. Usar u emplegarcualcosata beyer sifunziona: Preboron en a botiga o equipo de mosica antis decrompar-lo . 2. Contrimostrar que bella cosa ye berdá u mentira: L’abogada prebó que a suya cliyenta no eba muerto á o suyo marito. 3. Tastar: Tiene, preba iste churizo á beyer si te fa goyo. 4. Fer prebatinas: Prebó á brincar o potro e por pocas no s’estoza. // 5.b.intr. Recullir o estomaco aschentas, merzinas u remeyos de buena umalatraza: O brebache prebatinas: Prebó á brincar o potro e por pocas no s’estoza. // 5.b.intr. Recullir o estomaco aschentas, merzinas u remeyos de buena umalatraza: O brebache de tremonzillo me prebó muito bien. Ta zenar no quiero sardinas, que me preban muito mal . //6. prebar de: Precurar, fer o posible ta que se cumpla bella aizión: Preba d’estudiar más si quieres aprebar. Preba d’alentar por o naso en puesto de por a boca etecansarás menos. prebatina n.f. 1. Intinzión que se tien de fer cualcosa: Lo chuzgarán por intento d’asesinato. 2. Preba, cosa que se quiere fer, más que más sise fa muitas begatas con a intinzión de quesalga bien:Dimpués detrenta u cuaranta prebatinas logró fer bolar a milorcha. prebo n.m. Efeuto quefacualcosa: L’aire de o mar t’ha feito buen prebo. Ixa merezina no li fazió dengún prebo. prebocar b.tr. 1. Enduzir, fer que ocurra cualcosa como esdebenenzia de bella autuazión: L’angluzia de os interpresarios prebocó a reboltina de os treballadors. 2. Endizcar,enzurizar,empentaráfercualcosa, por un regular mala: No me preboques quela tendremos. precurar b.tr. Prebar defer u aconseguircualcosa: Precura estar luego en o zine que as butacas son sin lumerar. pregunta n.f. Informazión quese demandasobrecualcosa quese quieresaper: Odesamen teneba bente preguntas. Antis decontestar,cal leyer bien as preguntas. preguntar b.tr. Fer preguntas: Preguntemos á un siñorcómo s’iba ta o teyatro. premio n.m. 1. O que se da á bella presona por cualsiquier merito u treballo bien feito: Li dioron un premio ta reconoxer o suyo treballo por os onsos . 2. Diners u cualsiquier atra cosa que tocan en un soreteyo u en un concurso: En a lotería de Nadal li tocó o segundo premio. O premio literario consistiba en a publicazión de a obra ganadora. premiso n.m. Autorizazión tafer u dizir bellacosa: Demandó premiso ta esplanicar a suya posizión. En o treballo no quereban dar-li premiso ta ir ta o medico. premitir b.tr. e prnl. 1. Dixar que pase cualcosa u que beluno faiga bella cosa: En o campo de fútbol no premiten dentrar con botellas. Os amos d’ixos cans premitiban quecagasen en o chardín.Como nadaba en diners se premitiba tot lo que quereba. 2. Fer posible: Internet premite otener muita informazión. prener b.tr. 1. Agarrar, pillar: Preneba o pozal por l’ansa. 2. Adotar, azeutar como propio cualcosa nueba: As midas presas por o gubierno iban endrezatas á amillorar ascondizions laborals. 3.Minchar u beber: Ta chentar se prenioron un crapito entre os tres . 4. Benar, chitar radizes una planta e crexer: Si plantas os allosen a luna quecal, prenerán bien. prensa n.f. 1. Maquina ques’emplegata pretarechafar bellascosas: Metioron as olibasen a prensa ta sacar l’azeite. 2. Imprenta: Olibro encara yeen prensa, pero será en a carrera antis de que remate o mes. 3. Conchunto de publicazions periodicas: Cuasi tota ra prensa trayeba a notizia en primera plana. 4. Conchunto de periodistas: A menistra no querió daresplicazions á ra prensa. prenso prenso n.m. Minchar seco ta o ganato: En ibierno, que no bi ha yerba,cal dar-li prenso á o ganato. prenunzia n.f. 1. O feito de prenunziar sonius tacharrar: Oque más mal leba del’alemán ye a prenunzia.2. Traza de prenunziar: Á ixe presentadorcuasi no li s’entiende porque a suya prenunzia ye muito mala. prenunziar b.tr. 1. Dizir sonius ta charrar: Muitos españols no sapen prenunziar a “xe”. 2. Charrar en publico: O profesor prenunzió un buen discurso en a cambra d’autos de o conzello. prenzipal ach.m. e f. 1. Que ye o más importán: Antis de meter-te á estudiar de firme cal que saques as ideyas prenzipals. En un analís sintautico una de as primeras cosas que cal fer ye trobar a orazión prenzipal. 2. En bels edifizios, planta u solero que ye antis de o primer solero: Bibe en o seteno, pero como bi ha prenzipal, fe-tecuenta queyeen o güeiteno. prenzipe n.m. Fillo derei: En oscuentos ta ninos gosan amanexer prenzipes. OSB.:O femenino yeprinzesa. prenzipiar b.tr. 1. Iniziar bella cosa: Ayer prenzipié á leyer o libro que me regalés . // b.intr. 2. Rancar, tener o prenzipio: Ixa carrera prenzipia en a plaza de a ilesia e remata en a zequia. prenzipio n.m. 1. Primer inte u primera parti de bellacosa: Oprenzipio de o libro ye una mica catenazo, pero luego ye muito intresán . 2. Causa u puesto de o queranca bellacosa: Olatín estió ro prenzipio del’aragonés. preñau n.m. Estato en o quesetroba una muller que yeempreñata: Anqueye desiete meses,cuasi no lise nota o preñau. preocupar-se b.tr.e prnl.: Estar permenato, nierboso: No tos preocupez si plego tardi, que boi á zenarcon os amigos. presa n.f. 1. Caldo, por un regular de gallina, quelise’n daáras mullers querematan delibrareá os queson enfermatos: Yaya diziba quecuan libró á mama li dioron presa ese’n tenió que minchar, á penar que no li aganaba, porqueyera o costumbre. 2. O queseculle u puedecullir-secuan se ba decazera: Se’n fuoron ta o chabalín ecatoron una presa por dezaga de os pinos. presén I. n.m. 1. Chiqueta muestra de produtos de a matazía que lise’n da á pariens e amigos: O bezino mató ro tozino e me trayó un plateret con presén . 2. Por estensión, cualsiquier cosa que lise da á beluno sin asperar cosa á cambio: Ta ra suya cumplañadas tenió muitos presens. 3. O tiempo autual: Bi ha chen que sólo bibe que o presén, sin parar cuenta en o maitín. 4. En gramatica, tiempo berbal que endica que l’aizión pasa en o inte en que se charra:O presén de charraryecharro,charras,charra,charramos,charraz,charran. II. ach. 5. Debán,en o puesto: Cuan tratez o tema quiero estar presén. presentar b.tr. 1. Amostrar publicamén cualcosa ta que siga beyita u conoxita: Ayer presentoron un nuebo disco . 2. Dar á conoxer una presona á atra u atras: A mía b.tr. 1. Amostrar publicamén cualcosa ta que siga beyita u conoxita: Ayer presentoron un nuebo disco . 2. Dar á conoxer una presona á atra u atras: A mía chirmana encara no mos ha presentato á o suyo nobio. 3. En a construzión, ficar cualcosa de traza probisionalen o puesto que li pertoca ta parar cuenta de cómo queda: Opiquero yera presentando a finestra ta mirar si quedaba alta u baxa. // 4. b.prnl. Amanexer una presona en un puesto: Yéranos ta chentar e se presentó ro luzero á mirar o contador. presguardar-se b.tr. e prnl. 1. Esfender-se de belmal u albersidá: Mos presguardemos en a borda dica que remató a tronada . 2. Parar cuenta: Qué te creyes?, que no me presguardé de que mos quereba engañar? presidén, presidenta n. 1. Presona que preside u manda en bel grupo: A presidenta de o Gubierno. O presidén de a comunidá de bezinos. 2. Presona que ocupa o puesto más importán en belauto: Opresidén de o churato yera ra presona con másedá. presiego n.m. 1. Fruito de a malacatonera, minchable, semellán á l’albercoque, redondo de color amariella con tacas más u menos royiscas e a piel rodiata d’una bolisa como siestase cotón: Os presiegos de Calanda son sobrebuenos. 2. Más espezialmén, bariedá de malacatón de carne blanca fázil d’ubrir: Os presiegos son muito más gustosos que a más gran parti de os malacatons. presieguera n.f. Árbol que o fruito ye o presiego umalacatón: A presieguera ye un árbol defuella caduca queraramén puya de oscuatro metrosetien a florada entre os meses de marzo e mayo. presona n.f. Ser umano, miembro deaespezie umana: As presonas son animals razionals. pretar b.tr. 1. Atapir, fer que bella cosa ocupe menos bolumen: Pretó bien a ropa ta poder zarrar a maleta. // b.intr. e prnl. 2. Achuntar-se: Se pretoron en o banco de a ilesia ta que icapese uno más. // b.intr. 3. Estar más fuerte: Ayer sí que pretó ra calor. // 4. pretar á: Prenzipiar á: En que diga “ya”, pretaz á correr. // 5. pretar fuego:Cremar u enzender: Iste mon se pretó fuego ro estiu pasato. Li pretó fuego á ra xera con un misto. preto, preta ach. 1. Atapito u estreito: En o autobús yéranos muito pretos. O gambeto li beniba muio preto. 2. Duro: Ista tuerca ba mui preta. 3. Poco liquido: O piquero li dizió á o manobra queli masase o cheso más preto ta quese moriseluego. 4. Formato porcosas muito chuntas: Un bosque preto de pinos. Boira preta. // ach. e n. 5. Escusón, presona que no gasta cosa porque no quiere que amuntonar diners por o plazer d’acarrazar-los: Ye o más preto de a redolada, denguno no l’ha beyito combidar nunca á garra chen. prexinar b.tr. 1. Planeyarcualcosa detrazaamagata: No sé quéestarán prexinando, pero seguro que no yecosa buena . 2. Porestensión, fegurar-se, sospeitar u pensar quecualcosa ye posible por os datos queseconoxen: Prexino que no podré plegar antis de as nueu. OSB.: En ista zaguera azeuzión o berbo gosa emplegar-se, por un regular,en forma pronominal: Me prexino que no podré plegar antis de as nueu. prezendir b.intr. No contarcon bella presona u cosa: Oentrenador prezendió de os debanterse o equipo no podió fer gols. prezieco → presiego preziequera → presieguera pribar pribar b.tr. 1. Meter barraches ta que no pasecualcosa: Cal pribar que dentre o ganato en ixa corraliza. 2. No dixar fercualcosa: Omedico l’ha pribato ro tabaco. priesa n.f. 1. Gran belozidá con que pasa u se fa cualcosa: Fer as cosas con priesa gosa tener malos resultatos. 2. Urchenzia u nezesidá en fer cualcosa: No sé qué priesa t’ha dentrato d’ir-te-ne agora mesmo. primabera n.f. Estazión del’añada que ba dimpués de o ibierno eantis de o berano: Os árbolschitan florsen primabera. primero, primera I. ach. 1. O que ocupa o lumero uno en una serie: A tuya chirmana estió a primera en plegar.II. alb. 2. En primeras, antis que cosa: Primero remata os queferse dimpués te’n bas á chugar. // loc. 3. en primeras:Antis quecosa, en primer puesto: En primeras teniemos una chiqueta reunión e luego pasemos á almorzar. 4. á primers: En os diyas de o prenzipio de belmes: O rezibo de a luz mos plega á primers de mes. OSB.:Aforma masculina debán de o nombre s’alcorzaen primer: Oprimer diya. primo, prima n. 1. O que ye una presona con relazión á os fillos de o suyo tío u a suya tía: As fillas de tía Miguela, a chirmana de mama, son as mías primas. // 2. n.f. Diners que se bosan por belserbizio: A prima d’ixe seguro ye muito altera pero cubre cuasi toz. // 3. n.m. e ach. En matematicas, lumero que sólo puede dibidir-se que pora unidáe porer mesmo: Ozinco ye un lumero primo. prismaticos n.m.pl. Trastecon dos tubos quefa que beigamos dezercalo que yeluen: Oforestal bechilaba si bieba fuego con os prismaticos. probalidá n.f. Posibilidá de que pasecualcosa: Bi ha mui pocas probalidaz de que mos toque a lotería. probeito n.m. Utilidá, fruito u gananzia ques’otiene de bellacosa: Más te bale bender as oliberas u treballar-las tu, porquecon o mediero no te dan dengún probeito. probinzia n.f. Dibisión almenistratibaen quesetrestalla o territorio d’un país: A comarca de os Monegros s’escampa por as probinzias de Uesca e Zaragoza. problema n.m. 1. Asunto u situazión difízil quecalsoluzionar: Si imos, tenemos un problema esi no, tenemos un atro. A sinchustizia de a esclabitú ye un problema que cal fer desaparexer. 2. Enmatematicas, pregunta que calresponder rancando d’un conchunto de datos que mos dan e con os que cal operar e fer calculos: Mos ficoron un problema detrianglos semellans. profes alb. e interch. Ye de dar, yalo creigo: Profes queimos á mudar-nose no mos imos á presentar decualsiquier traza. profesor, profesora n. Presona queamuestra belconoximiento u zenzia: A profesora de Fesica mos ha meso un desamen ta dimpués de maitín. programa n.m. 1. Breu resumen decualcosa queencaratien que pasar: Oconzello fazió publico o suyo programa defiestas. 2. Distribuzión de as diferens materias d’una asinatura: O programa de Biolochía ye muito amplo. 3. Cadaguno de os espazios que se fan por radio u telebisión: O nuebo programa d’ixa cadena ye una zaborrería. 4. Conchunto d’operazions que, de traza ordenada, fa una maquina: Os ordinadors de o banco se quedoron penchatos porque eban cambiato de programa. prolargar b.tr. 1. Continar una situaziónmás tiempo: A borina se prolargó dica ras zinco de a maitinada.Prolargoron o plazo dos semanas más. 2. Rezagar cualcosa con falsas razons: No feba que dar-li desincusas ta prolargar o loguero. prometer b.tr. Asegurar beluno quecualcosa yezierta u quesetien aintinzión decumplir bellacosa: Li prometió que o sabado irba á paxentar o ganato. Te prometo que tot lo quet’he dito ye berdá. protestar b.intr. 1. Concarar-se cuentra bella cosa amostrando disconformidá u oposizión: Cal protestar cuentra as sinchustizias. 2. Amostrar disconfomidá: Ala!, no protestese para ra mesa. prou I. alb. 1. En cantidá sufizién: No me chites más bledas que ya en tiengo prou. 2. Profes, sí: Te cuacan os chordons? – Prou! II. interch. 3. S’emplega ta tallar bellaaizión equibalendo a basta:Prou decharrar! Bale, prou! publico, publica I. ach. 1. Que pertenexe á tota ra chen, á o pueblo: Un chardín publico. A escuela publica no fa distinzions en l’almisión. L’Almenistrazión Publica. II. n.m. 2. Conchunto de presonas que fan un grupo: Ye o escritor preferito de o publico chobenil. 3. Chen que ba á bel espeutaclo u auto publico: Feba muita fridorecuasi no bieba publico en o campo defútbol. pudrir-se b.tr. e prnl. 1. Corromper-se, malmeter-se, podrezer-se: Ixa narancha s’ha pudrito detanta umedá. 2. feg. Sulsir-se: Ixa muller seye pudrindo en bida. pueblo n.m. Conchunto de presonas que biben en un país: Opueblo aragonés se bulcó en ascarreras á esfender l’augua de os suyos ríos. puen n.m. e f. 1. Construzión que sirbe ta cruzar un río, una carretera, un deslibel de o terreno, ezetra:O puen biello ye de a epoca de os romanos. 2. feg. Binclo u meyo d’unión entre dos presonas u cosas: D’antis más as Canarias feban de puen entre a Peninsula Iberica e America. puenda n.f. 1. Puenda, sazón,cadaguna deascuatro partisen quesetrestalla unaañada: Oibierno ye a estazión más freda del’año. puerco, puerca ach. e n. 1. Que no ye limpio: Teneba o cuarto puerco como una zolle. 2. Fozín, sin educazión: No sigas tan puerco e mincha como as presonas. 3. Treballo sin rematar d’acotraziare quecalmeter-lo en limpio: Teneba osexerziziosen puerco e a mayestra me dizió que los metese en limpio en una fuella. puerta n.f. Plancha de fusta u atro material que tanca un güeco en a parete e fa onra ta dentrar u salir á trabiés d’era: O sofá no culliba por a puerta e teniemos que n.f. Plancha de fusta u atro material que tanca un güeco en a parete e fa onra ta dentrar u salir á trabiés d’era: O sofá no culliba por a puerta e teniemos que dentrar-lo por o balcón con una carrucha. puerto n.m. 1. Camín quefa que puedacruzar-sea montaña d’un costato tal’atro: Opuerto de Canfrán. 2. Mon con yerbaen alta montaña: As bacas son paxentando en o puerto. 3. Airefredo que biene dende o norte: Abriga-te bien que güei sofla o puerto. 4. Puesto en a costa de o mar u en o beral de belrío que fa onra ta queastí puedan presguardar-sen as naus: Os pescataires teneban as nausen o puerto porque a maryera muito frisata eyera perigloso pescar. puesto I. n.m. 1. Cualsiquier parti de o espazio que puede estar ocupata por bel cuerpo: En qué puesto has dixato l’atornillador? II. b. 2. Partezipio de o berbo poder: Mira que prebó e prebó, pero no ha puesto fer-lo. puga n.f. 1. Puncha de bels trastes como forcas, forquetas, peines, ezetra: Una forca de tres pugas. S’ha cayito una puga de o peine. 2. Trianglo chicorrón que s’emplegatatañer bels trastes mosicals: Tañeba ra mandurria con una puga. pulsera n.f. 1. Pulso, cadaguna deas partis laterals deacapeza, amán deas orellas, quesecorresponden con os güesos parietals: Tocando con os didos en a pulsera ye fázil sentir como pasa ra sangre. 2. Pelo que crexe debán deas orellas: Setalló as pulseras arrán de as orellas. 3. Moñiquera, brazolet que se fica arredol de o maniquiello: Lebaba una pulsera d’oro en a moñica dreita. pulso n.m. 1. Cadaguno de os mobimientos de o corazón que se nota metendo os didos denzima de bellas benas: Dimpués de a cursa teneba o pulso esbocato. 2. Cadaguna deas partis laterals deacapeza, amán deas orellas, quesecorresponden con os güesos parietals: Li dioron con a pilota en o pulso e se desmayó. puncha n.f. Cualsiquier cosa que remata en punta fina, igualcomo siestase una puga, una agulla, un fizón: L’arizón tien punchas. Limpiando borrainas m’he clabato más d’una puncha. En a rosera bi ha muitas punchas. punchar b.tr. 1. Ferir con cualsiquier cosa punchuda: M’he punchato con l’agulla. 2. Perder l’aire bella cosa por fer-li-se un forato en a suya superfizie esterior: Punchemos e teniemos que cambiar a rueda. O nino pretó á plorar malas que li si punchó o globo. 3. Enzurizar, endizcar: Por muito que me punches, no pienso dizir-tecosa. punchiguto, punchiguta ach. Rematato en punta: No parixen chirmanas, la una yechata el’atra tien un naso muito punchiguto. punchudo, punchuda ach. Rematato en punta: As pugas de as forquetas son punchudas. punta (u punda) n.m. 1. Estrimera zaguera, por un regular punchiguta, en a que remata cualcosa: A punta de a noballa. A punta de o lapizero. 2. Crencha, a punta más altera d’un tozal u montaña: En ixa punta que sobrexe siempre bi ha nieu. 3. Zona de o mon con tasca en que s’achuntan dos baxanscon tasca: O ganato ye paxentando en ixa punta d’astí alto. 4. Partichiqueta de ganato que pertenexeá un bestiarconmáscapezas: O chulet yera paxentando una punta zerca de o río. río. puntarrón n.m. 1. Puen chicorrón que, por un regular, s’emplega ta cruzar arrigachuelos e zequias:Faziemos un puntarrón con dos maderos ta cruzar a zequia. 2. Punta, crencha de bella montaña: En ixe puntarrón pega l’aire por toz oscostatos. punto n.m. 1. Siñalchicorrón eredondo: Cuan seremata d’escribir un cabo cal meter punto. En alchebra o punto equibale á o por. 2. Cadaguna de as pasatas de cusito quefa unmedico:S’ubrió a zella eli dioron bente puntos. 3. Unidá quesirbeta balurarcualcosa: A primera pregunta baleba zinco puntos. 4. Cadaguno de osalpartatos d’unaserie que ba ordenata:L’orden de o diya de a reunión teneba seis puntos. 5. Inteen que pasa u setrobacualcosa:Plegoron á un punto en que denguno no atendeba á razons. // loc. 6. poco (u muito) punto: Poco (o muito) formal: No sé cómo has confitato en er porque ye un poco punto. 7. á punto (d’o) diya:Ál’amanexer: Á punto diya ya yera trachinando. puñada n.f. Golpe quese’n dacon o puño tancato: Licreboron o naso d’una puñada. puño n.m. 1. Man tancata: Li amostró ro puño ta fer-li medrana. 2. En as piezas de bestir parti queredolaa moñica: Os puños d’ista camisa tienen doscochals. purna n.f. Chisla enzendita que brinca de cualcosa que se crema u de o roze de dos ochetos:Brincaban purnas de a foguera. Le’n cayó una purna de o fumarret e li cremó o gambeto. purput n.f. Paxaro bistero de bels trenta zentimetros, de color royisca e que tien un floco de plumas en a capeza en traza de bentallo u abanico: As purpuz oloran muito malefan os niedosen as paretes u en os güecos de os árbols. pus → pos putir b.intr. Olorar muito mal, fer muimala ulor: Feba más d’una semana que no culliban a basuera e ascarreras putiban que no se podeba aguantar. puyar b.intr. e prnl. 1. Meteren un puesto másaltero: Puya-teen a escalera ta pintar o teito. Toz osestius puya ta o lugar. 2. Aumentar o pre, acantidá u a balura de bellacosa: En o mes zaguero as trunfas han puyato una barbaridá. 3. Remangar-se: Se puyó as sayas ta cruzar o río. 4.Ficar-se denzima de belanimal u bellacosa: D’un brinco se puyó en a yegua. No puyez nunca en una moto sin casco. 5. Dentraren bel beyiclo: Puyar ta l’autobús. puyata n.f. 1. Costera que puyataarriba: Dica l’armita bi ha una buena puyata. 2. Aumento de pre,cantidá u balura: Detardis siempretien una puyata defiebre. puzilca n.f. 1. Zolle,estrabilla u puesto ta os tozinos: En a puzilca bi ha doscochins. 2. Puesto muito puerco: Teneba a suya cambra como una puzilca. qu n.f. Digrafo u conchunto de dos letras cualo nombre ye “cu”: Queso e quinze prenzipian por cu. OSB.: O digrafo qu tien esautamén a mesma prenunzia que a letra c, pero no s’emplega queen prenzipio desilabae debán deas bocals e, i. que I. pron.relat. 1. Forma imbariable ta os dos cheners e lumers que, por un regular, equibale á “o cualo, a cuala, os cualos, as cualas”: O libro que soi leyendo ye muito intresán. OSB.:Como pronombrerelatibo puedelebar debán osarticlos definitos u os pronombres presonals deterzera presona lo, la, los, las. II. conch. 2. Por un regular s’emplega ta ligar orazions u partis d’eras: No me fa goyo que i baigas. 3. Tamién s’emplega con balura de conchunzión contimparatiba ta introduzir o segundo termino d’una contimparazión: Li cuaca más o suco que a carne. 4. De cabo cuan, tamién equibale á ra conchunzión causal “porque” u “pos”: No ferá quefer o fato, que lo conoxco bien. 5. S’emplega igualmén como conchunzión consecutiba ta introduzir o efeuto d’una contimparazión: Yera tan alta quecuasi pegaba en as bueltas. 6. Tamién s’usataendicarafinalidá de bellaaizión: Da-me o gambeto, quelo te penche. 7. Antimás prene parti de muitas atrasconchunzions u frasesconchuntibas: ta que, dimpués que, antis que, por muito que, ezetra. 8. Dezaga de l’alberbio sí, s’emplega ta enfortir a intensidá de l’afirmazión: Sí queestudiaré, no pases pena. qué I. pron.interrog. 1. S’emplega solo u dezaga de bella preposizión ta encapezar preguntas, sigan istas dreitas u indreitas: Qué has feito? De qué puesto biens? Con quélo faziés? Dize-me qué quiers. II. pron.escl. 2. S’emplegataenfortir o quese ye dizindo: Quéfiero yera! quedar b.intr. e prnl. 1. Continaren bellasituazión u en bel puesto: A pilota s’ha quedato penchata en l’árbol. 2. Zitar-secon bella presona: Quedemos á ras seis en a puerta de o zine. 3. Continaresistindo u abendo: Queda una mica de bino. De o castiello no en queda que una parete meyo espaldata. 4. Tener buen umal efeuto bellacosa: Ixa saya te queda muito bien. Odebuxo te queda una mica eszentrato. 5. Mancar por fer: Encara me quedan dos exerzizios. // b.prnl. 6. Continaren un puesto e permanexeren er: Fuemos ta o lugare mosen quedemos tres diyas. 7. Meter-se de bellatraza u de belaspeuto: Cuan le’n dizioron se quedó royo. quefer n.m. Faina, treballo fesico umental que una presonatien quefer: No podió salir porqueteneba muitos quefers. quera n.f. 1. Inseuto, queacorcase mincharafusta: En ixe almario bi ha quera, mira si no toz ixos foradez. 2. Mena de polbo u sarratizos que dixaisteinseuto cuan rosiga ra fusta: Tota ista quera de o suelo ye d’ixa biega que ye querata. 3. Perduga de calzio en o esmalte de os diens: Teneba quera en un caxal e o dentista le’n ha empastato. 4. feg. Catenazo, que no fa que machaconiar con o mesmo: Jolio qué quera yes, nino!, dixa de morgoniar d’una bez con ixa canta! querer I. b.tr. 1. Sentiramorenta beluno u enta bellacosa: Os pais quieren á os suyos fillos. 2. Tener deseyos de cualcosa: Quereba que licrompasen un chelato de narancha. 3. Tener boluntá defercualcosa: En estiu quiere puyar á l’Aneto. // b.impres. 4. Dara impresión de que cualcosa ye á punto de pasar: Parexe que quiera nebar. // loc. 5. sin querer:Sin intinzión, porcasualidá: T’he pisato sin querer. II. n.m. 6. Amor: Diziban que o suyo querer no secrebarba mái. queso n.m. Minchar solido ques’otiene dealeicuallata, dimpués desacar-li o siero e adibir-le sal: O queso de Raiquero yera uno de os más conoxitos en a redolada d’Alquezra. OSB.:Esistetamién o sinonimo queso. quexa n.f. 1. Manifestazión de descontento e de protesta: O mayestro ascuitó as quexas de os alumnos. 2. Chemeco: Os feritos yeran esparricatos por o suelo e n.f. 1. Manifestazión de descontento e de protesta: O mayestro ascuitó as quexas de os alumnos. 2. Chemeco: Os feritos yeran esparricatos por o suelo e sólo sesentiban que as suyas quexas. quexar-se b.prnl. 1. Espresara pena u o malcon chemecos u chilos: Se quexaba porqueli feba mal a riñonera. 2. Manifestar o descontento protestando: Os alumnos se quexoron porqueteneban muitos desámens ta o mesmo diya. qui I. pron.relat. 1. Forma que fa referenzia á presonas en orazions sustantibas e que, por un regular, fa funzions de socheto: Qui quiera pexes que se mulle o culo. 2. Forma relatiba de complemento preposizional que fa referenzia á presonas u cosas presonificatas: A muller de qui charraban yera a tuya chirmana. II. pron.entrer. 3. Equibaleá qué presona u qué presonas: Quíyeran ixoscon quicharrabas? quiento interch. S’emplegataamostrarasospresa, por un regular desagradable: ¡Quiento quedoron os árbols dimpués de a pedregata! quieto, quieta ach. Sinmober-se: Posa-te aquíeesta-te quieto. quilo n.m. 1. Unidá de peso queequibaleá mil gramos: Güeito robas son zien quilos. // 2. S’emplega como prefixo debán de diferens unidaz de mida con o senificato de“mil”: Quilometro, quilobatio, quilolitro. OSB.:Anque en aragonés calescribir-lo con qu, siempre que s’emplegue como alcorzadura en contestos teunicos u zentificoscaldráemplegar o suyo simbolo internazionalcon ca griega(“k”): kgr.,km.,kw. quilometro n.m. Mida delongaria queequibaleá milmetros: Entre Uesca e Zaragoza bi ha setanta e dos quilometros. quimico, quimica I. ach. 1. Que tien que beyer con a zenzia quimica: En o lugar bi ha una interpresa de produtos quimicos. Un laboratorio quimico. II. n. 2. Presona que s’adedicaára quimica: Ta estar quimico cal ir á ra unibersidá. // 3. n.f. Zenzia que estudia ra composizión de as sustanziase os suyoscambios: A Quimica e a Fesica son zenziascon un contenito muito esperimental. quinquilaire n. Marchán, trachinero, presona que ba por os lugars bendendo ecrompando mercadurías, por un regular de poca balura: D’antis más, ta ra primabera, gosaba pasar por o lugar un quinquilaire que bendeba decuasi tot, pero agora ya cuasi no sei beyen. OSB.:Ista parola ye dechenero imbariable. quinze ach.lum. 1. Diezmászinco: Zinco trimestres son quinze meses. 2. O que en una serie fa o lumero quinze: O equipo quedó o quinze en a clasificazión. // n.m. Chudía, abe de bels trenta zentimetros, con a capeza blanca e negra coronata por una crencha e o plumache d'una color brilán berda escura: Os quinze son de as mesma familia que oschifletese aschifletas. quiosco n.m. 1. Mena de caseta que se mete en as zeras e do gosan bender periodicos e rebistas, anque tamien bi’n ha de flors, bebidas, ezetra: Crompa o diario en o quiosco de a plaza. 2. Mena detemplet, por un regular ubierto por toz oscostatos, que gosaconstruyir-seen plazasechardins: Oquiosco de a mosica. quisquis n.m. Pelo quecaye por denzima deafren: Dechicorron me peinaban con quisquis. quitar b.tr. 1. Furtar: Quí m’ha quitato ros pintes?. 2. Sacar: Se’n fueta ra gara á quitar os billez. quizau alb. Talmén, quísape, puedeestar: Mira en o caxón, quizau siga astí. r n.f. Seizenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“re”: Reloch prenzipia por re. rabanada n.f. Llesca,chabada de pan: Mos minchemos una rabanada de pan con tomatee azeite. rabentar b.intr. e prnl. 1. Crebar-se u petar cualcosa porque teneba muita presión: Infló tanto o globo que rabentó. 2. Cansar muito, escrabutar: No cargues tanto ro burro que lo bas á rabentar. Güeicuasi me rabiento de tanto treballar. // b.tr. 3. Esfer-se de bella cosa u estorbar-la autuando de traza biolenta cuentra era: Se posó denzima de o globo elo rabentó. Entre os dos rabentoron a reunión. rabia n.f. 1. Enuyo,encarrañamiento muito fuerte: Pretó os puños de a rabia queteneba por no aber puesto ganar. 2. Enfermedá apegallosa que tienen belsanimals, más que más oscans: Ocan teneba ra rabia echitaba esbruma por a boca. rabosa n.f. 1. Animal tetador semellán á o can con o morro acuto e a coda rezia e luenga: Ista nuei ha dentrato una rabosa en o corral e ha muerto diez gallinas. OSB.:Anque enmuitos lugars esferenzian o secso emplegando a boz raboso ta referir-se á o masto, calsiñalar que a bozfemenina rabosa ye d’uso cheneral o mesmo ta o masclo que ta ra fembra. // 2. loc. fer rabosa: Entollar-se, calar-se en bel puesto e no poder salir-bi u, tamién, tener bella rebesada que no dixa cumplircon o ques’eba promeso: Bieba tanto bardo quefaziemos rabosa con l’auto etenió que benir á sacar-nos a gruba. rader b.tr. 1. Rosigar, tirar-licon os diensacarneá os güesos dica que queden bien limpios: Oque más licuacaba yera rader ascostiellas deternasco. 2. Dixar raso con o radedor o contenito de bel rezipién: Empliba o dople d’ordio e lo radeba antis d’abocar-lo en o saco. 3. Limpiar u rascar cualcosa: O piquero radeba bien o pozal antis detornar á masar. radio n.f. 1. Traste que reculle as ondas sonoras e las emite ta poder-las sentir: En a radio fan un programa en aragonés. // n.m. 2. Elemento quimico que emite radiautibidá: Oradio estió estió escubierto en 1898 por o matrimonio Curie. radito,radita ach. 1. Arguellato, muito esgastato: Lebaba una chaqueta radita por os ancons. 2. Poco abundán: Teneba una intelichenzia radita. 3. De poca durada: Lis dioron ta contestar quinzesegundos raditos. 4. Charrando deropa,a que yecurta u estreita: No tefiques más ixe achustador quete bieneradito. radiz n.f. 1. Parti de as plantas que crexe debaxo de a tierra: As plantas minchan por as radizes. 2. Parti pura u imbariable de as parolas: “Minch-“ ye a radiz de minchar. 3. Orichen u causa de bellacosa: Antis de pillar soluzions,cal trobar a radiz de o problema. rafal n.m. Torre,casa decampo, mas: Tien un rafalen o mon con muitas tierrase ganato. ráfel (u rafe) n.m. Borde de o tellato que sobrexe de a paret e sirbe ta protecher-la de l’augua cuan plebe: As bolandrinas eban plantato dos niedos en o ráfel de casa la billa. billa. rai Particla que, unas begatascomo alberbio eatrascomo esclamazión, s’emplegatasiñalar que o queseremata de dizir no en tien d’importanzia: Que no puedes ir? – Por ixo rai! ralda n.f. Troztallato de bellas fruitas,como o melón: Una ralda de melón. Una ralda de piña. ralla n.f. 1. Regata u fendilla estreita e larga en as rocas: A leyenda diz que ixa ralla d’aquer mon la fazió un chigán con una espata. 2. Por estensión, cualsiquier fendilla: En a paret de a ilesia bi ha una ralla quela cruza d’alto ta baxo. Yeran alparziando á trabiés d’una ralla que bieba en a puerta. ramullo n.m. Manullo, faxo decualsiquiercosa más umenosalargata quese puede pillaren a man: Crompó un ramullo deflors. Pilló un ramullo de broza ta enzender a foguera. rana n.f. Granota, animalanfibio sin coda, de capeza muito gran, güellos que parexe que baigan á brincar ta difuera, piel lisa e pataszagueras muito grans que lifan onra ta pegar buenos brincos: As ranas fregan muitos güegos de do salen oscapezutos que dimpués setornarán ranas grans. rancar b.tr. 1. Sacarcon fuerza dende a radiz: L’airerancó un árbol. Yera en o güerto rancando as malas yerbas. L’han rancato un caxal. 2. Deseparar cualcosa con fuerza de o puesto do se i troba: Li rancoron o nino de os brazos. // b.intr. 3. Prenzipiar belmecanismo á funzionar: Trucó á ra gruba porque l’auto no rancaba. 4. Tener o suyo orichen: Ista situazión ranca de a tuya negatiba en dentraren razons. randa n.f. Raya, lista d’un bestito: Leba una brusa á randas. A bandera de Franzia tien tres randas berticals. ranueco n.m. Capezuto, cullareta,cría dea granota: Os ranuecos nadan en l’augua. rapedo,rapeda I. ach. 1. Templato, que se muebe con muita belozidá: L’abión ba más rapedo que no pas l’auto. 2. Que se fa u pasa en poco tiempo: O dotor li fazió un desamen rapedo. II. n.m. 3. Partien o cauz d’un río an quel’auguacorrerapedaecon fuerza: A nabata por pocas no bulca en os rapedos. raro,rara ach. 1. Poco común,espezial: Ye una presona muito rara. Troboron una planta muito rara . 2. Estranio: En l’autobús bieba dos mullers que charraban en una luenga muito rara. rasal n.m. 1. Parti poco fonda d’un río por do yefázil pasar: Cruzoron o río por o rasal. 2. Parti d’unazera que yerebaxatatafazilitar que os beyiclos puedan dentrar á bel garache u almagazén: En os rasalsye bietato aparcar. rascar b.tr. 1. Estregar cualcosa, espezialmén as unglas por denzima de a piel: Si te pica, te rascas. // b.intr. 2. Resultar aspra cualcosa: O cambio de marchas b.tr. 1. Estregar cualcosa, espezialmén as unglas por denzima de a piel: Si te pica, te rascas. // b.intr. 2. Resultar aspra cualcosa: O cambio de marchas rascaba. En ixe otel bieba unas toballas querascaban. OSB.:En a primeraazeuzión yecomún o sinonimo arrascar: Si te pica, t’arrascas. rasclo n.m. Ferramienta con unmango largo e con una serie de pugas en a punta, igualcomo siestase un peine e que s’emplega ta replegar cosas de o suelo: Yera en o chardín replegando as fuellascon o rasclo. rasmia n.f. Garbo, bitalidá,enerchía: Treballaba con muita rasmia. Si no metez más rasmia en o chuego, tos ganarán. raso,rasa I. ach. 1. Pleno dica o borde: Una cullara rasa de zucre. 2. Limpio, sin cosa: A pedregata ha dixato toz os campos rasos. 3. Charrando de l’orache, o que yeescampato, espazato eclaro: Qué diya más raso que ha amanexito güei! II. n.m. 4. En plena naturaleza, ázielo ubierto: Dormiba á o raso. III. alb. 5. de raso:Totalmén, plenamén: Ixezagalyefato deraso. raspio,raspia ach. 1. Que no tien asuperfizielisaecuan setoca parexerugato: Ixa tela te picará porqueye muito raspia. 2. De malcaráuter: O entrenador tien un caráuter raspio. 3. feg. De pocacalidá u con pocos modos: Bi ha chen que diz quel’aragonésye una fabla raspia. rastiello n.m. 1. Rasclo, ferramienta con unmango gran rematato en una mena de peine con pugas que s’emplega ta replegar de o suelo cosas esparricatas: Os chardiners amuntonaban as fuellas con o rastiello. 2. Ferramienta con pugas que s’emplega ta limpiar o lino peinando-lo: Cuentra más se pasa o lino por o rastiello, millor se desenreliga. rastrar b.tr. Arrozegar, lebar por o suelo: Rastroron l’almario ta cambiar-lo de puesto. rastro I. n.m. 1. Marca u siñal decualcosa que quedaen bel puesto: Por astí bi ha o rastro deconiellos. Ta no perder-tesigue o rastro de as ferraturas. 2. Estroza que dixa beluno u bella cosa: As guerras no dixan que rastros. Dixoron un inte solos á os ninos en casa e cuan tornoron se troboron con un rastro que ta qué. II. alb. 3. á rastro:Lebar rastrando u arrozegando: Como no teneba fuerza ta debantar-lo á pulso, lo lebaba á rastro por o suelo. rasurar b.tr.e prnl. Tallar os pelos de o pelello, más que más deacara: Obarbero rasura con noballa. Chuan serasura con una maquineta eleutrica. rata n.f. Animal tetador e rosigador de pelache gris escuro, orellas grans e pelatas, patas curtas e coda muito larga: As ratas se reproduzen con muita fazilidá, e son muito perchudiziosas. Asclacas son plenas deratas. rateta → ratolín rato n.m. 1. Espazio de tiempo, por un regular curto: Estiemos un rato charrando en o bar. 2. Ratolín: Cuan beyeba un rato, se meteba estericato e se puyaba por do podeba. ratolín n.m. Animalsemellán árarata pero muito máschicorrón: Os ratolins biben en ascasaseen o campo. n.m. Animalsemellán árarata pero muito máschicorrón: Os ratolins biben en ascasaseen o campo. raya n.f. 1. Marca u siñal fino e alargato: No se puede enantar cuan bi ha raya contina. Ayer engueró unos calzons á rayas. 2. Muga, linia que desepara dos países: Agora ya no fa falta o pasaporteta cruzar a raya. 3. Mugafesica umoral de bella cosa: No te pases de a raya con a fumarrina, que t’estrozarás os libianos. 4. Pexmarino minchable, decuerpo plano ecodalarga: A raya tien una sapia ternillosa. rayo n.m. 1. Escargaeleutrica quese produzen as tronadascuan chocan dos boiras: En a tronada d’ayer un rayo esgalló a figuera. 2. Linia pora quese propaga a luz u a calor: Un rayo láser. O sol mos calienta con os suyos rayos. 3. Cadaguna de as piezas finas e reutas que rancan de o zentro de as ruedas dica o zillo: Lebó á apañar a rueda de a bezicleta porquelis’eban trancato dos rayos. 4. Distanzia que bi ha dende o zentro de o zerclo dicaazercunferenzia: A superfizie de o zerclo ye “pirayo cuadrato”. 5. Zona d’enfluyenza: Ixeinstituto aculliba á ra chen que bibiba en un rayo detrenta quilometros. razón n.f. 1. Capazidá de as presonas ta chuzgar e replecar as cosas: Os animals e as presonas s’esferenzian por a razón. 2. Argumento ta refirmar, contrimostrar u refusar bellacosa: Esfendió a suya postura con dos razons de peso. rebaxar b.tr. 1. Fer más chiquet o bolumen u l’altaria de cualcosa: Han rebaxato as zeras ta que os que ban en silla de ruedas no tiengan barraches. 2. Amerar cualcosa de traza que pierda intensidá: Rebaxó ro suco de limón con augua. O pintaire adibió blanco á o royo ta rebaxar-lo . 3. Fer más chiquet o pre de as mercadurías: Ayer rebaxoron os discos de mosica . // b.tr. e prnl. 4. Umillar u fer de menos: No cal rebaxar-se debán de denguno, porque totas as presonas semos iguals. rebel n.m. Reloch que puede programar-setarebellar-seá una ora prefixata: No sintió ro rebel porque,como lis’eban acotolato as pilas, no sonó. rebellar b.tr. 1. Crebar o suenio de qui ye dormindo, dispertar-lo: Mama me rebelló ta ir ta ra escuela. // b.intr. e prnl. 2. Dixar de dormir: Me rebellé á ras siete de o maitín. rebés n.m. 1. Parti d’un ocheto que yea oposataára queseconsidera prenzipal umás importán: Setiró a camiseta chirando-la de o rebés. 2. Lapo, golpe que se da en acara u acapezacon a man ubierta: Li dio un rebés en a cara que li dixó marcata ra man. // loc.alb. 3. á o rebés: De traza imbersa: Un lumero capicúa ye o queseleyeigual á o dreito que á o rebés. rebesata n.f. 1. Albersidá, situazión que no s’aspera e que gosa estar mala: Dimpués de as rebesatas que li dio a bida, á ra fin ha trobato o suyo puesto en a soziedá. 2. Chiro rapedo quefal’orache: Feba solecalore d’una rebesata sechiró una airera que por pocas se mosen leba. rebilcar b.intr. e prnl. 1. Tornar á estar bibo: L’auto lo se’n lebó por debán dixando-lo largo en o suelo sin alentar e, cuan toz creyeban que yera muerto, se rebilcó. 2. Tornarátener rasmia: Iban perdendo por zinco gols pero sabioron rebilcar-se. // b.intr. 3. Fer recuperar: Iste bino fa rebilcar á os muertos. rebisalsero,rebisalsera ach. e n. Refitolero, presona quese meteen osasuntos de osatros sin o suyo premiso: No quiero queixerebisalsero dentreen o mío cuarto. rebiscolada n.f. Güellada, miradarapedaá bellacosasin parar-bimuitaatenzión: Dio una rebiscolada á o endizeta fer-se una ideya de quéiba o libro. rebista n.f. Publicazión periodica deformato e midas bariables: A notizia saliba en una rebista d’alcagüeterías. rebles n.m.pl. Ferramientas ques'emplegan ta o campo e, porestensión,artularios tacualsiquieratro treballo: Tío pilló os reblesese'n fue á podar as almendreras. rebolbín n.m. 1. Mobimiento chiratorio muito rapedo d’aire, augua, polbo, ezetra: S’afogó en un rebolbín que bi eba en o río. 2. Presona malestachera, que no puede estar-se quietae no dixa de mober-se: Ofillo chiquet dentró en a cozina como un rebolbín. Ye o más rebolbín de a clase. rebolizio n.m. 1. Mobimiento de presonasconmuito rudio eescandalera: Menudo rebolizio no s’armó en a fiesta de rematanza de o curso. 2. Rebolbín d’aire u polbo: Se debantó un rebolizio que se lebaba tot lo que se trobaba por debán. 3. Presona malestachera, que no puede estar-se quieta e no dixa de mober-se: Qué zagala más rebolizio! rebús n.m. O quese desprezia d’un tot u d’un conchunto, por ser poco u de pocacalidá: Eban acotolato totas as trunfasesólo en quedaba o rebús. rebuscallar b.tr. Desaminarcon atenzión e niquitosidá: A polizía rebuscallaba en a declarazión ta beyer si trobaba bella pista. Quéyes rebuscallando en o mío caxón? rebutién ach.m. e f. Emplito con caramuello,cuasisalindo-se: A manifestazión cuentra osentibosyera rebutién dechen. rebutir b.tr. Emplircualcosacon caramuello,cuasisalindo-se por no podercullir-bi: A ilesia rebutiba dechen. recau n.m. 1. Mena de cozito que se fa con legumbres, berduras, trunfas e carne: O recau de Binéfar ye muito conoxito. O pastors chintoron un plato rebutién de recau. 2. Mensache quelise daá beluno ta quele’n faigasaperá un atro: Teneba un recau en o contestador de o telefono. rechión n.f. 1. Parti d’un territorio con as mesmascarauteristicas, sigan istasclimaticas, de chens, de costumbres, topograficas, ezetra: En Aragón bi ha rechions umedas erechions secas. 2. Por semellanza, partien que puedetrestallarse un tot: Os riñons son en a rechión lumbar. rechirar b.tr. 1. Prebar detrobar bellacosa: Rechira en o bagul á beyer si lo trobas. 2. Buscar con atenzión e niquitosidá: Yera rechirando en os apuntes a respuesta á ra segunda pregunta de o desamen. rechola n.f. 1. Piedralisa derío: Chugaban á abentar recholasefer.las brincar por denzima de a superfizie de a basa . 2. Loseta de bardo cueto ques’emplegatafer suelos u cubrir as paretes: S’ha crebato una rechola de a cozina. 3. Cantal u troz de rechola que s’emplega ta chugar á plan: Os críos rebuscalloron una rechola en asenruenas ta chugar á plan. recholau n.m. 1. Suelo u paretcubierto derecholas: Orecholau de o escusau plega dica o teito. 2. Paret que s’emplega ta chugará pilota con a man: Sacó tan fuerte a pilota que o contrario cuasi no podió tornar-la ta o recholau. reconoxer b.tr. 1. Identificar una presona u cosa: A filla no reconoxió á o suyo pai en una foto de cuan yera chicot. 2. Desaminar amoniquet una presona u cosa: A medica yera reconoxendo á o pazién cuan trucoron á ra puerta. recuesto n.m. Carasol, parti deacasa u de belatro puesto en a que da o sola más gran parti de o diya: Os lolosyeran charrando en o recuesto. recullir b.tr. 1. Pillar o que mos dan u nimbían: Herecullito una carta d’Archentina. 2. Replegar: yera recullindo as fuellas quelis’eban cayitas ta o suelo. recutir b.intr. 1. Botarcualcosaen un puesto dimpués d’aber botato en un atro: A pilota botó en o suelo e dimpués recutió en a paret. 2. Produzir una cosa un efeuto en atra: A puyata de pres recutió en as pochas de a chen. redautar b.tr. Espresarcualsiquiercosa porescrito: María redauta muito bien. redazión n.f. 1. Composizión escritasobrecualsiquier tema: Osescolanos fazioron una redazión sobrechuegos tradizionals. 2. Conchunto de presonas que escriben en bella publicazión: En a redazión de a rebista bi ha más mullers que ombres. 3. Puesto en o que se redauta bella publicazión: A redazión de o diario ye en os baxos d’aquercasalizio. redetir-se b.tr. e prnl. 1. Delir-se, fundir-se, tornar-seliquida unacosa que yerasolida: A nieu seredetiba con a calor de o sol. 2. feg. Estar muito inamorato u trobar-se á gusto: Seredetiba cuan li feban morisquetas. redetiu n.m. Lardo, graxa de belsanimals: Siempre que asaba ternasco emplegaba redetiu detozino en puesto d’azeite. redir-se-ne b.intr. e prnl. 1. Arreguir-se, amostrar alegría: Se'n rediban muito beyendo ra zinta de Charlot.2. Moflar-se de beluno: Se'n rediban d’era porque tartamequiaba. redolada n.f. 1. Arredols, zona que rodia un lugar u ziudá: No creigo que tardi muito en tornar, porque ye fendo una gambadeta por a redolada . 2. Conchunto de lugars queestán arredol d’un atro:Cuasi tota ra chen de a redolada crompa en ixeipermercau. redolar b.intr. 1. Dar bueltas chirando sobre uno mesmo u sobre un exe: A pilota iba redolando cara ta ras birlas. Cuan yéranos zagals fébanos redolar un zillo de bezicleta. 2. Cayer-se dando bueltas: S’estalapizó por un talús e no paró de redolar dica que plegó ta abaxo. 3. Ir sobre ruedas: A telebisión ye en una bezicleta. 2. Cayer-se dando bueltas: S’estalapizó por un talús e no paró de redolar dica que plegó ta abaxo. 3. Ir sobre ruedas: A telebisión ye en una meseta queredola. 4. Ir d’un puesto taatro: Ye pensando en cambiar detreballo, porque de biachán no fa queredolar. redolín n.m. 1. Momento en o que, seguindo un orden, calfer bella cosa: Establioron un redolín de demandas e proposizions. // loc.alb. 2. á redolín: Manera de fer ascosas detraza quecadaguno fa o queli pertocaseguindo un orden: Fixoron as guardias de oscabos desemana á redolín. redoma n.f. 1. Botella, rezipién de cuello alargato e estreito que s’emplega ta alzar liquidos: A redoma de leiyera esmediata. 2. Botella de base chaparruda e muito más ampla que una botella normaleconmáscapazidá: Tiengo una redoma d’anís delulos dezinco litros. redoncho n.m. Zillo de rueda, por un regular de bezicleta, que se feba redolar empentando-lo con a man u aduyando-se con un fierro e, por estensión, chuego que se prauticabacon o debandito zillo:Como a rueda no se podeba apañar, li tiró os rayos ta fer un redoncho . De zagalscruzábanos tot lo lugar fendo redolar un redoncho sin quese moscayese. redondo,redonda ach. Con forma dezerclo u d’esfera: Os pitose as pilotas son redondos. Tien a cara redonda. redota n.f. O feito de ganará beluno u d’estar ganato: Otenista enduró a primera redota de o torneyo. redotar b.tr. Ganará belcontrario u enemigo: Os indios redotoron á osyanquisen Little Big Horn. refirmar b.tr. 1. Meter una cosa denzima d’atra ta que se sustienga u ta que escanse: Refirma a escoba en a paret. Me refirmé en o balcón con os brazos cruzatos. 2. Aduyar á fer os posibles ta que se consiga cualcosa: Toz refirmoron as midas que s’eban pillato . // b.prnl. 3. Alazetar-se en bella cosa ta contrimostrar a berdá de cualcosa: A suya teoría se refirmaba en datos estadisticos. 4. Enfortir, fer más firme una opinión: Ixo que dizes refirma o que yo digo. 5.Firmar un ampre derefirmazión: Cuan crompó a casa serefirmó con una caxa d’estalbios. 6.Achustar-setatreballarcon beluno ácambio de diners: Se refirmó ta ra bendema en casa Ferrer. 7. Tornará mantener o ques’ha dito: Serefirmó en as suyas declarazions. refirmazión n.m. Decumento que se firma dixando como piñora bella propiedá como guarenzia de que se tornaran os diners que s’ampran: Ye tornando á o banco os diners de a refirmazión un mes par d’atro. refitolero,refitolera ach. e n. Rebisalsero, presona quese meteen osasuntos d’otrisin o suyo premiso: No quiero queixa refitolera beiga os míos debuxos. refrán n.m. Fraseincheniosa, fruito de o saper popular, queencleta unaamostranza de baluracheneral:“Piensa o flaire quetoz son de o suyo aire” ye un refrán. refrotar b.tr. e prnl. 1. Pasar con fuerza una cosa por denzima d’atra: Refrota-te bien os diens e dixa-los-te bien escoscatos. 2. Tocar una cosa con atra u pasar una cosa por denzima d’atra: Osesquimals se besan refrotando-sen o naso. Serefrotaba os morroscon a luenga. // loc. 3.refrotar-li á beluno cualcosa (por os morros):Remerar-li bellacosa quefazió mal u que no licuaca quele’n remeren: Siempre meyerefrotando por os morros quesape pescar millor queyo. morros):Remerar-li bellacosa quefazió mal u que no licuaca quele’n remeren: Siempre meyerefrotando por os morros quesape pescar millor queyo. regalar b.tr. 1. Dar bella cosa sin asperar cosa á cambio: Crompando una caxa de sabón, regalaban un frasco de limpiabaxiellas. // b.tr. e prnl. 2. Sentir una sensazión goyosa, más que máscuan s’estasaboriando belminchar: Feba goyo beyer-la cómo seregalaba minchando ixe queso. //b.intr. 3. Delir-se, tornar-se liquido cualsiquiercuerpo solido, más que mása nieu, o chelo e o zucre: Cuan plegoron ta casa, o chelato ya yera regalato. regano n.m. Tierra ques’adedicaácautibar produtos que menestanmuito riego: En o regano bi ha árbols fruiters. regar b.tr. 1. Chitar augua denzima de bella planta u cautibo: En a escuela cada diya s’encarga uno de regar as plantas. 2. Cruzar un río u canal un territorio: A Zinca riega a partieste de Uesca. regla n.f. Perduga periodica desangree mucosidá quetien a muller pora matriquera: Creyeba queyera empreñata porque no li beniba ra regla. reglar b.tr. 1. Fer que cualcosa se desembolique d’alcuerdo con unos regles u bel orden: Os semaforos reglan o trafico. 2. Controlar belsistema: Iste botón ye ta reglar a color de a telebisión. regle n.m. 1. Pieza plana, dreita e graduata que fa onra ta debuxar linias u ta midir a longaria que bi ha entre dos puntos: Con un regle femos linias dreitas. 2. Pieza dreita e muito alargata, por un regular de fusta u fierro, que emplegan os piquers ta fer dreitas as parez u os suelos: O piquero libelaba o suelo pasando un regle de fusta por denzima de dos de fierro. 3. Norma umetodo de conduta: Qui querese presentar-se ta o concurso literario teneba que adempribiar os suyos regles. reglotar b.intr. Chitar por a boca, e fendo rudio, os gases que bi ha en o estomaco: En bellas culturas ye una cortesía reglotar dimpués de as chentas, porque ixo contrimuestra que mos ha cuacato muito. rei,reina n. 1. Presona que, en as monarquías, tien a representaziónmás altera: Chaime I estió rei d’Aragón. En as republicas no bi ha reis. 2. Pieza de o xadrezcuala muerte yel’ocheto de o chuego: Oreiyeen chaque. 3. Carta dea baralla querepresentaá un rei: Orei d’oros. reinadera n.f. n.f. Galdrufa, chuguete defustarematato en una punta de metalarredol de o cualo s’enreliga unacuerdata que, malas quesechite dendealto, en desenreligarsese metaáreinar u rebailaren tierra: En tirar a reinadera la seficó en a man pillando-la entre os didoseencara continaba chirando. reixa (u rexa) n.f. Mena de rete, formata por barras de fierro, que s’emplega como adorno u como esfensa, por un regular en puertas e finestras, ta pribar que i dentre u salga garrachen: Bibiba en un casalizio rodiato de una rexa. En a garchola, os bentañons lebaban una rexa. relampadiar b.intr. Produzir-selampos: Ayer teniemos una tronada que no paraba delampadiar. relampago relampago n.m. Lampo, relumbraina u resplandor quese produzen chocar dos boirascargatascon eletrizidá: Orelampago se beye antis desentir-se o trueno. relampaguiar→ relampadiar relazión n.f. 1. Correspondenzia entre dos cosas: Bi ha una relazión dreita entre o tabaco e o cánzer.2. Lista: Fazió una relazión de as cosas que teneba que fer. 3. Trato entre dos presonas: No teneban muita relazión, pero seconoxeban dendefa muitas añadas. relichión n.f. Conchunto decreyenzas quetienen as presonas quecreyen en bel dios: As relichions monoteístas son as que dizen que no bi ha que un dios; as politeístas, as que dizen que bi’n ha muitos. rella n.f. 1. Pieza de fierro de l’aladro que sirbe ta debantar a tierra: Cuan labraba afondaba bien a rella ta que se mobese bien a tierra. 2. Pieza semellán más muderna, por un regular moltiple, que fa o mesmo serbizio: As rellas que leban os trautors fan más faina que zinco aladros chuntos. 3. Rexa: Debán de o cristal de a puerta tien una rella. reloch n.m. Traste que s’emplega ta mesurar o tiempo: Un reloch dichital. Un reloch de sayetas. Un reloch de paret. O reloch de a torre toca as meyas e as enteras. remangar b.tr. e prnl. Puyar-seas mangas u aropa: Seremangó as sayas ta pasiar por a placha. Mos remanguemos oscalzons ta pisar as ugas. rematadura → rematanza rematanza n.f. 1. Parti u inte en que remata cualcosa: Cuasi boi por a rematanza de a nobela. A rematanza de o curso ye o biernes benién. 2. Parti zaguera de cualcosa: En aragonés as rematanzas de plural de os nombres pueden estaren “s” u en “z”. rematar(u arrematar) b.tr. e prnl. 1. Meter fin á bellacosa: En rematar dezenar, me ducharé. No me podiérematar a chenta. // b.intr. 2. Plegarárafin: Olibro remata bien. En esgrima, os florez rematan en una bola ta no fer-se mal. remate → rematanza remerar b.tr.e prnl. Trayerála memoria,alcordar-se:Encara remeraba o suyo primer diya d’escuela. No teremerasen qué puesto puedeestar l’atornillador? remeyo n.m. 1. Mida ta pribar que pase belmal u ta correchir-lo: Si no troban bel remeyo ta ixe cruze, rara será ra semana que no bi aiga bel muerto. 2.Merezina ta tallar belmal: Ixa bacuna ye o millor remeyo ta ra enfermedá. // loc. 3. no aber-bi más (u atro) remeyo: Estar a unica soluzión: No bi ha atro remeyo que operar-la. remolque n.m. Beyiclo sinmotor que yerastrato por un atro:Cuan se’n ban decazera, leban oscansen un remolqueenganchato dezaga del’auto. remugar remugar b. intr.etr. 1. Mastecar por segunda begata ra chenta que s’eba trusquito antis e que o estomaco fa tornar á ra boca: As güellas e as bacas remugan. 2. Pensar cualcosaamoniquet dando-li bueltas: Teneba una ideya que no dixaba de remugar-lien a a capeza. 3. Mormostiar, mermurar:Dixaz-tos de remugar e meteztos á treballar. renchilar b.intr. Fer o caballo ea yeguaasuya bozcarauteristica:Ocaballo renchilaba porquesentiba que a yegua yera en climen. renegar b.intr 1. Dizir reniegos, u siga parolas tafaltara Dios,a Birchen, os santos u atrascosas sagratas:Ixe ombrereniega como un carramatero. // 2. b.tr. Repropiará beluno ta dizir-le que hafeito mal:Mairenegó á oschamelucos por barallar-sen. renombre n.m. (ant.) Nombre defamilia que pasa de paisáfillos:Anque os dos lebaban o mesmo renombre no teneban dengún parentesco. reñir b.intr. Peleyar-se:No sapen chugar si no riñen. repalmar n.m. Plancha de fusta u atro material que sobrexe de a paret u ye dintro de bel mueble e s’emplega ta poner-bicosas denzima: O libro de cheografía ye en o segundo repalmar. repartir b.tr.e prnl. 1. Dibidircualcosaen partis: Serepartioron os diners á partis iguals. 2. Lebar unacosaá o suyo destín:Treballa repartindo paquetes. repatán,repatana n. Presona quetreballaaprendendo l’ofizio de pastor:Orepatán ye paxentando una punta de ganato. repetir b.tr. Tornaráfer u dizir o ques’ebafeito u dito:Omayestro me mandó repetir o debuxo porque m’eba salito mal. repinchar-se b.intr. Estirar-seta pillarcualcosa: Serepinchaba, metendo-se de puntetas, ta beyer si podeba tocar o teito. replano n.m. En asescaleras d’un edifizio, solareta, parti planaen queremata unatramada:Cuan puya asescaleras á piet, siempres’atura en o replano de o segundo. replazeta n.f. Plazachicorrona:Decríoschugábanosen a replazeta. replecar b.tr. Entender, fer-se unaideyaesauta de bellacosa:Por más quelo esplicoron muitas begatas, no plegoron á replecar-lo. No repleca ra suya letra. replegar b.tr. 1. Cullir, pillar o que ye esparricato e achuntar-lo: Replega os chuguetes de o suelo. Ixe ruello con punchas ye una maquina ta replegar olibas. 2. Achuntar:Esta replegando tota ra informazión que bi ha sobre o tema. reposte n.m. Cambra d’unacasaen a ques’alzan ascosas de minchar:Bes-te-neta o reposteetraye-me un paquete deroz. repostero,repostera ach.e n. Presona quecontestaconmalos modos:Mama e papa m’han castigato por repostero. representar b.tr. e prnl. 1. Sustituyir una presona á una atra u á bella entidá: O presidén representa á l’asoziazión . Li firmé una autorizazión ta que me representase. 2. Simbolizar cualcosa: A cruz representa o cristianismo.3. Autuar en publico con una obra de teyatro: O sabado representan a Morisma en a plaza del’Aínsa. republica n.f. Traza de gubernar-se un país de manera que o poder ye en o pueblo e a representazión en un presidén eslechito qui tien o poder executibo:Franzia ye una republica eIngalaterra una monarquía. repui n.m. A parti que queda d’un tot u conchunto e que, por un regular, gosa tener poca balgua: Maye ha feito una manta con toz os repuis de lana que le’n quedaban d’atras madaxas. En ixa botella no i queda que o repui. requesta n.f. Demanda, petizión decualcosa: Ta Nadal puya o pex porque leba muita requesta . En o bico nuebo bi ha muita requesta de puestos escolars. OSB.: Por un regular ista parola gosaemplegar os berboslebar u tener. res alb. En frases negatibas,cosa:No tiengo res. En tot lo diya no has feito nires. resacar b.tr. Fer debantare mober osanimalscuan se ba decazera, detraza que baigan enta do son oscazataires:Chuanón yera un espierto en resacar as perdizes. resón n.m. Leco, soniu queserepite porqueas ondas sonoraschocan cuentra belcuerpo duro etornan reflexetas: Si quiers sentir o resón, bes-te-ne á chilar á ixa foze beyerás. responder b.tr. 1. Contestará bella pregunta: Sólo respondió cuan li preguntoron . 2. Ser responsable de cualcosa: Leba-te l’auto con plena confitanza, que en respondo yo. resta n.f. Operazión queconsisteen trobaraesferenzia que bi haentre doscantidaz: Si fas a resta entre diezetres, tesaldrá siete. restaurán n.m. Establimiento publico en o quese minchaácambio de diners:Zelebroron a zena derematanza de o curso en un restaurán. restillo → rastiello resultar b.intr. Surtir,esdebenir:Á ra fin ha resultato queixa reunión no ha serbito ta cosa. resultato n.m. 1. O que s’esdebiene u surte de bella cosa: Ixa coxera ye o resultato d’un azidén de trafico. 2. Soluzión d’una operazión matematica:O resultato de o problema ye cuaranta e zinco. 3. Puntuazión con que se remata bel chuego esportibo: O resultato estió bente á dezigüeito. 4.Esquimen que s’otiene de cualcosa: Iste calzero m’ha dato buen resultato. 5. Informazión que s’otiene dimpués de desaminar bella cosa:Os resultatos de os desámens estioron muito malos. Maitín tien querecullir os resultatos de os analises. resumen n.m. 1. Esposizión breu de bel tema: En o libro bi ha un resumen de cada lizión de meya fuella. Mos mandoron fer un resumen de o libro que no puyase de tres planas. // loc. 2.en resumen:Tarematarecomo conclusión:En resumen, dimpués detot lo dito,en custions desalú o millorye aprebenir. retabillo n.m. Ferramienta semellán á o restillo, pero que en puesto de pugas tien una tabla: Antis más s’emplegaba o retabillo en as eras ta replegar a garba más fina queeba quedato escampata. retacular b.intr. Tornarentazaga:Anqueyeran en a zera, tenioron queretacular, no isel’autobús á lebar-los-se por debán. Cada diya que pasa ba retaculando: antis sapeba molteplicare agora ya no en sape. retallar b.tr. 1. Tallar o quesobra:Ofustero yeretallando un troz defusta ta fer dos falcas. 2. Tallarcon arte:Os ninons detres añadasencara no sapen retallarcon asestixeras. 3. Minguarcualcosa:Os interpresarios quereban retallar os dreitos de os treballadors. OGubierno ha retallato as aduyas ta estudiar. rete n.m. 1. Mena de texito feito con filos u cuerdas que se cruzan, anque tamién puede estar d’arambre u cualsiquier atro material:Os pescataires fan serbir retes. A trapezista teneba debaxo un rete por si secayeba. A tararaina ye o rete quetexen as arainas. 2. Cualsiquierconchunto de cosas que se cruzan, relazionandosen unas con atras ta una misma finalidá:O rete de tuberías. Internet ye o rete mundial de a informazión. o rete de carreteras. O rete eleutrica . Un rete de distribuzión. retel n.m. Retechiquetaefina ques’emplegata pescaren os ríos:Pescarcandrexoscon retelye un delito. retiro n.m. Semellanza. S’emplegachunto con o berbo “dar” u “tener”en esprisionscomo:Ixa mesacha li da un retiro á ra suya maye. retratar b.tr. 1. Fer fotos u retratos: Mira si retratas ixos mons. 2. Fer descrizions con muita fidelidá: En ixa nobela se retrataba o caráuter femenino d’una traza machistral. // b.prnl. 3. feg. Pagar,combidará beluno:Bienga, retrata-te, quetozemoscombidato etu encara no t’has ficato a man en a pocha. retrato n.m. 1. Imachen que representa á una presona: En a sala de o conzello bi ha un retrato de Chaime I. 2. Foto, en cheneral: Con a nueba cambra fazió un retrato de a torre. retulador n.m. Mena de boligrafo con una punta blanda quesechupecon atintaliquida que bi haen o suyo interior:Bi ha retuladors de punta fina e de punta rezia. retulo n.m. Tetulo u testo breu quese meteen bel puesto tatrucar l’atenzión:Denzima de a portalada de o bar bi ha un retulo luminoso con o suyo nombre. Faziemos un muralen clasee pintemos o retulo con retuladors. retuno,retuna ach. 1. Redondo,con forma dezerclo:A plaza detorosyeretuna. // 2.loc. alb. á (o)retuno:Arredol:Oschugadorsyeran á o retuno del'albitro. reunión n.f. Compleganza de barias presonasen un puesto concreto ta unas finsconcretas:Ayereteniemos una reunión de bezinosen o patio decasa. reunir b.tr.e prnl. Achuntar, replegar,complegar:Yereunindo basillas biellas de bardo ta fer un museyo. Toz oschuebes sereúnen en o bar. reuto,reuta ach. 1. Dreito: Si bas tot reuto, luego lo trobarás. 2. Anglo de nobanta graus:Os trianglos reutanglos son os quetienen un anglo reuto. reuto n.m. 1. Esquimen perzentual que dan os diners: O banco li daba un reuto de o cuatro por ziento. 2. Por estensión, esquimen que da cualsiquier cosa:Agora, dimpués de diez añadas, prenzipia á recullir o reuto de o suyo treballo anterior. rezagar b.tr.e prnl. 1. Dixar ta másentabán: Rezagó ro que yera fendo e se metió á treballar en o que más s’aprezisaba . // b.intr. e prnl. 2. Enantar menos de o que cal:Istereloch serezaga. Marcha más aprisa e no terezagues. 3. Retacular, irentazaga:Osesfensas serezagaron ta ra suya portería. rezentar b.tr. Contar, daráconoxercon parolas bellaistoria:Yayo mos rezentó una istoria decuan yera chicorrón. rezibidor n.m. Sala que bi haantis de dentrarárascambras deacasa:Mos fazioron asperaren o rezibidor. rezibir b.tr. Recullir, pillar beluno ro queli dan u nimbían:Ayer rezibiécarta detío Chusé. Mos rezibió aforro. rezio,rezia ach. 1. Gordo, gran, que fa más bulto de o normal:Qué libro más rezio! Te trobo muito más rezio que a zaguera begata . 2. Charrando de binos, o que ye de muito cuerpo,conmuitos grausecolor másescura de o normal:Para cuenta no baigas á encapinar-tecon ixe bino, mozet, queye prou rezio. reziura n.f. Amplaria, o rezio de belcuerpo:Olibro de Luenga tien más reziura que o de Mosica. riada n.f. Crexita de o cabal d’un río quefa quese’n salga de o suyo cauz:Con a riada del’atro diya l’augua iba á bando. rico,rica ach.e n. 1. Quetienmuitos diners:Ixos autos sólo los se pueden mercar os ricos. 2. Quetien enmuitacantidá:A narancha yerica en bitamina C. rifar b.tr. Sortiar:Oschobens de o lugar rifan un pernil. riguridá n.f. 1. Con dureza: Ixos pais trataban á os suyos fillos con muita riguridá. A profesora corrichió os desámens con muita riguridá. 2. Con prezisión, con esautitú:Osuyo treballo d’imbestigazión lo fazió con gran riguridá. rinchar-se b.prnl. Inflar-se muito detanto minchar:A baca yera tan rinchata de mincharyerba que parixeba queise á petar. rincón n.m. Partiesterior u interior de l’anglo que fan dos paretes u laus de cualsiquier cosa: En ixe rincón tenébanos antis una planta de fuellas grans. OSB.: En a fablacoloquialcantón erincón s’emplegan, defeito,como sinonimos,anqueen reyalidá o primero yel’anglo esteriore o segundo, l’anglo interior. ringlera ringlera n.f. Conchunto de cosas u presonas que sonmesos en linia: Ixa ringlera de manzaneras la plantemos fa diez añadas. Bi eba una ringlera en o zine ta sacar dentratas que plegaba dica ra carrera. rinozerón n.m. Animaltetador decuatro patas muito gran, de pielmuito reziaecon uno u doscuernos denzima de o morro:Os rinozerons biben en Africa. riñón n.m. Cadaguna deas dos grandolas quetenemosen alomeraes’encargan delimpiarasangre que pasa poreras:En os riñons seformanos pixatos. riñonera n.f. Zona de o cuerpo de as presonas e animals tetadors en a que son os riñons, más que más sias presonas u animals son gordos: Cuan s'abaxaba li se beyeba tota ra riñonera. OSB.:Tamién se dizrenera. río n.m. Corrién natural d’augua que baá desembocaren o mar u en atro río:OEbro ye o río más gran d’Aragón. ripa n.f. 1. Conchunto de cosas mesas unas denzima d’atras: Teneba os compautos uno denzima d’atro, fendo una ripa. 2. Muita cantidá de cualcosa: Teneba una ripa de nietos. 3. Costera d’una montaña, terreno muito enclinato:Para cuenta no te’n caigas por as ripas d’Angorrués. risa n.f. O feito d’arreguir-se:Diz que a risa ye buena ta ra salú. riscla n.f. Chiqueta particla de palla u de belatro bechetal:L’aire debantó as risclas que bieba en a era. risión n.f. 1. Risa que se produz por belsuzeso rediculo:Os lapos que se daban os pallasos prebocoron a risión de a chen. 2. Presona d’a que s’arriguen u se moflan por o suyo comportamiento rediculo:No salgas asinas á ra carrera queserás a risión detoz. riso n.m. Risas:Cuasi no mosenteremos de a zinta por os risos de a chen. OSB.:S'emplegacheneralmén en plural. rizar b.tr. Fer ondas:Yera rizando as farandolas de a saya. A maryerizata. OSB.:Tarizar o pelo gosafer-seserbir muito mása bozfrisar. rizo n.m. 1. Caracol, onda: Se peina con un rizo en o quisquis. 2. Zepillatizo de fusta, tira fina e caracolata que sale cuan se treballa ra fusta:O suelo de a fustería ye pleno derizos. ro,ra art. Forma que prenel’articlo definito dezaga de parolas rematatasen bocal: Se peinó ro tozuelo. Leyeba ra carta. roba n.f. 1. Mida de peso que, alto u baxo, biene á estar doze quilos e meyo:A tozina que matemos l’añada pasata pesaba quinze robas. 2. Siñal u simbolo que ye como una“a”rodiata por un zerclo sin rematar detancar-see ques’emplegaenmatematicaseinformatica:As adrezaseletronicas gosan lebar una roba. robadera n.f. Ferramienta agricola que ye como una pala gran que s’engancha á os abríos u á o trautor e s’emplega ta aplanar a tierra: Cal pasar a robadera por iste n.f. Ferramienta agricola que ye como una pala gran que s’engancha á os abríos u á o trautor e s’emplega ta aplanar a tierra: Cal pasar a robadera por iste cambo, porquesi no, no se puedetreballaren condizions. robar b.tr. Aplanaratierrata dixar-lalibelatacon unarobadera u con un ruello: Son robando o campo defútbol ta dixar-lo bien liso. robillo n.m. Partiamariella de os güegos:A ensundia de os güegosyeen o robillo. robín n.m. Naparoyisca quesefa denzima de o fierro eatros metals:Ixos fierrosestán rebozatos derobín. robinato,robinata ach. Metalmalmetito por o efeuto del’osicheno eatras sustanzias:Mira si untas ra falzcon saín u azeiteta que no tese meta robinata. rodancha n.f. Piezaredondae plana de bellachenta u alimento:Una rodancha dechurizo. Talló l’alberchena á rodanchas. rodera n.f. Siñal que dixaen o suelo arueda de bel beyiclo:Os baxos del’auto pegaban en o suelo defondas queyeran as roderas de os trautors. rodeta n.f. Güeso redondo que bi haen o chenullo:A rodeta fa dechugadero de a garra. rodiar b.tr. 1. Enzarrar u encletar bella cosa: Rodioron á l’enemigo. Han rodiato a finca con un cletau d’arambre. O mayestro mos rodía de royo as faltas d’ortografía. // b.intr. 2. Fer un camín por un puesto más largo de o que ye o cutiano:Indo por do diziésemos rodiato una barbaridá. rodil n.m. 1. Siñal que dixaen o suelo arueda de bel beyiclo: dende quefan motocrósen ixetozal, ye pleno derodils. 2. Mena de barra defierro pora que corren os trensen as bías:Os rodils de o tren escansan dendima detrabiesas defornigón. rodilada → rodera rolde n.m. 1. Zerclo de presonas, animals u cosas: Metioron os remolques en rolde ta fer una plaza de toros . En a plaza bi ha un rolde de mullers chugando á ra baralla. 2. Agrupazión dechen quefa parti d’un conchunto más gran:Orolde de Samianigo yera o que máschen teneba. romero n.m. Matullo montesino con fuellas largasefinas, quefa unas florsazulse olora muito bien:Chitó á o rustito un manullet deromero. rompito n.m. Potra,enfermedá quese produzcuan bel organo sesale de o puesto en o que debebaestar:Ixelolo leba un braguero decuero ta sochetar-se o rompito. ronquiar b.intr. Fer un rudio escuro efuertecuan beluno yeadormindo:Ta pribar deronquiarye millor adormir decostato. roña n.f. 1. Porquería apegata á la piel: Refrota-te bien os ancons que los lebas con muita roña. 2. Muita porquería: Á ista sala li fa falta una buena limpia, mira que no bi’n ha deroña! 3. Robín:Ixos fierrosestán plenos deroña. roñar b.intr. 1. Chemecar o tozino: Á iste tozino no sé si no li pasará cualcosa, porque leba roñando tot lo maitín. 2. Mermurar, mormostiar, charrar baxo, entre diens, quexando-se:Dixaz-tos deroñarefez o quetos han mandato. 3. Meter rudio as tripas:Tiens fambre, u que?, que no te dixan deroñar as tripas! 4. Fer un rudio acuto e desagradable:Ista puerta roña en abrir-la. roñiu n.m. Soniu acuto e desagradable quese produzcuan rozan doscosas:Chitó una mica d’olio en as alguazas de a puerta ta que no dasen roñius. ropa n.f. Conchunto de piezas detela quesirben ta bestir-se u taatros usos:A ropa d’ibierno ye alzata en os altos del’almario. rosa I. n.f. 1. Flor de a rosera que fa mui buena ulor, tien muitas fuellas e un tallo pleno de punchas: Bi ha rosas de muitas colors. II. ach. 2. Color que surte en mesturar royo e blanco:Oschelatos defraga son rosas. rosera n.f. Matullo con as brancas punchosas quechitarosas:En meyo de o paseyo bi ha un chardín con cuatro u zinco roseras. rosigar b.tr. 1. Rader, tirar-licon os diensacarneá os güesos dica que queden bien limpios: Oque más licuacaba yera rosigar ascostiellas deternasco. 2. Mosaquiar, morder muitas begatas bellacosa:Mira cómo rosiga! rosigón n.m. Troz de pan:Li dio un rosigón á o suyo fillo ta que dixa-se de plorar. rotar→ rotir rotir b.intr. Chitar por a boca, e fendo rudio, os gases que bi ha en o estomaco: En bellas culturas ye una cortesía rotir dimpués de as chentas, porque ixo contrimuestra que mos ha cuacato muito. roto,rota I. ach. 1. Crebato:Leba un brazo roto. 2. Sin funzionar:A radio yerota. II. n.m. 3. Guinchón quesefaen tirarcon fuerza de bellacosa:M’hefeito un roto en a manga porque mes’ha enganchato en a manillera de a puerta. royo,roya ach. 1. De a color de a sangre: A bandera d’Aragón tien cuatro faxas royas. // ach.e n. 2. Con o pelo de color royisco, semellán á os pelos de as panollas de panizo:Por un regular os royos son tamién pecotosos. 3.Soro, con o pelo amariello, como acolor dea palla:En o norte d’Europa bi ha muitos más royos que en o sur. roz n.m. Zerealminchable quesecautibaen campos plenos d’auguae quetien unos granos farinosose blancos:En Aragón secautiba rozen as Zinco Billasetamién en a redolada de o Flumen. Ayercazoron una liapree maitín la se mincharán con roz. ruaca n.f. Traste ques’emplegatafilar:Güei as ruacas son prauticamén un ocheto de museyo. rudio n.m. Soniu fuerte quetrucal’atenzión u queamuela u corrompe:Mos alticamemoscuan sintiemos un rudio desinforme dezaga de nusatros. rueda n.f. 1. Ocheto en traza derolde u zerclo quechirasobre un exe:A bezicleta tien dos ruedas. // loc. 2. sobre ruedas:Muito bien, sin garra problema: L’asunto ba sobreruedas. ruello n.m. 1. Ocheto en forma de zelindro que se fa chirar ta aplanar cosas u estirar-las: Están aplanando a era con un ruello de piedra. Ye estirando a masa de farina con un ruello defusta. 2. Piñol de bels fruitos u fruitas:Oruello de a oliba. Oruello de o malacatón. 3. Piedra derío: En clase fazioron un mosaico con ruellos de o río. rufo,rufa ach. Garufo, satisfeito, orgüelloso,contento con uno mesmo:Menudo rufo no iyera dimpués d’aprebar o carné deconduzir á ra primera. ruga n.f. Lorza u plegue quesefaen aropa:Ascamisas delino fan de buen lebar, pero luego s’implen derugas. rusién ach. m.e f. 1. Se diz de belcuerpo que ye muito royo u cusi blanco por efeuto de a calor: Os ferrers treballan o fierro cuan ye rusién . 2. feg. Se diz de as presonas que ban encapinatas u queestán en climen con ganas de buquir:Ixezagal,en que beye unas sayas, se meterusién. rusio,rusia → rusién ruso,rusa ach.e n. 1. Presona de Rusia:Os naxitosen Moscú son rusos. 2. De Rusia:Os ibiernos rusos son muito fredos. L'alfabeto ruso emplega caráuters zerilicos. // 3. n.m. Fablarusa:Oruso ye una luenga eslaba. rustir b.tr. Cozinar bella chenta metendo-la dreitamén en o fuego u en o forno, de traza que por difuera se quede bien turrata: O sabado, os amigos imos á rustir un crapito ta brendar. ruxador n.m. Rezipién con ansa queremataen una bocacon foratos ques’emplegataregaras plantas:Regamos as plantascon un ruxador de plastico. ruxar b.tr. Mullarcualcosachapurniando-la, u sigachitando-lichislas:Ruxiemos a zera antis d’escobar-la ta que no se debantase polbo. s n.f. Deziseteneletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“se”: Seguntes prenzipia eremata por se. sabado n.m. Seiseno diya deasemana: Osabado ba antis de o domingo e dimpués de o biernes. sabón n.m. Produto que s’emplega ta labar e ye una mestura de bella graxa e sosa u cualsiquier atro idrosido metalico: Me labo as mans con sabón. He mercato una botella desabón liquido ta ra ducha. sacar b.tr. 1. Meter difuera una cosa que ye dintro: Sacaz os boligrafos que imos á fer o desamen! Saca-te ixa ropa de denzima que bas chupito. 2. Tirar, fer desaparexer, aibar: Iste deterchén saca ras tacas muito bien. Saca-me istos cans d’aquí. Á ixe tozino li han sacato os collons. No teneban cosa con que sacar-se a fambre. saco n.m. Mena de bolsa gran detela, papel, plastico u cuero: Con as almendras de o suelo emos plenato dos sacos. Un saco decheso. sacre n.m. Parola que fa parti de a locuzión alberbial ni (un) sacre ta endicar a negazión total: De magra no en quedó ni un sacre. Tienen más mielsa que un güei, no en han feito nisacre. sagrero n.m. Fosal, puesto en o ques’apedecan os muertos: Osagrero de o lugarye una mica alpartato. sal n.f. Sustanzia blanca cristalizata que s’esfá en l’augua e se fa serbir ta apañar as chentas u alzar-las por más tiempo: As ensaladas s’apañan con sal, azeite e binagre. sala n.f. 1. Cambra ampla d’un cuarto que gosa estar debán de l’alcoba: Se mudaba en a sala, debán d’un mirallo gran de fa de más de dos sieglos. 2. Cambra ampla que, por un regular, s’adedica á autos publicos: Una sala d’esposizions. 3. Conchunto de chuezes e machistratos que forman un trebunal: O chuizio se fazió en a sala dos de o zebil. salabuena n.f. Acambra másamplae buena deacasaen a que gosan fer-se osautos más importans deafamilia: A zena de Nadal la femosen a salabuena. saladera n.f. Rezipién de fusta, en traza de caxa, que se fa serbir ta salar os pernils u as garras de crapa u baca: En a saladera tenemos cuatro pernils e una garra de crapa. salamanquesa n.f. Chiquet animal anfibio de cuerpo alargato e coda luenga, semellán á o fardacho, de piel escura con tacas amariellas e didos amplos: Si te fiza ra salamanquesa, pilla la xata efe-tera fuesa (refrán popular). salbache salbache ach.m. e f. 1. Montesino, que no tien relazión dreita con l’ombre: Os rinozerons e as alicas son animals salbaches. 2. Terreno zanzero, sin cautibar: En America encara bi ha tierras salbaches. 3. Zebilizazión que no ye estata cambiata poratras presonase que encara alza os suyoscostumbrese trazas tradizionals de bida: Cal respetar as tribus salbaches. 4. Que contrimuestra crueldá: Ixe asesinato sólo ha puesto fer-lo que un salbache. 5. Que contrimuestra poca intelichenzia u pocos modos: Ala!, no sigas salbache,cómo imos á fer-lo asinas? salbar b.tr. e prnl. Sacar de bel periglo u pribar de belmal: Os bombers lo salboron de morir afogato. saliba n.f. Liquido trasparén que ye dintro dea bocae quechuma deas grandolas salibals: Á o bibilón lis’escorreba un churro desaliba por os morros. salida (u salita) n.f. 1. Puesto por o que se sale de bel puesto: A salida d’emerchenzia ye por a carrera de dezaga. 2. Inte en que prenzipia bel mobimiento: A salida de o treballo no ye dica ras güeito. Ixe tren tien tres salidas diyarias ta Barzelona. 3. En belesportes, linia dende a que prenzipia una preba: Os corredors yeran arringleratosen a salida. // n.f.pl. 4. Oportunidaz de treballo que tienen bels estudios: Estudió una carrera que cuasi no teneba salidas. // 5. loc. fer salita (u salitón):No ir taclaseefaltar-bi: L’atro diya fazioron salita ese’n fuen á chugar por os feners. salieto n.m. Matullo de bels cuatro metros d’altaria, brancas bimbrosas, fuellas estreitas como lanzas e flors berdencas que crexe en os berals de os ríos: O salieto ye bueno ta fer fuego. salinero n.m. Rezipién ta alzar ra sal: En a mesa tenébanos un salinero por si querébanos chitar-nos más sal en a chenta. OSB.: Tamién s’emplega muito a barián femenina salinera. salir b.intr. 1. Ir de dintro ta difuera: Dimpués de salir, tancaz a puerta! 2. Fer-se presén, aparexer: En estiu o sol sale antes que en ibierno. 3. Naxer: Cata!, ya salen rosas d’ixa rosera. 4. Sobrexer, brincar una cosa por denzima d’una atra: O ráfel sale más de meyo metro. 5. Estar trigato u eslexito: De presidenta salió a suya chirmana. 6. En matematicas u atras zenzias, dar como resultato: Cuánto te sale en o problema? 7. Autuar u dizir cualcosa d’una traza que no s’asperaba: Jolio!, con qué nos sales agora, mozet! 8. Ir chuntas dos umás presonas: Dende fa un mes sale con o fillo de casa Fuster. 9. Ir más luen de as mugas: A pilota salió de o campo de chuego. Salió de o suyo lugar ta ganar-se a bida. 10. Prenzipiar á chugar belchuego: Sale o que saque á carta más baxa. 11. Dar un retiro fesico u decaráuter: Ista nina ha salito á o suyo paye Pascual. // b.prnl. 12. Dixar quese’n baiga o liquido de belrezipién: Li se saliba l’azeite de l’auto. Se salió l’augua de as bledas e s’apagó ro fuego. // 13. loc. salir-se de cazuela: Perder a razón: Pobra yaya, con o que ye estata era e agora se’n sale decazuela. salmorra (u salmuerra) n.f. Auguaconmuitasal ques’emplegata queaschentas s’alzenmuito tiempo sinmalmeter-se: Ayercrompemos un pote d’anchobasen salmorra. salú n.f. Estato en quesetroba bel organismo bibo cuan faas suyas funzionscon normalidá: Ta o biella queestá, tien una salú defierro. saludar b.tr. Esprisar respeto u cumplimiento con parolas u chestos: Chocoron as mans ta saludar-sen. salze salze n.m. Árbol de tronco rezio, brancas dreitas, fuellas lanziolatas estreitas con os cantos dentatos e que gosa crexer en as marguins de os ríos: A crosta de os salzes ye grisenca. OSB.:Tamién yecomún aformafemenina salzera. sandalia n.f. Calzero más umenos ubierto quesecordacon correyas: As sandalias son un calzero de berano que gosa lebar-sesin calzetins. sangardana → sargantana sangluc(u sanluc) → lipo sangonera n.f. 1. Mena deleremico queremataen bentosase suca sangre: Antis más, os medicosemplegaban as sangoneras ta tirar-lis sangre á os dolentos. 2. Salida abonda desangre: Menuda sangonera lisaliba por o naso. 3. Taca desangre: De quéyeixa sangonera quelebasen a manga? sangre n.f. 1. Liquido royo que zercula poras benas e arterias de as presonas e os animals: Se talló con o cutiello e li salió sangre. 2. feg. Rasmia: Qué poca sangre tien ta treballar! sangrichuela → sangonera sanmigalada n.f. Parti del’añada quesiñala o prenzipio del’agüerro: Bi ha muitos lugarscon fiestas ta ra sanmigalada. sansuga → sangonera santo, santa I. ach. 1. O que seguntes as relichions monoteístas sigue u ye d’alcuerdo con as endrezeras de Dios: Una muller santa. Os libros santos. 2. O que, en o cristianismo, tien que beyercon os diyas que ban entre os Domingos de Manullose de Resurrezión: Semana Santa. Biernes Santo. II. n. 3. Presona que seguntes bellas relichions monoteístas ye un exemplo que calemitar por aber seguito a lai de Dios: San Chorche. Santa Quiteria. Os santos patronos de ixe lugar son dos. OSB.: En ista azeuzión, cuan s’emplega como siñal de tratamiento, fendo un conchunto con o nombre, enmasculino singular s’emplega a forma alcorzata san. 4. Diya de l'añada que, en os países de cultura catolica, s’adedica á benerar o santo que pertoca á o nombre d’una presona: O mío santo ye o bentizinco de chulio. saper I. b.tr. 1. Conoxer u estar informato: No sé qué pasó, porque yo no i yera. 2. Tener instruzión e conoximientos de bella materia: Sape charrar alemán e rumano. 3. Tener bella capazidá u abelidá: O mío chirmanet encara no sape caminar. // b.intr. 4. Tener sapia: Iste chelato sape á chordón. II. n.m. 5. Conoximiento u sapenzia: Osaper no ocupa puesto. sapia n.f. 1. Sensazión u prebo que se siente en a boca cuan minchamos u bebemos cualcosa: O limón tien una sapia azeta. Iste pex no tien buen sapia. 2. Suco liquido quezercula por dintro deas plantase quelis fa onrata nutrir-se: Ixa branca s’ha secato porque no li pasaba ra sapia. 3. feg. O que daempentaefuerza á bellacosa: Os nueboschugadors son a sapia de o equipo. saputaz, saputaza ach. e n. Presona quese piensa quesape más de o quereyalmén sape: Ixeye un saputaz, se piensa quelo sapetot e no sape ni firmar. saputo, saputa saputo, saputa ach. e n. 1. Presona quetien sapenzia: S’achuntoron saputos de muitos países ta analizar o nuebo escubrimiento. 2. desp. Saputaz. sardina n.f. Pexmarino chiquete minchable decolorazuliscae grisenca: As sardinas rustitas son sobrebuenas. Un cacholoto desardinasen azeite. sargantana n.f. Reptilchicorrón que yecomo un fardacho: Ascodas de as sargantanas pueden plegar á midir o dople de o cuerpo. sarra (u siarra) n.f. Ferramienta quetien unafuella de metalcon dienses’emplegatatallar: Sarremos un trallo con una sarra. sarrar b.tr. Tallarcualcosacon unasarra: Ofustero sarró un tablizo. Istesarrucho cal abentar-lo porque no sarra bien. sarratizos n.m.pl. Repuis defusta quecayen ta o suelo cuan sesarracualcosa: A fustería ye plena desarratizos. sarrato n.m. 1. Terreno que, sin estar muito altero, sobrexeen o conchunto que lo rodia: Ixe sarrato ye de buen puyar. 2. Sierra de poca altaria: Dezaga d’ixe sarrato ye o nuestro lugarón. sarrio n.m. Animal remugador de color royisca con dos cuernos chiratos enta zaga: Os cuernos de as fembras de sarrio son menos curbatos que os de os masclos. OSB.:Anquea parola sarrio puedefer-seserbir ta os mascloseas fembras, o normal ye clamar crapas áras fembrase crapitos á ras crías. Un sinonimo muito común de sarrio ye chizardo. sarrucho n.m. Sarra quese manullacon unasola man: Sarró ro recantillo con un sarrucho. sartana n.f. Rezipién redondo e poco fondo quetien unmango es’emplegatafreyir: Mefazié dos güegos fritosen a sartana. sastre, sastra n. Presona quetreballacusindo calzons,chaquetas, gambetoseachustadors: Un sastreli fa os gambetos á mida. OSB.:En femenino tamién s’emplega sastresa. satelite n.m. 1. Astro quechiraarredol d’un planeta: A Luna ye o satelite de a Tierra. 2. Maquina que se chita enta o espazio e chira arredol de a Tierra: Bels satelites mos nimbían informazión meteorolochica. 3. Presona u país que pende d’un atro: Ixechaquetero ye o satelite de o direutor. saya n.f. 1. Pieza de ropa que pencha dende a zentura e ba arredol de as garras: En a nuestra cultura a saya ye una ropa femenina. Leba una saya escozesa. 2. n.f.pl. Tela que penchacubrindo bellascosascomo mesas u gaitas de boto: Ixa gaita leba unas sayas deflors. As sayas d’ista mesa son masiau curtas. sayeta sayeta n.f. 1. Flecha, arma en traza de tochet delgato que remata en punta e que se tira con un arco: En a Edá Meya luitaban con sayetas. 2. Cualsiquier ocheto u fegura quetiengaistaforma: Si quiers trobar a salida, sigue as sayetas. 3. Agulla de o reloch: A sayeta curta siñala as oras,e a larga, os menutos. sazón n.f. (ant.) Puenda,estazión,cadaguna deascuatro partisen quesetrestalla unaañada: Oibierno ye a sazón más freda del’año. se pron.pres. Forma de terzera presona singular e plural ta funzions de complemento: Lo se minchan. Se’n ban. OSB.: Cuan s’emplega con balgua de reflesibo u reziproco dezaga de partezipio u cherundio,cal usaren pluralaforma sen: Pose-se busté. Debanten-sen bustez, por fabor. secano n.m. Terreno decautibo que no tien riego esólo recullel’augua de plebia: Os melons desecano gosan estar muito más dulzes que os deregano. secar b.tr. e prnl. Dixar u quedar cualcosa sin umedá, sin augua, sin sapia, sin liquido: No pises o suelo dica que no s’aiga secato. Ixa planta s’ha secato. Ista pintura tarda en secar benticuatro oras. seco, seca I. ach. 1. Sin liquido, xuto: Dimpués de duchar-te, seca-te bien seco. 2. Muerto, se dizespezialmén, pero no sólo, de os bechetals: Ixa almendrera ye seca. Li dio un tiro á ra liapre e la dixó seca. 3. Muito flaco: Ye tan seco que cuasi li se beyen os güesos. 4. Asetegato: Estoi tan seco que me beberba una basa d’augua. 5. Charrando de l’orache, o que tien pocas plebias: En ista tierra fa un clima seco. II. n.m. 6. seco (de) a garra: Parti debantera de a garra que ba dende o chenullo dica o clabillar: Li pitoron falta por dar-li una patada en o seco de a garra. 7. Porestensión, tibia, güeso largo e dreito que ba en ista parti de a garra: S’ha crebato ro seco a garra. secretario, secretaria n. 1. Presona que en bels treballos s’encarga de fer fainas ausiliars de tipo almenistratibo: Ye o secretario de o direutor. 2. En bellas instituzions, presona que debanta autas e fa atros quefers que fan falta ta o normal desembolique de a instituzión: Nieus ye secretaria d’ixe conzello. // loc. 3. secretario (u secretaria) cheneral:En bellas instituzions sindicals u politicas,a presona queas representaetien a masimaautoridá: Ye a secretaria cheneral de o sindicato. secutir b.tr. 1. Mober detrazarapedaecon rasmia d’un costato taatro: Li dio una garrampa en a garra ela secutiba ta beyer si li se pasaba. 2. Mober cualcosa en l’airee, por un regular,apurriando-lataescoscar-la: Mira si tesecutes o pelo, quelo lebas pleno detierra. seda n.f. 1. Filo fino quefan belscucos u teñas: Oscucos deseda minchan fuellas de morera. 2. Tela quesefacon istos filos: A seda ye suabe e fina pero no dixa traspirar bien. segar b.tr. Tallarzereals u yerba: D’antis más sesegaba á falz u á dalla; agora sefa con maquinas. seguir(u siguir) b.tr. 1. Ir dezaga de beluno u de bellacosa: Otres sigue á o dos. Oscans son seguindo ro bayo d’una liapre. 2. Continar o que s’ha prenzipiato: Dimpués de o recreyo, seguiremos a clase d’aragonés. // b.intr. 3. Duraren o tiempo u continaren o espazio: Seguirá plebendo tot lo cabo semana. Sigue dreito por ista carrera e dimpués,en a librería,chirá á ra dreita. segundo, segunda I. ach.lum. 1. O que ocupa o lumero dos en una serie: O martes ye o segundo diya de a semana. A rebista sale ta ra carrera ra segunda quinzena de cada mes. II. n.m. 2. Periodo detiempo que yeasisantena parti d’unmenuto: Un menuto tien sisanta segundos. seguntes prep. 1. D’alcuerdo con: Cal fer-lo seguntes os regles. 2. Endica posibilidá: Bendrá seguntes li baiga ra faina. 3. D’alcuerdo con a opinión de beluno: Seguntes a mía chirmana mos quedan menos detres quilometros ta plegar. 4. De bez que: Podemoscharrar d’ixo seguntes tornamos ta casa. seguranza n.f. 1. Falta de periglo u de mal: Una puerta de seguranza. Oconzellero deseguranza publica. 2. Zerteza: Teneba ra seguranza de que era no lo eba feito. 3. O quefa quecualcosa no se mueba: Calconduzircon o zenturón deseguranza. seguro n.m. Contrato quecubre bels riscos: Tien un seguro ta ra biellera. En o seguro del’auto no li dentraban os suyos mals. seis ach.lum. 1. Zinco e uno: Seis güegos son meya uzena. 2. Seiseno: Plegó a seis, dimpués de os zinco primers. seiseno, seisena ach.lum. O queen unaseriefa o lumero seis: Osabado ye o seiseno diya de a semana. OSB.:Antigamén se deziba seseno, sesena. seize ach.lum. 1. Diezeseis: En clase yéranos dezisiete, pero dende que se’n fue Grabiela semos seize. 2. O que en una serie fa o lumero seize u deziseis: Remató ro seize. selba n.f. 1. Bosque, terreno conmuitas plantas e árbols: As selbas son os libianos de a Tierra. 2. Bosque ecuatoriale tropicalconmuita umedá en do crexenmuitos árbolse plantas: As multinazionals son acotolando a selba amazonica porque no fan querancar árbols. Diz que o lion ye o rei de a selba. semaforo n.m. Trasteeleutrico con luzes quefa onratareglarazerculazión: Calcruzarcuan o semaforo yeen berde. semana n.f. Periodo detiempo desiete diyas: A semana prenzipia en luneseremata en domingo. sembrar b.tr. 1. Escampar u enterrecar simiens ta que crexcan: Emos sembrato un ballo de melons. 2. feg. Motibar u estar l’orichen de cualcosa: A suya interbenzión sembró muitos dandaleosentre os asistens. semellán ach.m. e f. Parellano, quese parexeá bellacosa: Alto u baxo dizioron lo quet’he dito u cualcosa semellán. semellar b.intr. e prnl. Parexer-se dos umáscosasentreeras: Ixe ombre d’astísesemella á l’alcalde. b.intr. e prnl. Parexer-se dos umáscosasentreeras: Ixe ombre d’astísesemella á l’alcalde. senglos, senglas ach.pl. Uno tacadaguno: Os tres ganadorsestioron osequiatoscon senglos diplomas. senificar b.tr. Querer dizir: Quésenifica ista silla poren meyo? A parola inglesa “goat” senifica crapa. sentir b.tr. 1. Ascuitar un soniu: Chila-li, queyexorda e no tesiente. 2. Perzibir sensazions fesicas umorals: L’anestesioron ta que no sentisecosa. sentiu (u sendito) n.m. 1. Capazidá ta sentir as cosas materials: Os zinco sentius. 2. Capazidá que tenemos ta parar cuenta en o que pasa arredol de nusatros: Li dioron con a pilota en o pulso e perdió ro sentiu. 3. Senificato de cualcosa: No pilloron o sentiu de a suya proposizión. Ixo que diziba no teneba sentiu. Ixe chiste tien doplesentiu. senzillo, senzilla ach. 1. Fázil: Iste problema yera muito senzillo. 2. Simple, sin atoques: Li cuaca ra ropa senzilla. 3. Charrando de presonas, a que no ye fachendosa ni orgüellosa: No pases pena,ya le’n puez dizir porqueye una presona muito senzilla. seo (u seu) n.f. Ilesia prenzipal d’una diozesis que yeasiede de o bispee o capítol: A seo de Uesca ye debán decasa la billa. A seo de Zaragoza seconoxecomo A Seo. sequera n.f. Periodo detiempo en o que no plebe: A sequera ha acotolato toz os fruiters. Leban más dezinco añadas desequera. ser I. n.m. 1. Cualsiquiercosa quetien bida: Os animals e as plantas son sers bibos. OSB.: En ista parola gosa prenunziar-se a “r” de o plural. II. b.cop. 2. Estar: Semoscansos detanto treballar. OSB.:Anque bi ha un berbo ser e un berbo estar, plenamén esferenziatosen toz os suyos tiemposeformas, defeito os dos fan un conchunto unico, de traza que emplegan tiemposentrecruzatos de la un e de l’atro, de bez que atros cuasi nis’emplegan. Antimás o berbo ser s’emplega como ausiliar ta fer os tiempos compuestos de 1) o mesmo berbo ser-estar: Semos estatos en Benás. 2) bels berbos intransitibos de mobimiento: Soi plegato fa dos oras. Yetornata de Balbastro. 3) os berbos naxer e morir: Ye naxita de Chisagüés. serbidor, serbidora n. 1. Presona que treballa á o serbizio d’otri: Os reis d’Aragón teneban arredol un xambre de serbidors. 2. En informatica, ordinador e programas que dan serbizio áatros muitos, más que mása posibilidá de nabatiar por o rete: No podeba dentraren internet porque bieba problemascon o suyo serbidor. serbilla n.f. Pieza planacon un recantillo de pocaaltaria ques’emplegatalebar, serbir u presentarcualcosa: En meyo de a mesa bieba una serbilla con magra e queso. Pasoron a serbilla ta que a chen da-se diners. serbir b.intr. 1. Treballar ta beluno: Fertús sirbe en casa Sarrato. 2. Fer as bezes de: Ixe chesanco te sirbe de clarión. 3. Fer onra, estar útil: Iste atornillador no mesirbe, menesto uno d’estrela. serbizio serbizio n.m. 1. Onra, utilidá: Menudo serbizio que no mos ha feito o tuyo archibo! 2. Treballo quesefataatra presona: Treballa á o serbizio de o conzello. 3. Aizión que bellainterpresa u instituzión fata utilidá deachen: A sanidá ye un serbizio publico. Oserbizio telefonico. serenau n.m. Corralrodiato por una paret u cletau que se troba á o raso, pero chunto á ra casa u a bella paridera: De nuei, sacoron as güellas ta o serenau, no s’isen á afogar decalor. sereno, serena ach. 1. Charrando de l’orache, espazato, raso: Güe ha amanexito un diya sereno. 2. Tranquilo, sin alticamar-se: O portero estaba sereno aguardando que li chitasen o penalti. // loc. 3. más sereno que un plato (de) fabas:Muito tranquilo: Agüantó tot lo quele dizioron más serena que un plato fabas. sesera n.f. 1. Zelebro, masa que bi ha dintro de o crapazín: Li s’espiazó a capeza en cayer-se de o tellato e tota ra sesera se trobaba esparricata por o suelo. 2. Intelichenzia, taliento: Tiene menos sesera que un mosquín! sesos n.m.pl. Zelebro, masa que bi ha dintro de o crapazín: Oque más licuaca de a capeza decordero son os sesos. seta n.f. Planta sin clorofila que tien formas diferens, cheneralmén en forma de bateaguas, e que, en bels casos, ye minchable: Bi ha setas minchables como os champiñonse os rebollons, pero atras son berenosas. OSB.:Ye muito máscheneral o emplego de o sinonimo fongo. setanta ach.lum. 1. Siete begatas diez: Una ora e diez menutos fan setanta minutos. 2. O queen unaseriefa o lumero setanta: Dentró en a meta ra setanta. sete n.f. 1. Ganas de beber: Ta ra sete no bi ha cosa como l’augua. 2. Deseyo muito gran de bellacosa: Teneba sete derebancha. seteguera n.f. Muitasete: Menuda seteguera tenebas, mozeta, t’has trusquito un litro d’augua d’un trago. setiembre n.m. Nueno mes del’año en o que prenzipial’agüerro: A escuela prenzipia en setiembre, dimpués de as bacanzias d’estiu. setiar b.tr. Rodiar unaziudá un exerzito con intinzión deconquerir-la: Osexerzitos imbasors setioron a ziudá á primers de marzo. setio n.m. O quefa un un exerzito cuan rodia unaziudáta pribar que no i dentre nisalga garrachen easinas poder-laconquerir: O setio de a ziudá duró tres semanas, dica queserendioron. sezión n.f. 1. Cadaguna de as partis en que pueden trestallar-sen bellas cosas: A sezión de Literatura de o Instituto colaboró en as chornadas culturals. 2. Fegura quesurteen tallar belcuerpo por un plano esmachinario: Debuxó una sezión de o motor. quesurteen tallar belcuerpo por un plano esmachinario: Debuxó una sezión de o motor. si conch. 1. Endica unacondizión: Maitín chugaremos si no plebe. 2. S’emplega ta encapezar una pregunta indreita: Dize-me si lo he feito bien. 3. S’emplega ta enfortir bellaideya: Jolio siyes fato, mesache! sí alb. S’emplegatacontestar detrazaafirmatibaá bella pregunta: Hasestudiato? –Sí. siede n.f. 1. Puesto en o que ye enradigata ra casa prenzipal d’una interpresa, asoziazión, ezetra: A siede de o Consello ye en Uesca. 2. Capital d’una diozesis e conchunto detierraseilesias quelacomposan: OBaticano yeconoxito tamién como a Santa Siede. sieglo n.m. Periodo detiempo queequibaleázien años: Semosen o sieglo bentiuno. siello n.m. 1. Traste con una grabazión que s’imprenta en atro ocheto: Han encargato un siello con l’anagrama de a instituzión. 2. Siñal imprentata que dixa iste traste en un papel u en atro puesto: Si salíbanos de a discoteca, mos ficaban un siello en o brazo ta poder dentrar-bi dimpués. Presentó a reclamazión e achuntó una copia ta quelei metesen o siello de dentrata. siempre alb. En tot tiempo: Te querrésiempre. Un tatuacheyeta siempre. sierra n.f. Conchunto de montañas ligatasentreeras: Sierra Guara. siete ach.lum. 1. Zinco más dos: A semana tien siete diyas. 2. Seteno, o queen unaseriefa o lumero siete: Chulio ye o mes siete del’año. silenzio n.m. 1. Ausenzia derudios: Denzima d’ixe mon no sesentiba que o silenzio. 2. Ausenzia defablar: Osescolanosyeran treballando en silenzio. silla n.f. 1. Mueble de fusta u cualsiquier atro material, con espaldera e, por un regular, con cuatro patas que sirbe ta posar-se una presona: Se posó en una silla de a sala. 2. Aparello ta montarácaballo: Ista silla la fazió un primo de mama queyera bastero. sillón n.m. Mueble más baxo eamplo que unasillae quetien brazos: Yera bien repantingata en o sillón leyendo ro periodico. simién n.f. 1. Parti de o fruito de os bechetals que ye l’orichen d’una nueba planta: Alzaba as perpitas de melón ta emplegar-las desimién. 2. feg. O que ye l’orichen decualcosa: A imbidia gosa estar a simién del’odio. simpatico, simpatica ach. Queresultaagradable: Fa goyo decharrarcon era porqueye muito simpatica. sin prep. 1. Endicaausenzia de bellacosa: Licuaca o cafésin zucre. 2. Endica que no sefa bellaaizión: Fez-lo sin chilar. sinconisión n.m. e f. 1. Estalentau, presona que fa as cosas sin pensar, de traza abentata e autúa como siestase una mica grillata: No sé por qué t’estranias de que aiga autuato asinas si toz sapemos queye un sinconisión. // 2. n.f. Feito u afirmazión sin coderenzia nilochica: No digas sinconisions! sindicato n.m. Asoziazión de presonas que esfiende os intereses de os treballadors: O gubierno e os sindicatos s’achuntoron ta mirar de plegar á bel alcuerdo sobre a mingua d’oras detreballo. sinfinidá n.f. Muitacantidá decualcosa: Bi ha una sinfinidá d’inseutos. singular ach. 1. Raro, poco cutiano: Ye una mesacha singular. 2. En gramatica, chenero que fa referenzia á una sola presona, animal u cosa: Pilota ye femenino singular. sino conch. Concara doscosas u conzeutos oposatos: No minchemoscarnesino pex. sino n.m. 1. Parti de o cuerpo do a muller lebaá o suyo fillo antis de que naxca: Onino queera lebaba en o suyo sino. 2. Peito de presona e másespezialmén o de a muller: Con a pubertá, á ras ninas prenzipian á crexer-li os sinos. Mes'ha cayito una taca en o sino. sinoga n.f. Edifizio en o que se complegan os fidels de o chudaísmo ta fer as suyas prauticas relichiosas: Ta dentrar en a sinoga os ombres se fican un casquete en o tozuelo. siñal n.m. 1. Marca que se fa ta reconoxer bella cosa: Fazió un siñal en a pilota ta que no se trafucase con atra. 2. Representazión u preba de cualcosa: Ixo ye siñal de quete quiere. Á ra fin d’ista carrera bi ha un siñal dezeda o paso. 3. Abanza, cantidá quese dacomo preba de queacrompa yefirme: Encargó una telebisión e dixó sisanta euros de siñal. 4. Chiqueta cantidá de bella cosa: Chita-li un siñal más de zucre. 5. Piñora,cosa que se dixa como guarenzia de que secumplirá o pautato: Li dixó o reloch como siñal de l’ampre. 6. Bandera:troz de tela que representa as colors d’una nazión u d’una colla de presonas: O siñal d’Aragón ye amariello con cuatro faxas royas. siñalar b.tr. 1. Marcar cualcosa ta esferenziar-la d’atras e poder-la reconoxer: Maitín imos á siñalar as nuebas güellas. 2. Apuntar con o dido á bella presona u á cualcosa: Ixe mon quesiñalasyel’Aneto. 3. Endicar: Tot siñala que no puede durar muito como entrenador. siñor, siñora n. 1. Ombre, muller: Un siñor e una siñora mos preguntoron por o conzello. 2. Tratamiento de respeto que lise da á presonas mayors: Siñor Chusé. Siñora Pilara. 3. Tratamiento nobiliario:Osiñor de o castiello. OSB.:Coloquialmén aforma masculinase prenunzia siño e siñó eafemenina seña, siña, señá e siñá. siñorica → siñorita siñorita n.f. 1. Tratamiento de respeto que lise da á ra mayestra: A siñorita mos ha amostrato una canta. 2. Tratamiento de respeto que lise da, anque cada begata menos,á una mullerchobena:Qué deseya, siñorita? sisanta ach. lum. 1. Diez begatas seis: Abrilechunio fan en chunto sisanta diyas. 2. Sisanteno, o queen unaseriefa o lumero sisanta: Dentró en a meta o sisanta. sisar b.tr. Furtarchiquetascantidaz de diners, más que máscuan sefaracrompa: Lisisó un euro cuan fue á crompar-li á ra tabla o quelieba encargato. sisquiera I. interch. 1. S’emplegataespresar o deseyo de que pasecualcosa: Sisquiera no li metan dengún gol! II. alb. 2. Por o menos, anquesólo siga: Ni sisquiera li dioron o buen diya. Canta-mesisquiera un poquet. sobo n.m. 1. Golpes que lise dan á beluno: Os matons li dioron un sobo que por pocas no lo matan. 2. Treballo que dixa muito canso: Menudo sobo mos diemos puyando con a bezicleta por o puerto. sobre prep. 1. Arredol de: Charró sobre a bendema. 2. Alto u baxo: Tetrucarésobre as nueu. sobrefaxo, á loc.alb. Áretepelo, traza defercualcosasin ganase por obligazión: Li dixó l’auto á sobrefaxo, porque no sefiaba quelo tratase bien. sobrexer b.intr. e prnl. 1. Salir-se cualcosa, más que más os liquidos, d’un rezipién por estar ya plenamén pleno: Se dixó a cheta ubierta, e a bañera se sobrexió. 2. Estar u tenerenmuita cantidá: Ixa mesacha sobrexeba en bogalería. Opíbot de básquet sobrexeba en altaria en meyo de a chen. sobrino, sobrina n. O que ye una presonaen relazión con o chirmano u chirmana de o suyo pai u asuya mai: Soi a sobrina de a chirmana de papa. socalze n.m. Chentafloxa quesefataengañarafambre: Con a presentazión de o libro dioron un socalze. socanillato n.m. Claca, mena decanalsotarrano por do bal’augua puercaea porquería: En os socanillatos bi ha muitas ratas. soflar b.intr. 1. Correr l’aire detraza quesesienta: Cómo soflaba l’aireen ixe altero! 2. Bufar, fer salir l’aire dea bocacon fuerza: Sofla con fuerza si quiers que se sienta la gaita. Sofló ta apagar o misto. sofrir b.intr. Patir, sentircon fuerza belmalfesico umoral: Sofriba de beyer-la tan trista. b.intr. Patir, sentircon fuerza belmalfesico umoral: Sofriba de beyer-la tan trista. sol n.m. Estrela que ye o zentro de o sistemasolaren o quesetrobara Tierra: A Tierra chira arredol de o Sol. solanar n.m. Terrau con teito que bi ha en a partialta de a casa ta que biaiga sol, pero no licaiga l’augua:En o solanar tenemos un cañizo con figas ta que sequen. OSB.:Tamién s’emplega muito a bozfemenina solana. solano (u solanero) n.m. Puesto en o que da o sol de pleno: En ibierno os lolos se meten á fer a parola en o solano porquefa de buen estar. solar I. n.m. 1. Branquil, parti inferior d’una puerta: Dentra, no te quedesen o solar. 2. Bago: Os suyos tíos l'han dixato en erenzio un solaren a millor zona de a ziudá. II. b.tr. 3. Chitar un suelo: Os piquers han solato a cozina e no podemos dentrar-bi. solar ach. Quetien que beyercon o sol: As tacas solars. Crema solar. solareta n.f. Replano, parti planaen asescaleras d’un edifizio en a queremata unatramada: Cuan puya asescaleras á piet, siempres’atura en a solareta de o segundo. solarete n.m. Solar u branquil d’unafinestra: En o solarete de o cuarto tiengo un tiesto d’albaca ta que no dentren mosquins. soldau n.m. Presona que treballa de chulo en o exerzito: Á os soldaus no lis dixan que obedexer. O sarchento amostraba á os soldaus á desfilar. OSB.: Tradizionalmén sólo iban ombres ta o exerzito e ye por ixo por o que soldau ye una parola masculina; manimenos, dende que tamién i banmullers, a esferenzia de chenero lasiñalal’articlo: un soldau, una soldau. solero n.m. 1. Piso, cadaguna deas diferensaltarias que tien un edifizio: As ofizinas son en o segundo solero. 2. En bels puestos, falsa, parti d’una casa, por un regular debaxo de o tellato, que gosaemplegar-setaalzar-bicosas: Moscambiemos desofá e puyemos o biello ta o solero. soleta n.f. 1. Repalmar en traza de trianglo que ye en un rincón, chusto en l’anglo que fan dos paretes:Emos meso os altabozes denzima d’unas soletas en ixos dos rincons. 2. En bels puestos, branquil: Dentra, no te quedesen a soleta. // loc. 3. pillar (u picar) soleta:Ir-se-ne: Cuan mos escudiemos pilló soleta e ya no la tornemos á beyer. 4. fer a soleta:Prenzipiar un nino ácaminar: L’atro diya ra mía chirmaneta fazió a soleta e no beigas qué goyosos mos metiemos toz. soletero, soletera ach. e n. Fillo cabalero, o que no ye eredero: Se’n fue á estudiar porqueyera ra soletera. OSB.:Anque por un regular s’emplega cabalero, o inchenio pupular ha creyato tamién iste atro sinonimo rancando de a esprisión pillar soleta u picar soleta, por tener que ir-se-ne de o lugar á buscar-se a bida, ya que tradizionalmén l’erenzio sólo bata un fillo u filla. solido, solida ach. 1. Fundo, firme: Esfendeba ra suya argumentazión con razons solidas. // ach. e n. 2.Estato fesico de bels cuerpos que no ye ni gasioso ni liquido e que tieneestendenziaá no cambiar: Un cantalye un cuerpo solido. Cuan apedrega caye augua en estato solido. solimán n.m. 1. Bereno, sustanzia que orichina mals greus en os sers bibos e mesmo puede plegar á matar-los: Chitoron solimán ta esfuriar as escarabachinas. 2. feg. O que ye malo: Ta os dolentos defigado as bebidas alcolicas son puro solimán. Istezagalye más malo que o solimán. solo, sola ach. 1. Sin decompaña: Se’n fuesolo ta o zine. 2. Sin dengunaatracosa: Un cafésolo. 3.Uno, unico: M’he minchato un solo entropán. Yefilla sola. sólo alb. Solamén, no más que: Sólo mesé as dos primeras lizions. soltar b.tr. e prnl. 1. Dixar en libertá: Os secuestradors soltoron á os ostaches iste mesmo maitín. 2.Esligar-se: Me s’ha suelto o zapato. O mago se soltó de as cadenas en bente segundos. 3.Dixar d’agarrar cualcosa u dixar-la cayer: Solta-me o brazo! 4. Dizir: Mos soltó cuatro chilos que mos dixó esturditos. // b.prnl. 5. Prenzipiarácullirabelidáen bellacosa: Ya se ba soltando con l’auto. soltero, soltera ach. e n. 1. Presona que no yecasata: Malas que uno secasa dixa d’estar soltero. 2. En bels puestos, fillo cabalero: Como ye a soltera, l’han feito estudiar ta albéitar. somero, somera n. Burro,abrío semellán á o caballo, pero máschiquet, que ye muito fuerteetreballadero, pero muito tozolón: Opastor leba una somera ta o ganato. son n.m. 1. Soniu más u menos agradable: Se sentiba o son d’un bigulín. Bailaban á o son de a mosica. 2. Soniu, en cheneral: A jota tien un son aspro. Se sentiban sonsen o piso d’alto. sonar b.intr. 1. Tener u produzir bella cosa un soniu: Ista radio suena mal. 2. Tener aspeuto: Ixas parolas mos sonoron á chantache. // b.prnl. 3. Conoxer bagamén, detrazaimprezisa: A suya cara mesona, pero no puedo remerar de qué. sondormir b.intr. e prnl. Adormir detrazasuperfiziale poco fonda: Yera sondormito en o sillón e m’alticamécuan sonó o telefono. soniar b.tr. e intr. 1. Esmachinar-se cualcosa cuan s’aduerme: Ayer sonié que bolaba. 2. Deseyar muito cualcosa que no tenemos: Soniaba con plegar á estar un buen cantaire. soniu n.m. 1. O quesesiente pora orellacuan bibran oscuerpos: Tien una xordera que no li dixa ascuitar os sonius acutos. 2. Balura queliseá ras letras: A x tien un soniu prepalatal fricatibo xordo. sopa n.f. Chenta quesefacon caldo adibindo-li pasta, roz, semola, pan u atros ingrediens: De primero zenemos un plato desopa deroz. n.f. Chenta quesefacon caldo adibindo-li pasta, roz, semola, pan u atros ingrediens: De primero zenemos un plato desopa deroz. sopambino n.f. Chenta que se fa mullando con bino una llesca de pan e chitando-li por denzima una buena cantidá de zucre: Ta brendar mos minchemos unas chabadas de sopambino. sopetón, de → topetón, de sorbar b.tr. Beber bellacosachupando taarriba: Os ninos bebeban o granizato sorbando en una palleta. sornia n.f. Rudio terneecontino que no fa quefastiar: Quésornia mos han dato tota ra nuei oschobens de a lifara. soro, sora ach. e n. Con o pelo amariello,como acolor dea palla: En o norte d’Europa bi ha muitos más soros queen o sur. sorteyar b.tr. Rifar u fer suertes: Maitín sorteyan a loteriya. sortiar→ sorteyar sospirar b.intr. Fer sospiros: No dixaba desospirar dende que a pedregata li amoló tota ra cullita. sospiro n.m. Alentadafuerteelarga que gosaremataren una mena dechemeco e quesiñalasensazions diferenscomo pena, deseyo umesmo satisfazión: A mayestra feba un sospiro cuan osescolanos no sapeban as preguntas quelis feba. sosprender b.tr. 1. Pillar escudiato á beluno: Lo sosprendioron copiando en o desamen. // b.tr. e prnl. 2.Produzir sospresa: Me sosprendió que plegase tardi, porque siempreye a primera en plegar. sospresa n.f. 1. Sensazión fuerte que mos dacualcosa que no mosasperábanos: Quésospresa mos lebemoscuan la beyiemos dentraren casa! 2. Cosa que mos puede dar ixasensazión: Mira ixa caxa,ye una sospresa ta tu. sostras n.m. e f. Adán, presonaesgalichatae puerca: Parexes un sostrascon ixa ropa. sotarrano, sotarrana I. ach. 1. Que ye debaxo detierra: Por ixecamín bi ha una espelunga sotarrana. II. n.m. 2.Pasadizo que ye debaxo detierra: Bi ha un sotarrano debaxo de o castiello. sotobar b.tr. Meter cualcosa poco preta e bien toba, igual como si estase una esponcha: Antis os colchons yeran de lana e con o tiempo caleba abatollar-los ta sotobar-los, porquesi no, feban de mui mal dormir. sotobar-los, porquesi no, feban de mui mal dormir. sotobato, sotobata ach. Tobo, poco preto, igualcomo unaesponcha: Ocoxín está sotobato e blando. soziedá n.f. 1. Conchunto de as presonas, de os sers umans, de a umanidá: A soziedá tien que fer toz os posibles por rematar con as muitas sinchustizias que bi’n ha. 2. Conchunto de presonas queforman unacomunidá: Entre os tres han feito una soziedá mercantil. Yesozio d’una soziedá gastronomica. sozio, sozia n. 1. Presona que s’achunta con atra u atras ta aconseguir cualcosa: A interpresa ye de dos sozias. 2. Presona que fa parti d’una soziedá: Ye sozio de o club esportibo. sucar b.tr. e intr. 1. Mullar bella cosa con bel suco u liquido: Li cuaca minchar güegos fritos ta sucar pan. 2. Minchar cualcosa de bez que se pipa ta dintro ta prebar desacar tot lo suco: Li feba goyo tallar una narancha por a metá esucar-la. Obibilón s’amorró á ra teta e prenzipió á sucar. sucarrar b.tr. e prnl. 1. Cremar por difuera: En a matazía se sucarra ra piel de o tozino ta que no i queden pelos. M’olbidé de o fuego e me se sucarró a berdura. 2. feg. Encapinar: Ixes’ha sucarrato detanto beber. sucatozuelos n.m. Chuego u problemaen o quecalescurruchar-se o tozuelo, pensando: Menudo sucatozuelosyera ixecheroglifico. suco n.m. 1. Liquido de bel bechetal u animal: Cozioron bien a carnee os güesos ta quesalisetot lo suco. 2. Masespezialmén o liquido quesale deas fruitas: Suco de narancha. 3. Porestensión, caldo preto queacompañaá bellaschentase que ha pillato tamién as suyasapia:Cuan mincha caracols, o que más licuaca ye o suco. 4. Liquido que produzen bels organos de o cuerpo: Os sucos gastricos. 5. feg. Balura u intrés: Ixa nobela teneba muito suco. sudar b.intr. Chumiar pora piel, saliraugua e atros liquidosen forma de chislas ta difuera de o cuerpo:Sudábanos tanto que a sudor se mos escorreba por os güellos e mosescozeba. sudor n.f. Liquido, formato porauguaeatras sustanzias, quechumia pora piel: A sudor tien una sapia salata. sudorina n.f. Sudor freda que gosatener-secuan beluno no setroba bien: Serefirmó en a parete porqueli dentró una sudorina que no li dixaba caminar. suegro, suegra n. O que ye una presonacon relazión á o marito deasuyafilla u ára muller de o suyo fillo: A mai de mama ye a suegra de papa. suela n.f. 1. Parti de o calzero que toca o suelo: A suela d’istos zapatos, malas que cayen cuatro gotas, s’esbariza muito. 2. Parti plana de o pan que ye a que contauta dreitamén con o forno:D’antis más,en enzetar un pan, bieba o costumbre defer una cruzen a suela con o cutiello. // loc. 3. á cuatro suelas:Muito rapedo,conmuita priesa: L’han trucato por telefono e ha jopato á cuatro suelas. rapedo,conmuita priesa: L’han trucato por telefono e ha jopato á cuatro suelas. suelo n.f. 1. Superfizie pora quesecamina: Osuelo decasa suya ye defusta. No bi ha que abentar papels ta o suelo. 2. Bago, solar, terreno en o quese pueden fer edifizios: Ixeterreno d’astíyesuelo publico. suenio n.m. 1. Ganas de dormir: Me’n boi ta casa que tiengo suenio. 2. Conchunto d’imáchens que pasan por a capeza entre que beluno ye adormito: Ayer tenié un suenio en o queyera un onso.3. Deseyo fuerte de que pasecualcosa: Osuyo suenio yeestar medica en Africa. suerte n.f. 1. Troz de tierra cautibable, por un regular amanata ta o lugar: A suerte de a bal fonda ye de Loísa. 2. Zercustanzia u zercustanzias que fan que bella cosa siga faborable u no: Qué mala suerte!, á yo m’ha tocato ro más malo! // loc. 3. fer suertes: Sortiar: Faziemos suertes ta beyer á qui li tocaba fer guardia. 4. suerte de:Menos mal, de no estar por: Suerte de o tuyo chirmán que mos sacó de a zequia quesi no, no estárbanoscharrando agora. sulco n.m. 1. Linia ques’ubreen atierracon l’aladro u con arella: No bi ha denguno en a redolada quefaiga con o trautor unos sulcos más dreitos. 2. Cualsiquier siñalsemellán que dixa unacosaen pasar por denzima d’unaatra: Mira quésulcos ha dixato en a tierra ra riada del’atro diya. 3. Corrucaen a piel: Teneba ra fren plena desulcos. sulsir-se b.intr. e prnl. 1. Amortar-se cualcosa amoniquet, e másespezialmén porefeuto de a calor u de o paso de o tiempo: Ixa narancha s’ha sulsito de tanto tiempo que leba astí. Baxa o fuego, no te se sulsa o guisote. O paye de Chesús s’eba sulsito una barbaridá en os dos años zaguers.2. Meter-se muito nierboso, alticamar-se por tener muitas ganas de que pasecualcosa: Sesulsiba asperando que plegasel’abión. suma n.f. 1. Operazión matematica que consiste en chuntar barias cantidazen una sola: O mayestro lis mando fer una suma de tres ringleras. 2. Resultato de dita operazión: A suma dezinco ecuatro ye nueu. sumanziar-se b.tr. e prnl. 1. Machurrir-se, fer que una planta pierda a suya guallardía: Con tanta calor as flors prenzipian á sumanziar-sen. 2. feg. Meter-se tristo e mantudo,estar malinconico: Yayo sesumanzia cuan remera bellascosas. sumanzio, sumanzia ach. 1. Se diz de as plantas que no están guallardas: Cal regar istos cheranios que se troban muito sumanzios. 2. feg. Malinconico, tristo: No sé qué puede pasar-li, pero leba sumanzia etrista dende o lunes pasato. sumar b.tr. e prnl. 1. Achuntar barias cantidaz en una sola: Imos á sumar zinco e cuatro. Ta trobar o resultato global cal sumar os dos resultatos parzials. 2. Adibir: Sesumoron á ra manifestazión. sumarrar b.tr. e prnl. Cremar-seaschentas por difuera por pasar-se defuego: Aschodigas s’han sumarrato un poco esapen á cremato. supermercau n.m. Botiga muito gran en a que o cliyén se sirbe er mesmo e dimpués paga en caxa antis de salir: En os supermercaus a chen ba con carros ta ficar-bi a n.m. Botiga muito gran en a que o cliyén se sirbe er mesmo e dimpués paga en caxa antis de salir: En os supermercaus a chen ba con carros ta ficar-bi a crompa. suponer→ suposar suposar b.tr. 1. Considerar u tener bella cosa como berdadera u posible: Suposo que cuan pleguemos ya abrán parato tot. 2. Senificar, tener como esdebenenzia u consecuenzia: Presentar o treballo suposa un punto másen a nota final. sur n.m. Puesto u endrezera que yeára dreitacuan semos mirando enta o puesto por do sale o sol:Zaragoza ye á o sur de Uesca. surtir b.intr. 1. Salir, resultar, tener un resultato: As cosas no surtioron como mos asperábanos. 2. Ir de biache: Dimpués de maitín surtiremos ta Palestina. L’abión surte á ras güeito. suspender b.tr. No aprebar unaasinatura: Si no estudiaz, suspenderez. Oprofesor lisuspendió ro desamen. sustener b.tr. e prnl. 1. Agarrar unacosata que no secaiga: Tiene, sustiene-me a bolsa un inte, quesaque asclaus. Yecurioso beyercómo os flamencos sesustienen con una pata. // 2. b.tr.Esfender unaideya: Os suyos argumentos no sesusteneban defebles queyeran. suyo, suya ach. e pron.pos. 1. Endica que cualcosa pertenexe á ra terzera presona de o singular u plural:Ye ista pilota de Nieus? – No, no ye suya. Son mui buena chen, en casa suya yeigualcomo siestasesen a tuya. 2. Endica quecualcosa pertenexeárasegunda presona derespeto, isto yeá busté u bustez: Siñor Fertús, son suyos ixos libros? OSB.:Cuan yeachetibo e ba debán de o nombre, siemprelebal’articlo definito: a suya casa. t n.f. Dezigüeitenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“te”: Teito tien dos tes. ta prep. Endica diferenszercustanzias. 1. Endrezera: Ixetren ba ta Canfrán. 2. Fin a ra que s’adedica bella cosa: Ixe lapizero ye ta debuxar. 3. Plazo u marguin que mancata quesecumpla bellacosa: Ye a meya ta ras diez. Otreballo estará ta o mes que biene. 4. Contimparanza: Paye ye muito bien ta os años que en tien. 5. Aprosimidá de cualcosa: Otren yeta plegar. 6. Causa umotibo: L’ha feito ta amolar. 7. Charrando de casorios equibale á “en”, pero matizando que o casorio ye de bezen ixe puesto econ una presona d’ixe puesto: A mía chirmana secasó ta Sarllé. // 8. loc. ta par de:Enta: Ixe prato ye ta par de Franzia. Ta par d’astí trobarás un ibón. tabaco n.m. Planta orichinaria d’America, de fuellas grans e amplas que se fan serbir ta fumar: O tabaco ye una droga que creya adizión. Os fumarrez están feitos de berras detabaco. Otabaco ye malo ta ra salú. tabal → tambor tabán n.m. Inseuto semellán ára mosca, muito más gran e quesucarasangreá osanimals: Os tabans teneban á o macho enzendito. tabierna n.f. Local publico, una mica más rozero que un bar,en o quesirben bebidasechentas: En ixa tabierna tienen o millor bino detota ra redolada. tabla n.f. 1. Pieza de fusta alargata e plana: Ta cruzar o río bi ha un puen de tablas. 2. Cambo en forma de faxa alargata: En o cobaxo de o lugar tenemos una tabla de melons. 3. Puesto en o quese bendecarne: Crompemos un quilo decarneen a tabla ta fer-la en o calibo. // 4. loc. fer tablas: En o xadrez, plegará un inteen que denguno no puede ganar: Tienen quetornar á chugar porque han feito tablas. tablachero, tablachera n. Presona quetreballaen unatablatallando e bendendo carne: Con o tablachero nuebo a carnetecunde más porquela talla muito bien. tablero n.m. 1. Tablizo, tabla gran: Con dos caballez e un tablero emos feito una mesa ta ra lifara. 2. Mena de loseta gran, de cualsiquier material en a que gosa meter-seinformazión: As notas las penchaban en o tablero. Oclamamiento á desamen yera en o tablero d’anunzios. 3. Mena de mesa alargata denzima de a ques’amuestranmercadurías u do se meten as bebidasen un bar: Mos bebiemos unas bieras refirmatos en o tablero. 4. En bels chuegos, superfizie denzima de a quesechuga: Otablero dexadrez. Otablero del’auca. tabonero n.m. Animal tetador que mincha inseutos, con un pelache suabe, con os güellos atrofiatos e que bibe debaxo de tierra: Os taboners son prauticamén ziegos e tienen as patas de debán paratas ta biscabarefer galerías sotarranas. taca n.f. 1. Siñalmás umenos chicorrona que tienen as fruitas e ortalizias e que destaca por tener una color diferén: Istas peras son tan baratas porque leban tacas. 2. Porestensión, cualsiquier siñal que destaque: A suya bezina tien una taca debaxo de o güello. 3. Siñal de porquería: Leba una taca de güego en a peitera de a camisa. 4. feg. Cualsiquiercosa que malmete bellacosa: Teneba una taca en o suyo espedién. tacar tacar b.tr. Emporcarcualcosa dixando-bitacas: Si no eses minchato en o sofá, no l’aberbas tacato. tacha n.f. Clau chicorrón, por un regular curto, e con o cuerpo prismatico en puesto de redondo: Me clabé tres tachas en o tacón de o borzeguín ta que no me se’n soltase. tacón n.m. Parti de o calzero que toca o suelo e que ye debaxo de o calcaño: Bi ha zapatos de muller con unos tacons tan largos e finos que lis claman tacons d’agulla. tal I. ach.indef. 1. Fareferenzia á bella presona, animal u cosa indeterminata, equibalendo, alto u baxo, á “bel, bella”: Tal diya en ferá un año. II. pron.indef. 2. Presonaindeterminata: Fulano detal. // 3. loc. con tal que:Equibaleáraconchunzión condizional“si”: Con tal quefaigas o resumen,ya bi’n ha prou. talcual ach. e pron.indef. Regular, ni bueno nimalo: Bibiban en un lugarón prou talcual. Ixa nobela ye una mica talcual. talla n.f. Branca d’arbol: Ixe árbol tien unas tallas muito rezias. talladera n.f. Plancha de fierro, fusta, zimento u cualsiquier atro material que bi ha en as zequias e canals e sirbe ta dixar dentrar l’augua u ta esbarrar-la ta atro puesto: Ubriemos a talladera ta regar l’ortal. tallador n.m. 1. Maquineta con una cutiella que se fa serbir ta fer punta á pintes e lapizers: Tenié que fer punta á o lapizero con o tallador porque ya no en teneba . 2. Troz detabla u tronco en os quese pica u escuarterizacarne: En a tabla teneban un tallador d’olibera. Siempretallo ro churizo en o tallador ta no malmeter a mesa. tallamuco → limaco tallar b.tr. 1. Deseparar una parti de bellacosacon un traste esmolato: A forqueta ye ta punchar e o cutiello ta tallar. 2. Ubrir con un traste esmolato: M’he tallato o piet con un cristal. 3. Troxar, dibidir: Ta fer os dosequipos, a mayestra talló por a letra me. 4. Sacar bella parti d’un tot: Ixa zinta de zine yera tallata. 5. Aturarcualcosa, interrumpir-la: Talloron o programa zinco begatas ta clabar anunzios. Ta tallar o lipo lo millorye una buena estreta. 6. Malmeter-se a piel e meter-se aspra: Tiengo os morros tallatos de l’aire. // b.prnl. 7. Tener bergüeña u quedar-se sin saper qué dizir: Cuan se cruzó con er se quedó tallata. Siempre quetien quecharraren publico setalla. taller n.m. 1. Obrador,cualsiquier fabrica en a que se fan e fabrican cosas: Un taller de confezión. O imprentador ye en o taller. Tien un taller de fusta. OSB.: Ta ista azeuzión e, más que más, cuan as cosas que se fabrican son artesanals, en tot u en parti, en aragonés gosa preferir-se a parola obrador. 2. Puesto en que s’apañan cosas e, más espezialmén, beyiclos: Tiengo l’auto en o taller ta que li cambien as ruedas. 3. Curso en o que gosan aprender-se bellas teunicas: O conzello fa un taller defotografía en berano. tallo n.m. 1. Corte, parti talladora de bels ochetos como cutiellos, noballas e trastes semellans: Caldrá esmolar iste cultro porque o tallo ye adermato. 2. Tallada n.m. 1. Corte, parti talladora de bels ochetos como cutiellos, noballas e trastes semellans: Caldrá esmolar iste cultro porque o tallo ye adermato. 2. Tallada que se fa con cualcosa que talle: Ubrió ro pollo d’un tallo. 3. O resultato de aber tallato cualcosa: Se fazió un tallo en o dido que li se beyeba o güeso. 4. Talladorcon patas, troz de maderarezio quesirbetatallarcarne: A tablachera escuarterizaba o coniello en o tallo. talmén alb. Quizau, puedeestar: Mira en o caxón, talmén siga astí. talón n.m. Cheque, decumento bancario que puedeescambiar-se poracantidá de diners queicuaterna: Li bosoron con un talón de doszientoseuros. tambor n.m. Traste mosical redondo e güeco, cubierto en as bases por pelellos bien estirazatos que se tañe apurriando-lo con unos tochos: A semana Santa de o Baxo Aragón yefamosa por os suyos tambors. tamién alb. 1. Antimás: En o prato bieba güellas, bacasetamién crapas. 2. Igualmén: Yo soi d’Aragón e a mía chirmana tamién. tampó alb. S’emplega ta negar una cosa dimpués d’aber negato una atra: No me cuacan as fabas e tampó no os caracols. OSB.: Por un regular, en a fabla coloquial dimpués de tampó gosaemplegar-setamién l’alberbio no, taenfortira negazión. tan→ tanto tancador n.m. Traste quefa onratazarrar u tancar: Os bentañons sezarraban con un tancador defusta. tancamiento n.m. 1. O feito de zarrar u tancar bella cosa que estase ubierta: Á ras güeito ye o tancamiento de os museyos. 2. Finalizazión de bella autibidá u prozeso: Con as notizias plegoron ta o tancamiento de a emisión. tancar b.tr. 1. Zarrar, no dixar pasar d’un puesto ta atro: Una barrera mos tancaba o paso. Tanca ra cheta e no malmetas l’augua. 2. Meter un tancador en bella cosa ta que no pueda ubrir-se: Tancó a puerta con a clau. 3. No dixar beyer o de dintro: Tancó ro caxón. Ficó a carta en a carpeta e la tancó. Malas que remató de leyer, tancó ro libro . 4. Achuntar as partis de bella cosa sin dixar espazios: Tancar os güellos. Tancar as estixeras. A esfensa se tancó ta que no pasasen os debanters de l’atro equipo. 5. Fer un trato: Tancoron o trato chocando as mans. 6. Autuar o zaguero u estar o zaguero: Tancó a charrada o direutor de a escuela. 7. Rematar: Tancó l’auto un rezital decantas de o país. 8. Cubrircualcosa quesiga ubierta: Emos tancato ro güeco con unas puertas correnderas. 9. Dixar una interpresa de treballar total u temporalmén: Iste bar tanca os chuebes. 10. Encarnar u zicatrizar una ferida: En tres semanas te se tancarán os puntos de a operazión. tanimientres alb. e conch. Mientres, entre que; s’emplegataendicar que dos umásaizions sefan de bez: Yera sentindo a radio etanimientres guisotiaba. Boi á crompar o pan etanimientres, tu escoba o patio. OSB.:Como alberbio gosa meter-se más fuerzaen a e dea primerasilaba. tano n.m. Nugo deafusta: Ye muito difízilclabarclausen os tanos. No metas ixa tabla ta debán porqueleba muitos tanose no fa de buen beyer. tanto, tanta I. ach. e pron. 1. Muito: No sécómo boi á poder fer tantascosasen tan poco tiempo. No fazió tanto como asperábanos. No sigas tan charrador,calla-te una mica! II. alb. 2. Muito: No charres tanto. 3. Seguito de como endicaa mesma cantidá: Tiengo tanto dreito como tu á estar en ixa reunión . 4. Seguito de que endica a consecuenzia u esdebenenzia de bella cosa: Tien tantos diners que puede crompar-se o que más li bague. OSB.:Cuan ye alberbio e ba debán d’atro alberbio u d’un achetibo, s’alcorzaen aforma tan: No yetan luen como parexe. Yetan buena quetoz li s’arriguen. // 5. loc. etanto!: Profes, e que lo digas: Ha suspendito por no estudiar. – E tanto! III. n.pl. 6. S’adibeá unacantidátaendicar unaaprosimazión, alto u baxo: Teneba trenta e tantos años. En a sala serban unas sisanta etantas presonas. // 7. n.f.pl. Muito tardi: Tornó ta casa á ras tantas. tañer b.tr. Tocar beltraste mosical,e másespezialmén os decuerda: Otío de Marieta tañe a mandurria dendechicorrón. tapabocas n.m. 1. Abrigallo, mena de manta con flocos que antis más se lebaba como pieza d’abrigo: Fa muitas añadas cuan a chen no podeba crompar-se gambetos, s’abrigaba con un tapabocas. 2. Por semellanza, pieza de bestir estreita e larga, por un regular con flocos en as estrimeras, que s’emplega ta tapar-e a boca e o cuello: Cuan fa muita fridor, fa buena onra meter-se un tapabocas. tapar b.tr. e prnl. 1. Meter una cosa denzima d’una atra ta que no se beiga:Tapa ra perola, no baiga á cayer bel bicho. 2. Zarrar cualcosa que ye ubierta: Me tapé as orellas ta no sentir a escandalera quefeban oscodetes. 3. Cubrir-secon ropata no tener fredo: Tapa-te bien que difuera fa muita fridor. tape n.m. 1. O quesirbetatapar belrezipién: Mete o tapeen a cazuela ta que bulla antis l’augua. 2. Pieza quesirbetatapar o forato de bella basilla: Fica o tape á ra gasiosa quesi no, s’esbafará. taquilla n.f. 1. Finestracon un tablero en a quesecrompan os billezta belespeutaclo publico: As taquillas ta o teyatro las ubrioron á ras diez de o maitín. 2. Mena de almario, por un regular metalico, quesefaserbir taalzar libros, papels, ropaezetra: En o instituto tenemos taquillas ta dixar os libros. tarabidau n.m. 1. Conchunto de piezas enclabatas entre eras que sirben d’escleto ta construyir sobre eras bella cosa: Os chóbens de o lugar fazioron un tarabidau de fusta ta fer un moñaco chigán. 2. Bastida sobre a que se i fican tablizos ta poder treballar denzima: Os pintaires ficoron un tarabidau arredol de a casa ta poder pintaren as partis alteras. En a plaza bieba un tarabidau ta quetocasen os mosicos. tararaina n.f. 1. Rete que texe l’araina: Feba añadas que denguno dentraba en ixe casalizio e a dentrata yera plena de tararainas. 2. Araina: En o teito bi ha una tararaina. tarcheta n.f. Troz decartulina u atro materialsemellán que gosalebarescrita u imprentatacualcosa: Una tarcheta de besita. Una tarcheta postal. tardano, tardana ach. 1. Que se rezaga u que biene dimpués de o tiempo normal: Istos melons ya no son tan dulzes porque son de os tardanos. // 2. n. e ach. Fillo u filla que naxecuan os pais son biellos umuitasañadas dimpués de os suyoschirmans: Cuan ya creyeban toz que no iban á tener más fillos, lis plegó una tardana. tardar b.intr. 1. Plegar tardi: Otren de Canfrán cuasisiempretarda. 2. Durar un tiempo: Ixe guiso tardará en fer-se ora e meya larga. tardi I. n.f. 1. Parti de o diya que ba dende dimpués de chentar dica que se’n ba a luz de o sol: En as tardis de chulio fa una calorina que se creman as sargantanas. II. alb. 2. Dimpués de o tiempo oportuno: Plegó zinco menutos tardi. 3. Áuna ora abanzata: Ayere mos chitemos tardi porque tenébanos que estudiar muito. tardiar b.intr. Trasnueitar, fer tardi: Ayer tardiemos porquezelebrábanos a cumplañadas de Tonón. tarquín n.m. Bardo quesefaen o fondo delacos, basas u ríos: Ayer limpioron a basa esacoron seiscarretadas detarquín. tarranco n.m. Troz deleñaseca que ye por o suelo e que, por un regular ye de bellaradiz umatullera: Repleguemos bels tarrancos ta fer fuego ecalentar-nos una mica. tartameco, tartameca ach. e n. Presona á quicuan charra lis’enreliga ra luenga en bella silaba, de traza que la repite una u más begatas e, por ixo, no puede dizir a parola d’una sola begata: Os tartamecos gosan pasar-lo muito malcuan tienen quecharraren publico. tartamequiar b.intr. Charrar sin poder diziras parolasenterase d’unasola begata porquealuengas’enreligaen bellasilaba: Onino ploraba e os ploros li feban tartamequiar. tartir b.intr. Fer intinzión de charrar: Denguno de os escolanos tartió entre que o mayestro lis carrañaba. OSB.: Cal parar cuenta que iste berbo s'emplega en orazions negatibas u desentiu negatibo. tartuga n.f. Animal de cuatro patas curtas e caminar pando que tien o cuerpo cubierto con una casca muito dura: Bi ha tartugas de tierra e tartugas d’augua. As tartugas de mar pueden bibir muito más dezien añadas. tasamén alb. Cuasi no, detrazaradita: Parexeba muito mayor, pero tasamén tenerba quinze añadas. tasca n.f. 1. Troz de yerba con tierra que se ranca con a xata e s’emplega ta fer tellatos u paretes en as bordas: Bi ha gotelleras porque a tasca de o tellato s’ha malmeso. 2. Troz de prato conmuita yerba que bi haen alta montaña: As bacas son paxentando en a tasca. 3. Porestensión, yerbaabonda,zarrataecurta: Ixe campo defútbolye detasca. Iz por a zera e no pisez a tasca de oschardins. Chugaban á tenisen una pista detasca. tasi n.m. Auto que podemos logar ta que mos lebeá bel puesto: No podiemos pillar dengún tasi porque plebeba muito etoz beniban plenos. tasista n.m. e f. Presona quetreballaconduzindo un tasi: Cusi toz os tasistas son ombres,encara bi’n ha pocas mullers. tastar b.tr. Prebar una chiqueta muestra de chenta u bebida ta beyercómo ye a suya sapia: Tiene, tasta istos muñuelos á beyer que te parexen. Mos dioron á tastar un bino sobrebueno. taute n.m. e f. Presona queen unacolla yel’autora u responsable de bellaaizión, por un regular no muito buena: Otaute de a grazia d’amagar-li o calzero estió Loís. taza n.f. Pozillo chiquet, rezipién chicorrón con un ansa que s’emplega ta bebercafé, té u atras bebidas: Demandó un café e no le’n ficoron en taza sino en un beire decristal. tazón n.m. Colodro con ansa, taza gran: Se minchó un tazón deleicon zereals. te pron. Forma masculina e femenina de segunda presona de singular en funzión de complemento: Te fa mal a capeza? Te regaloron un libro . OSB.: Debán de soniu bocalico preneaforma t’: T’has punchato en a garra. T’ascuitoron dende a carrera. té n.m. 1. Planta asiatica cualas fuellas s’emplegan ta fer infusions: Diz que o té ye orichinario de China. 2. Bebida que se fa metendo istas fuellas en augua calién: Mos bebiemos un téta dentraren calor. // loc. 3. té deroca (deralla, d’Aragón, de gratal u de glera): Planta de flors redondas e amariellas u blanquiñosas, una micaapegallosacuan setoca, e ques’emplegatafer infusions: Oté de o paísye o té deroca es’emplega detota ra bida, muito antis de quei plegase o té asiatico. tefla n.f. Yerba berda quecrexeen os pratose quetien unafuellatrestallataen tres fuelletas: Diz que da buena suertetrobar-se una tefla decuatro fuellas. teito n.m. 1. Parti interior e superior d’una cambra u de beledifizio: A lampa pencha de o teito. 2. feg. Muga masima á que puede plegar bella cosa: O teito d’ixe auto son os doszientos quilometros por ora. Con un brinco de dos metros d’altaria ye plegata á o suyo teito. telebisión n.f. 1. Sistema de trasmisión e reproduzión d’imáchens en mobimiento por meyo d’ondas: A telebisión leba as notizias á toz os cantos de o mundo. 2. Interpresa ques’adedicaátrasmitir istas imáchens: Totas as telebisions parexen aber-sen meso d’alcuerdo en fer os mesmos programas os mesmos diyas e á ras mesamas oras. 3. Traste ques’emplegatarecullire beyer istas imáchens: A nuestra telebisión yeesterio e de pantalla plana. telefonar b.intr. Trucar por telefono: M’ha telefonato beluno mientres no iyera en casa? telefono n.m. 1. Traste que s’emplega ta poder charrar con atra presona que ye luen: O telefono de casa ye blanco. 2. Lumero que identifica á cadaguno d’istos trastes: No te podiétrucar porque no m’alcordaba de o tuyo telefono. telegrama n.m. Mensache escrito que se nimbía á una presona á trabiés de filos eleutricos: Me’n fue ta correyos á que nimbiasen un telegrama á ra mía mai. Os telegramas se bosan seguntes as parolas quetiengan. tella n.f. Troz de bardo cueto ques’emplegataacubillar os tellatos: Bi ha tellas planasetellascurbas. tellato n.m. Partiesterioresuperior d’un edifizio: Otellato decasa de os lolosye delosetas. telo n.m. 1. Binza, mena de pielmuito fina: Os murziacalos tienen un telo en as alas. Debaxo de a casca de güego mos trobamos un telo. Una catarata ye una mena detelo quesefica debán de os güellos. 2. Napa que ye denzima decualcosa: Bi ha un telo por denzima del’augua de as olibas. templato, templata ach. 1. Que no ye nifredo nicalién: No me calientes muito a lei que sólo me cuaca templata. 2. Muito rapedo: Se’n fuen templatos, cuasi no estioron con nusatros nizinco menutos. tenalla n.f. Rezipién gran de bardo cueto ques’emplegataalzar-biliquidos: D’antis más,cuan no bieba augua en ascasas, s’alzaba en tenallasecantaros. tener b.tr. 1. Poseder, estar l’amo de bella cosa: Tiengo un libro d’animals. 2. Poseder bella carauteristica: Teneba trenta añadas. O lastico tien tacas. 3. Considerar cualcosa como propia: Tiengo dos chirmanas. M’han dito que ya tien nobio. 4. Sustener: Puya-te sin medrana que ya tiengo yo a escalera. 5. Agarrar, pillar: Tiene, iste presén ye ta tu. 6. Cullir, caper, biaber dintro: Zaragoza tien más de a metá de os abitadors d’Aragón. 7. Aber á fer cualcosa: Maitín tiengo desamen d’Istoria. 8. Tener una sensazión u bella enfermedá: Tiengo calor. De chiqueta tenió o sarrampión. // 9. b.prnl. Estar dreito u en buenas condizions: Estoi que no me puedo tener de tanto treballar. // b.ausiliar 10. tener que:Aber á, caler: Maitín tiengo que presentar un treballo de Luenga. teña n.f. 1. Inseuto en forma de cuco que encara no ye adulto: Ixa pinada ye plena de teña. 2. Forma que tien un animalantis de salir de o güego e fer a primera permuda: As teñas de a seda se tornan paxarelas. Tenioron que abentar o tozino porque l’albéitar dizió que teneba teñas de bichiello . 3. Cuco alargato e plano que bibe de traza parasita en o estentín de l’ombre e atros animals: Ixa mesacha parixe que tienga a teña, no fa que minchar á totas oras e nunca se farta. termometro n.m. Traste ques’emplegata midiratemperatura: Teneba calentura eli ficoron o termometro ta beyer á cuantos grausyera. ternasco n.m. Cordero d’arredol detres meses queencara no ha paxentato: Os ternascos pesan entre bentee bentizinco quilos. terne I. ach.m. e f. 1. Cutio esin cambio: Sesentiba un rudio terne que beniba del’obrador. Oestomaco li feba unas punchadas ternes. 2. Que dura muito: Ixos años enduroron una sequera terne que no lis dixo fer denguna cullita. II. loc.alb. 3. terne que terne: Cutiamén: Yera terne que terne con que tenébanos que puyar á l’Aneto. ternilla n.f. Texito de o cuerpo duro eflesible: En as orellas tenemos ternilla. terrau terrau n.m. Parti d’un edifizio, cheneralmén sin teito, e que, por un regular, ye en a partialtera de a casa: Puyemos á o terrau á estender a ropa. En o terrau tenemos muitos tiestoscon flors. terreno n.m. Troz detierra: No toz os terrenos son cautibables. En aquer terreno piensan fer una escuela nueba. terreño n.m. 1. Cuan bi ha nieu, troz de tierra en o que no bi’n ha: Plantemos a tienda en un terreño ta tener menos umedá. 2. Por estensión, coma, camón, terreno claro dintro d’atro más gran e pleno de bechetazión: A borda yera en un terreño rodiato d’árbols. terrereta n.f. Aloda, paxaro cantaire de plumache pardo econ un collar negro: A terrereta emprende á bolar berticalmén ecanta entre que bola. terzero, terzera ach.lum. O que ocupa o lumero tresen una serie: O miércolsye o diya terzero de a semana. OSB.:Aforma masculina debán de o nombre s’alcorza en terzer: Oterzer diya. testo n.m. 1. Conchunto de parolas d’un escrito: Si á ixelibro li tirásenos os debuxoscuasi se quedarba sin testo. Ayer leyemos un testo de narratiba aragonesa. 2. Libro queselebacomo suporteen unaasinatura: Olibro detesto d’inglés d’istecurso ye nuebo. teta n.f. 1. Organo de o cuerpo deas mullersefembras d’animals tetadorsen o quesefaalei: As mullers tienen dos tetas. 2. Organos semellans, anque atrofiatos en os ombres e masclos d’istos mesmos animals: As tetas de os ombres son chicorronas, sólo lis se nota o pirulo. // 3. loc. dar teta: Dar de tetar as mullers á os suyos fillos: Cuan o mío chirmanet yera un bibilón, mai li daba teta muitas begatascada diya. tetar b.intr. 1. Prener un fillo a lei de a teta de a suya mai: A tozina yera chitata en o suelo ta que os cochinez tetasen millor. // 2. loc. dar de tetar: Dar una maia tetaá os suyos fillos tacriar-los: Malas quee o bibilón s’eba fartato en una teta, a suya mayeli daba detetaren l’atra. tetulo n.m. 1. Parola u conchunto de parolas quesefican como nombre d’una obra: No s’alcordaba de o tetulo de o zaguero libro queleyió. 2. Decumento ofizial que otienen as presonas que han lograto bellacosa: Omes pasato li dioron o tetulo delizenziato. teunico, teunica I. ach. 1. Que tien que beyer con a teunica, u siga con l’aplicazión u mesa en prautica de as zenzias u as artes: A imbenzión de a rueda suposó una gran reboluzión teunica. 2. Que tien que beyer con un luengache espezializato d’un arte, zenzia u ofizio: Ixe libro ye un libro prou teunico . II. n. 3. Presona que meteen prautica unazenzia, ofizio u arte: Unas teunicas son restaurando as pinturas de as bueltas de a ilesia. No se mos beyeba ra telebisión eteniemos que trucar á o teunico. 4. Espierto, presona conmuitose amplosconoximientos sobre bella zenzia umateria: Ye uno de os millors teunicos en a bida e costumbres de os onsos. // n.f. 5. Conchunto de regles e recursos d’una zenzia u arte: Conoxeba ra teunica de a pintura á l’olio. 6. Abilidenzia: Chugaba con muita teunica pero no sapeba fer gols. texidor, texidora n.e ach. 1. Quetexe: L’araina ye un animal texidor. 2. Presona ques’adedicaátexer: Fa añadas, cuan setexiba, en o lugar bieba siete u güeito texidors. 3. Porestensión, sastre: Biene d’una familia detexidorsetien una sastrería en a ziudá. // 4. n.f. Maquina quesirbetatexir: En l’obrador bi ha dos texidoras 3. Porestensión, sastre: Biene d’una familia detexidorsetien una sastrería en a ziudá. // 4. n.f. Maquina quesirbetatexir: En l’obrador bi ha dos texidoras mudernas, mercatasen Alemania,ezinco biellas. OSB.:Taras tres primerasazeuzionsesistetamién o sinonimo texinero, texinera. texir(u texer) b.tr. 1. Cruzar filos u atros materials entre ers mesmos ta fer telas, alcabias, estueras, ezetra: Os turcos texen unas alcabias de lana muito preziatas. 2. Fer os pirols oscucos de a seda, u os retesasarainas: As arainas texen tararainas. 3. feg. Fer en a capeza una ideya u un plan: Denguno no podeba saper qué yera texindo en a suya capeza. texito n.m. 1. Tela quesurteen texir filosentreers: Debaxo decasa nuestra bi ha una botiga detexitos. 2. Conchunto de zelulas diferens pero con a mesma estrutura efunzions semellans: Otexito nierboso. Otexito muscular. teyatro n.m. 1. Puesto en o que se representan obras charratas: Maitín engueran una obra en o teyatro monezipal. 2. Chenero literario en o que se cuenta una istoria igual como si os presonaches estasen charrando entre ers: Ixa escritora no escribiba que obras de teyatro. 3. feg. Traza falsa e poco natural d’autuar: No faigas más teyatro e bosa-me o que me debes. tiburón n.m. Pexmarino muito gran, fartizo eangluzioso,con una boca grandismae diens triangulars bien esmolatos: A boca de os tiburonsyeen a parti de debaxo etien tres u zinco ringleras de diens. tieda n.f. Troz defustarasinosa quefa onratafer-seluz: Dentremosen a espelunga con unas tiedas ta fer-nos luz. tiempo n.m. 1. O que duran as cosas: Estiemos charrando poco tiempo. 2. Epoca: Os abríos como ferramienta de treballo son cosa d’atros tiempos. 3. Orache: En a telebisión han dito que maitín ferá mal tiempo. 4. Inte á o consonán ta bella cosa: O millor tiempo ta beyer as zireseras ye cuan están florindo. 5. Cadaguna deas partisen quese trestalla un esporte: Rematoron o primer tiempo empardatos á zero, pero en o segundo fazioron zinco gols . 6. En gramatica, azidén de os berbos que mos endica o inte en que pasa l’aizión: Os tiempos berbals son presén, pasato e futuro, tamién clamato esdebenidero . // 7. loc. fer tiempo: Fer cosas entre que pasa o tiempo dica que plega o inte que s’asperaba: Como encara mancaba muito ta que benises, ta fer tiempo me metié á debuxar. tienda n.f. Mena de casa portable feita con palos e telas: Os montañers plantoron a tienda en a baxán de o mon. As tiendas de os indios de Norteamerica se claman “tipis”. tierco, tierca ach. 1. Duro, estadizo, resequito: A carne yera tan tierca que no bi eba qui la se minchase. 2. Tozoludo, capezuto, que no cambia d’opinión: Ye más tierca queta qué, antis rabienta que da ra razón. OSB.:Azagueraazeuzión ye un castellanismo aragonesizato foneticamén, consellando-seemplegaren aragonés bozes máschenuinas,como capezuto, zerrín, tozolón, tozoludo u nunziaz. tierno, tierna ach. Blando efázil detallar: Opan tierno ye de millor minchar que o duro. Ista carneye bien tierna, s’esfá en a boca. tierra n.f. 1. Planetaen o que bibimos: A Tierra ye o nuestro planeta echira arredol de o sol. 2. Superfizie de o planeta que no yecubierta porasauguas: Malas que o barco arribó á o puerto, os biachers prenzipioron á baxar á tierra . 3. Materia que composa o suelo natural: Se debantó una airera e me dentró tierra en os güellos. Ayer de tardis crompemos tierra ta os tiestos. 4. Suelo: No enredes con o tuyo chirmán que ye más gran e te tirará ta tierra. 5. País: En a os güellos. Ayer de tardis crompemos tierra ta os tiestos. 4. Suelo: No enredes con o tuyo chirmán que ye más gran e te tirará ta tierra. 5. País: En a nuestra tierra os ibiernos son más fredos queen a buestra. tierratremo n.m. Mobimiento fuerte quese daen acrostaterrestrefendo-latremolar: Bi abió un tierratremo que dixó muitos muertose muitascasa espaldatas. tierzopelo n.m. Telasuabeecon pelos quetien un tocar u tauto como siestasecotón: Leba una saya detierzopelo. tieso, tiesa ach. 1. Dreito, pincho e fachendoso: Iba tot tieso con o gambeto nuebo que plegaba d’enguerar. 2. Dreito e duro: A ropa yera estendita e se quedó tiesa con a chelata. 3. Muerto: Se dio con a capeza en o recantillo de a zera ese quedó tieso. 4. feg. Esturdito,apabilato: Cuan le’n dizioron se quedó tiesa esin saper qué dizir. tiesto n.m. Rezipién de bardo cueto, plastico u atro material quesefaserbir tacautibar plantas: En o terrau tiengo una bentena detiestoscon flors. tigre, tigresa (u tigra) n. Animaltetador salbachee minchador decarne, semellán á un gato pero muito más gran econ o pelello royisco amarillenco con randas u rayas negras: En o zirco una adomadora feba brincar tigres por dintro dezerclos defuego. timbre n.m. Traste que sona cuan se preta ta abisar que ye plegato beluno u que ye o inte de fer cualcosa: Como ye xordo teniemos que tocar o timbre tres begatas dica que mos sintió e mos benió á ubrir. En a escuela siempretocan o timbrecuan ye a ora detornar ta casa. tinglar b.intr. Fer soniuscualsiquier ocheto como sichocase muitas begatasatro: Asclaus no dixaban detinglar porqueer no paraba de mober-lasen a pocha. Li se cayoron as monedas ta o suelo eestioron tinglando dica quese paroron. tinta n.f. 1. Sustanzialiquida ques’emplegataescribir u debuxar: Mes’ha salito a tinta de o boligrafo e m’ha emporcato a camisa. 2. Sustanziaescura, cuasi negra, queemplegan os muscloszefalopodos taesfender-sen: Os polposecalamars tienen tinta. tintar b.tr. Meter unacosacualsiquiera d’unacolor diferén ára queteneba: Yera moreno esetintó ro pelo deroyo. tiña n.f. Cubilar que gosa tener una particon tellato á un augua e que ye en o lugar, pero deseparato de a casa: Malas que plegó de paxentar, o pastor tancó as güellasen a tiña ese’n fueta casa. tío, tía n. 1. O que ye una presona con relazión á os fillos de a suya chirmana u chirmano: A chirmana de mama ye a nuestra tía. 2. Nombre eufemistico u desfrazato con queenmuitos puestos seclamaá o suegro easuegra. tión, tiona n. Presona soltera e ya con años que no tien nobio ni nobia: Son famosos os tions de Plan porque organizoron una carabana de mullers ta prebar de casar- n. Presona soltera e ya con años que no tien nobio ni nobia: Son famosos os tions de Plan porque organizoron una carabana de mullers ta prebar de casarsen. OSB.:Anqueista parolatien forma masculinaefemenina, defeito cuasi no s’emplega quetareferir-seá os ombres, posaformafemenina ye poco emplegata. tirafondas n.m. Fonda u forcacha, troz de branca en forma de “y”con unas gomas ligatas en as puntas e que s’emplega ta chitar cantals: De críos íbanos á matar paxaros con tirafondas. tirar b.tr. 1. Sacar, meter difuera una cosa que ye dintro: Teneba muita calor e se’n tiró o tricot. 2. Disparar con bella arma, más que más si ye de fuego: Os furtaires jopaban e a polizía lis tiró á ras garras. 3. Chitar u abentar: Tira ixo que ya no sirbe. As chodigas yeran dulzes e me tiré una chisla de sal. O chugador lumero siete tiró ro penalti. // b.intr. 4. Ir, lebar una endrezera: En plegar á o esbarre, cal tirar á ra dreita. 5. Jopar: Debanta-te e tira! 6. Funzionar: Ista chaminera no tira. L’auto yetan biello quecuasi no tira por ascosteras. titiritiar b.intr. Tremolar defredo u de medrana: Titiritiaba porqueyera duchando-secon augua freda. toballa n.f. Xucamans, pieza detela ques’emplegatasecar-se o cuerpo: Dimpués de duchar-sesesecó con a toballa. toballón n.m. Pieza detelachicorrona, deas midas d’un xucamorros ques’emplegatasecar-seas mans: Dimpués de o fregote, sesecó as manscon un toballón. tobo, toba ach. Blando, lixero, suabe, mollo, suelto: Sotobaba o coxín ta queestase bien tobo. Ta sembrar, a tierra tien queestar toba. tocar b.tr. 1. Meter a man denzima de cualsiquier cosa: Me tocoron en o güembro ta que parase cuenta. Tocó ro rayador ta beyer si yera calién. 2. Estar dos u más cosas chuntas: Cal alcorzar ixas cortinas porque tocan o suelo. 3. Estar muito amán: A casa d’Iguázel ye tocando. 4. Meter rudio, sonar: O rebel lo tiengo parato ta que toque á ras siete. 5. Fer sonar un traste mosical u entrepitar una composizión de mosica: Os mosicos tocoron un bals. No sé tocar a gaita. // b.intr. 6. Pertocar: Agora me toca chugar á yo, que tu ya has chugato muito. 7. Plegar o inte ta cualcosa: Bienga zagals, agora toca debuxar. 8. Cayeren suerte: L’ha tocato a lotería. tochet n.m. Raya chiqueta que, en aragonés, ba de dreita ta cucha e se posa denzima de bella bocal ta endicar que ye astí do caye o truco de boz: Cambión s’escribe con tochet en a letra “o”. En luengascomo o franzés os tochez siñalan si a bocalye ubierta u tancata. tocho n.m. 1. Bara, troz de fusta zilindrico, estreito e muito más luengo que amplo: Fa muitas añadas os mayestros teneban un tocho en clase ta atochar á qui no estudiaba u se portaba mal. 2. Bara de pastor: O pastor yera escansando refirmato en o tocho. 3. Bara que s’emplega ta aduyar-se en caminar: Ta fer una gambada por o mon ye bueno lebar un tocho, porque puede fer-te muita onra. 4. Mena de ladrillo güeco con unos foratos que lo trabiesan por as caras más chiquetas: Os piquers debantoron una parete detochos. tocotiar b.tr. Tocar repetidamén: Dixa detocotiar-te a ferida quete bas á sacar sangre. tola n.f. Plancha de metal ques’emplegatafer tellatos: Á o costato de a casa han feito un abanzecon una tola ta poder aparcar-bi l’auto. tollo n.m. 1. Superfizie d’augua que queda aturata en o suelo: Dimpués de pleber, os camins se quedan plenos de tollos. 2. Mena de manatizo en traza de pozo: Indo cara ta astí, bi ha un tollo con augua ta beber. tomar b.tr. 1. Beber: Mos tomemos un café dimpués de chentar. // b.intr. 2. Enradigar una planta: Istas tomateras han tomato bien. 3. Charrando de o ganato, quedar-seempreñata unafembra: Ixa tozina s’ha tomato de o berro decasa Faure. OSB.:Tara primeraazeuzion seconsellafer serbir millor prener. tomate n.m. Ortalizia minchableredondaeroya que ye muito ricaen bitaminas: M’he apañato un tomatecon azeitee allo. tombar b.tr. 1. Bulcará beluno u á bellacosa, fer-lo cayer: Reñindo lo tombó ta tierra. // b.prnl. 2. Chitar-selargo: Setomboron en a piszina ta prener o sol. tongada n.f. Conchunto de cosas que se fan u pasan de bez: Plantemos de tomateras tot lo güerto d’una tongada. Os chugadors locals salioron d’una tongada e os besitans d’atra. toña n.f. Pan redondo erezio conmuita molla: As toñas seconserban millor que no pas as barras. toñina n.f. Golpes quelise dan á beluno: Li dioron una toñina quelo dixoron meyo baldato. topetada n.f. 1. Trobada casual con belún u bella cosa: Ayere de tardis tenié una topetada con a tuya chirmana . 2. Golpe, choque: Iba correndo e se dio una topetada con o canto de a finestra que por pocas no s’ubre a capeza. topetar b.tr., intr. e prnl. 1. Trobar por casualidá: L’atro diya mos topetemos con os tuyos pais. 2. Chocar: Se topetoron con un árbol e dixoron l’auto ta o esguaz. topetón, de loc.alb. Derepén, porcasualidá, sin asperar-lo: Iba por a zera e detopetón sei trobó un reloch. OSB.:Una barián fonetica ye dezopetón. toquitiar→ tocotiar torda n.f. Miarla, paxaro de bels bentizinco zentimetros decolor negra,cuan ye masclo e pardaescuracuan yefembra: Os pipons de as tordas masclo ye amariello. tordo n.m. Paxaro de bels bente zentimetros de color negra con brilos azulencos que gosa ir siempre en esbols muito grans e pasa as nueis en parques e chardins: Os tordose as tordas son fázils d’adomar. tormo tormo n.m. 1. Torrueco, trozcompauto de tierra: Ixe cambo yera pleno de tormos. 2. Por semellanza, trozsolido de cualsiquier sustanzia e, más que más, de zucre u chelo: Sechitó en o café un tormo. En o güisqui queli ficoron bieba más tormos dechelo que güisqui. torna n.f. 1. Diners quecaltornar: Ocambrero mos dio a torna en monedaschiquetas. // 2. n.f.pl. Esdebenenzia en feitos de bella autuazión anterior: Si fas ixo que dizes,ya te puez aguardar á ras tornas. OSB.:Ista parolas’emplega muito másen plural: As tornas de a lotería se pagarán dimpués de as seis de a tardi. tornada (u tornata) n.f. Itata o puesto dende o que beluno se’n yeito: Otren istetien a ita á ras siete de o maitín e a tornada, á ras zinco de a tardi. tornar b.intr. 1. Ir de nuebas ta o puesto dende o que beluno se’n fue: Dimpués de dos años en o estranchero, tornó ta o lugar o berano pasato. // b.tr. 2. Dar á o suyo dueño o que moseba amprato: En dos añadas tornó ta o banco l’ampre que l’eban feito. 3. Dar á una presona as tornas de os diners que ha bosato por bella cosa que ha crompato: En a botiga me tornoron tot en monedas. 4. Dar á o botiguero a crompa que emos feito á cambio de os diners que ya le’n bosemos: Torné o lastico porqueteneba os baxosesfilorchatos. torno n.m. 1. Molín d’azeite: Leboron as olibas ta o torno ta fer azeite. 2. Mena de caxa con un ruello que se chira á man e sirbe ta lebar a farina ta unos porgaders, detraza quese deseparal’afrecho deafarinaen flor: Antis más sefeba serbir o torno ta deseparar l’afrecho de a farina. toro n.f. 1. Animalremugador gran, decuatro patas, doscuernosecodaluenga que ye o masclo dea baca: A baca ye a fembra de o toro. 2. Maquina conduzita por una presona quetien dos pugas grans quesirben taficar-las debaxo decargas granse pesatas ta puyar-lase baxar-las: Cargoron as recholasen o cambión con o toro. torre n.f. 1. Construziónmuito másaltera que ampla: A Torre de San Martín de Teruelye uno de os millors exemplos de mudéyar. As torres de o Pilar. O reloch de a torre de a ilesia serezaga zinco menutos. 2. Casa gran delabradorsen o campo: Á tres oras de o lugar tien una torrecon muitas tierrase ganato. torretón n.m. Torre deseparata quesirbecomo esfensa: En a Edá Meya,en Zaragoza, s’emplegaba o Torretón de a Zuda ta bechilar a ziudá. torrueco n.m. Tormo detierracompauta: Calestormar ixecambo porqueye pleno detorruecos. torta n.f. Coca, masa planaredondafeitacon farina,auguaeatros ingrediens: Maye ha feito una torta d’anís. torteta n.f. 1. Mena de morziella plana en forma de torta e muito más compauta: As tortetas fartan más que as morziellas. 2. Cualsiquier masa fina en forma de torta pero de midas máschicorronas: Os mexicanos minchan tortetas de panizo. tortiella n.f. Chenta quesefacon güegos batitose, decabo cuan adibindo-liatros produtos: Ta zenar mos faziemos una tortiella de garchofas. n.f. Chenta quesefacon güegos batitose, decabo cuan adibindo-liatros produtos: Ta zenar mos faziemos una tortiella de garchofas. tortular→ tremolar torturuelo n.m. Clabillar, bulto en o ques’achuntara garracon o piet: Por abaxo, a tibia e o peronés’achuntan en o torturuelo. torzer b.tr. 1. Pillar cualcosa por as estrimeras e fer-la chirar ta un costato e atro: Ta escorrer bien a bayeta cal torzer-la con as mans. 2. Entuertar: Brincando se torzió o torturuelo. // b.intr. 3.Chirar, esbarrar-se por una carrera u camín: En plegar á ra plaza cal torzer á ra cucha. OSB.: O partezipio regular torzito, s’emplega muito menos que o partezipio fuerte tuerto: A manillera de a bezicleta s’ha tuerto. tos pron.pres. Forma masculinaefemenina desegunda presona de pluralen funzión decomplemento: Tos feba mal a capeza. Tos regaloron un libro . OSB.: Tamién ye muito común a barián bos. tos (u tus) n.f. Rudio que se fa cuan por a boca se chita con fuerza l’aire de os libianos: Teneba que prener-se dos cullaratas de charope porque teneba muita tos e no dixaba detusir. tosconada n.f. Pedregata, plebia de piedra: Cayó una tosconada queesgalló dica as brancas de os árbols. tot, tota I. ach. 1. Entegro, entero: Se minchoron tot lo pernil. 2. Cada: Totas as ninas lebaban un libro. Toz os lunes tenemos matematicas. II. n.m. 3. Acosa entegra: Acotoloron tot lo que bi eba. III. alb. 4. A entegridá u totalidá de bella cosa: Os furtaires arramploron con tot. // loc. 5.con tot e con ixo: Manimenos, sin dembargo: Lichitoron una man en o problema e,con tot econ ixo,encara lisurtió mal. total I. ach. 1. De totas as partis, entero: Fazioron un apaño total de tota ra casa. II. n.m. 2.Montamiento, suma: Entre os dos aforroron un total de bente libros. III. alb. 3. Árafinitiba:Total, ta o quefan de botifuera, o mesmo tese’n da crompar astí queen cualsiquier atro puesto. totisflostis ach. e n. Felalo,ababol, menanzio: Mira queyes totisflostis!, no has parato cuenta quetese moflaban? totón n.m. 1. Presonachefiero u pantasmaesmachinario masculino que os gransemplegan taespantarefer medranaá os ninos: Ala!, agora ta o leito quesi no, bendrá o totón. 2. Presona furona, que s’amaga en casa e no fa bida sozial: O fillo de Bestué parixe un totón, cuasi no sale, no charra con denguno e si pasa por debán, acocha ra capeza esiguecomo si no t’ese beyito. 3. feg. Presona muito fiera: Pobret,ye más fiero que un totón. tozal n.m. Altero, puyata de o terreno: Si puyas á ixetozal, beyerás tota ra bal. tozar(u toziar) b.tr., intr. e prnl. Enrestire darcon acapeza: Decabo cuan yefázil beyercómo setozan os mardanos. Lo forachitoron de o campo por tozar á un esfensa. tozino, tozina n. 1. Cochín, animal tetador gran que se cría ta minchar e de o que salen os pernils: En a zolle tenemos dos tozinos. 2. Blanco, parti graxa de a carne de cochín: Yaya siemprechita un troz detozino en aschodigas. Yetan niquitoso quesiempre que mincha magra se dixa ro tozino. tozolón n.m. Golpe quese dacon acapeza u quete’n dan en acapeza: Se dio un tozolón en a parete que parixeba ques’ese ubierto a capeza. tozuelo n.m. 1. Capeza: Dende ques’ha esquirato lise beye menos tozuelo. 2. Taliento, intelichenzia:Ixa mesacha tiene buen tozuelo esisigue asinas, plegará luen. trabesar b.tr. 1. Clabar una cosa en bel puesto de traza que dentre por un costato e salga por l’atro: Se clabó un clau que li trabesó ro piet. 2. Cruzar, meter en meyo: Os manifestans trabesoron a carretera con ruedas d’autoselis pretoron fuego . 3. Mantornar, labrar por segunda begata:Caldrá trabesar o cambo ta que a tierra siga millor parata ta ra siembra. trabeta n.f. 1. Mobimiento que sirbe ta fer cayer á un contrario u ta que no se mueba: Li fazió una trabeta que lo dixó sin poder-se cantiar. 2. Zancadilla, aizión en a quesecalara pierna u o piet porentreas garras d’otritafer-lo cayer: L’albitro chifló penalti porqueli fazioron una trabeta en l’aria. trachinar b.intr. Mober-se muito, fercosas,estarautibo: No sé quefebas l’atro diya trachinando tan de maitins. trafera n.f. 1. Forato quesefaen bellacosacuan secrebae, más que más,en paretes u cristals: Mira quetrafera fazió ayeren a paret un trautor retaculando. 2. Por semellanza, feridaen acapeza:L’atro diya d’un cantalazo li fazioron una trafera denzima de a zella. trafucar b.tr. e prnl. 1. Mezclar bellacosacon atras detraza que no setrobe u no se distinga: Mes’ha trafucato un calzetín con os mocadors. 2. Tresbatir, perder: He debito trafucar o libro d’inglés porque no lo trobo por garra puesto. Como no conoxeba ra ziudá metrafuqué por ascarreras.3. Entibocar-se: Se trafucó fendo o problema efazió una molteplicazión en puesto d’una resta. tragar b.tr. 1. Engolir, fer pasarcualcosa dendea boca dica o estomaco: Antis de tragarcal mastecar bien. Setragó un carambelo. 2. Minchar muito: Traga como un güei. // 3. feg. Estomacar,aguantar, suportar: Á ixezagal no bi ha dios quelo trague. trago n.m. 1. Cantidá deliquido quese bebe d’una begata: Teneba tanta sete quecuasi bazia ra botella d’un trago. 2. Porestensión, bebida que gosairen compaña d’un socalze u brenda:Imos á fer unos tragos! trallo n.m. Tronco rezio d’árbol: D’ixe pino salió un trallo de más dezinco metros. trampa n.f. 1. Presera, traste que s’emplega ta cazar animals engañando-los: Fa muitas añadas os pastors meteban trampas ta cazar lupos. 2. Engaño: Entre toz li texioron una trampa ta que dizise a berdá. 3. Diners quese deben: Con tot que parixe queli baiga bien o negozio, lo tien pleno detrampas. texioron una trampa ta que dizise a berdá. 3. Diners quese deben: Con tot que parixe queli baiga bien o negozio, lo tien pleno detrampas. tranco (u trango) n.m. 1. Mobimiento quesefacuan se marchaeseleba un pietentaadebán antis de debantar l’atro: O nino ye prenzipiando á dar os primers trancos. 2. Paso, cadaguna deas fases poras que pasa bellacosa: Ixa laisuposó un tranco entabán en a igualdá secsual. tranquilidá n.f. 1. Falta de rudio e autibidá: En a tuca d’ixe mon no se sentiba que tranquilidá. 2. Capazidá ta estar tranquilo e sin nierbos: Se desaminó con muita tranquilidá. tranquilo, tranquila ach. 1. En paz, sin rudios u sinmobimiento: Onuestro lugarye un puesto tranquilo ta bibir. 2.Sin nierbos u sin preocupazions: Oportero yera muito tranquilo asperando quelichitasen o penalti. Si por un casual iz á plegar tardi, trucaz-me por telefono e me quedarétranquila. transuante, transuanta I. ach. 1. Que tien que beyer con a transuanzia, u siga que ba d’un puesto ta atro: En ibierno o ganato transuante baxa de os mons ta tierra plana. II. n. 2. Pastor quefatransuanzia, indo d’un puesto taatro: Bizén estió diez añadas detransuante, pero agora ya no se muebe de o lugar. transuanzia n.f. Lebar o ganato d’un puesto taatro ta buscar yerba: Con a transuanzia se baxa en ibierno con o ganato ta ras tierras menos fredas e en estiu se torna á puyar ta o mon ta ra estiba. trapa n.f. Puerta u finestra chicorronas que, por un regular, son en o teito u en o suelo: En a falsa tenemos una trapa ta puyar á o tellau. En o suelo de o pallero bi ha una trapa ta chitar-liyerba á ras bacas queson abaxo. trapaire n. Presona, mena de quinquilaire, que replega, crompa u bende ropa biella e atros ochetos: Cada tres meses pasan por a redolada unos trapaires que replegan ropa biella ta fins sozials. OSB.: Ista parola yeimbariable dechenero. trapal n.f. Trafera gran en a ropa, paretes, cristals, carne u cualsiquier atro puesto: S’enganchó ro brazo en un fierro e se fazió un trapal que cuasi li se beyeba o güeso. trapazero, trapazera ach. e n. Presona queembolicaárachen con estruziase mentiras: No li faigascaso quet’embolicará, porqueye un trapazero. trapo n.m. 1. Troz de tela biello, u que no sirbe ta cosa: En o taller de confezión mos dioron os trapos que no lis serbiban ta fer treballos manuals en a escuela. 2. Troz detela ques’adedicaá un treballo manual: Un trapo ta tirar o polbo. Un trapo decozina. traquetiar(u traquiar) b.intr. Fer rudio,espezialmén o corazón cuan se muebe: Dimpués detanto correr li traquetiaba o corazón. trasnueitar b.intr. Pasara nueisin dormir u fer tardi: Leban unos diyas quetrasnueitan estudiando. Ayere mos nefuemos dezena etrasnueitemos. b.intr. Pasara nueisin dormir u fer tardi: Leban unos diyas quetrasnueitan estudiando. Ayere mos nefuemos dezena etrasnueitemos. trasportar b.tr. Lebar d’un puesto taatro: As interpresas de mensachería u mandadería treballan trasportando cartase paquez. trasquir(u trusquir) b.tr. Engolir, tragar, fer pasarcualcosa dendea boca dica o estomaco: S’ha trasquito ro entropán en cuatro muesos. tratar b.tr. 1. Portar-se d’una traza determinata con una presona u con bella cosa: Trataba á os escolanos con muita dulzor. No trates asinas os libros que los espiazarás. 2. Relazionar-secon bella presona: Como ye biachán trata con muita chen. No se trata con dengún. 3. Tener como tema: A nobela trata d’un erenzio. 4. Adibir á cualcosa u á belún bellas sustanzias ta amillorar-lo: Cal tratar ista augua ta que siga bebestible. // b.intr. 5. Comerziar: En as ferias ye fázil beyer tratar á ra chen ta crompare bender animals. trato n.m. 1. Traza de portar-se con beluno u con bella cosa: Menudo trato li daba á o macho, siempre á chilos e tochazos. 2. Achuste que se fa en bella relazión comerzial: Ta tancar o trato chocoron as mans. trautor n.m. Beyiclo de motor de muitafuerza ques’emplegatafainasagricolas: As ruedas zagueras de o trautor son grandismas. trayer b.tr. Lebar cualcosa dica o puesto de quicharra: Os míos pais me trayoron de Cuba una tartuga feita con casca de coco. OSB.:Anque o partezipio regular d’iste berbo ye trayito,en afabla bibasesiente muito tamién aforma de o partezipio fuerte, traito. traza n.f. 1. Aspeuto esterior de cualcosa: Una forcacha ye un troz de branca en traza de “ye”. Ixe d’astibán, por as trazas, ye Tonón. 2. Manera de portarse: Ixa mesacha podrá estar muito tratable, pero as trazas no son ixas. treballador, treballadera I. ach. 1. Presona u animal que treballa: Ye una muller muito treballadera. Iste güei ye muito treballador. II. n. 2. Presona que treballa ta otriá cambio de diners: Os treballadorsesfienden os suyos dreitos laborals. OSB.:Como nombre,en femenino s’emplega másaformatreballadora. treballar b.intr. 1. Fer una autibidá que ameniste esfuerzo fesico u mental: Encara bi ha países en o mundo que fan treballar á os ninos. 2. Tener como ofizio: Mai treballa dechofera. // b.tr. 3.Sozmeter bella materiaá unaaizión ta dar-li un aspeuto concreto: Oferrero treballa o fierro,e o fustero, a fusta. treballo n.m. 1. Autibidá que amenista esfuerzo fesico u mental: No puedo ir porque tiengo muito treballo, tiengo que estudiar-me tres lizions. 2. Autibidá cutiana d’una presona pora que gana diners: Osuyo primer treballo estió cambrero. 3. Puesto en o quesefaistaautibidá: Me’n boi ta o treballo en autobús. trebunal n.m. 1. Conchunto de chuezes que s’adedican á almenistrar chustizia e ditar sentenzia: O trebunal condenó á l’interpresario á que tornase á almitir á o treballador. 2. Conchunto de presonas que tienen que balurar cualcosa: O trebunal alcordó por mayoría dixar o premio bueito e no dar-li-ne á denguno, porque os treballos no teneban calidá. treito de prep. Fueras de,á no estar: Toz os lumers tienen diferens dibisors, treito de os primos quesólo son dibisibles por uno e porers mesmos. tremolar b.intr. 1. Tritolar, secutir-se conmobimientos rapedos e cutios: Tremolaban de fredo . 2. feg.Tener muita medrana u estar muito nierboso: Antis de o desamen yera un manullo de nierbose no feba quetremolar. tremonzillo n.m. Matullo de menos de meyo metro que tien muitas brancas tuertas, fuelletas berdas, flors rosencas u blanquiñosas e fa buena ulor: O tremonzillo da buena sapia á os guisos. As infusions detremonzillo son buenas ta o garganchón. tren n.m. Beyiclo que yeformato por una maquina querastra barios bagonse baredolando por denzima d’unos rodils defierro: Os primers trens amenistaban carbón ta caminar. trena n.f. 1. Mena de codeta en a que se ban cruzando diferens partis de pelo: Á muitas ninas las peinan con trenas. 2. Mena de coca con ista forma: As trenas d’Almudébar son sobrebuenas. trencar b.tr. Fer trozos bellacosa: Mesecayó un plato ta o suelo esetrencó en mil petazos.Chugando á fútbol li trencoron a garra por dos puestos. trenta ach.lum. 1. Tres begatas diez: Abril tien trenta diyas. 2. O queen unaseriefa o lumero trenta:Chuana plegó a primera e o suyo chirmano, o trenta. trepuzar b.intr. 1. Dar con os piez en bel barrache u ostaclo: Trepuzó en o recantillo de a zera e cuasi se’n caye. // b.prnl. 2. Trobar-se con beluno u con bella cosa: L’atro diya setrepuzó con o suyo paien a plaza. tres ach.lum. 1. Uno e dos: Un trimestreson tres meses. 2. Terzero: Plegó ro treseli’n dioron una medalla de bronze. tresbatir b.tr. e prnl. 1. Mezclar bellacosacon atras detraza que no setrobe u no se distinga: Mes’ha tresbatito un calzetín con os mocadors. 2. Trafucar, perder: He debito tresbatir o libro d’inglés porque no lo trobo por garra puesto. Como no conoxeba ra ziudá me trafuqué por as carreras.3. Entibocar-se: Se tresbatió fendo o problema efazió una molteplicazión en puesto d’una resta. trescolar b.tr. 1. Cambiar o liquido d’una basilla á una atra: Trescolemos o bino de a pipa biella á una nueba de caxico. 2. Fer pasar as auguas, por meyo d’obras d’incheniería, d’un puesto á un atro:Trescolar auguasye un crimen ecolochico. tresena n.f. Conchunto detres: Ixos trescantaires s’han achuntato en una tresena e ban dando conziertos por muitos teyatros. tresmontana n.f. Airefuerteefredo que bufa de o norte: Cuan sofla ra tresmontana cal abrigar-se bien. tresoro n.m. 1. Diners, alfayas u cualsiquier atro ocheto de balura que ye chunto e alzato: Os arqueologos troboron un tresoro meyebal fendo unas biscabazions. 2. Conchunto de bienseriquezas quetien unEstato: Os diners quereplega Fazienda ban á parar á o Tresoro Publico .3. Nombre quelis se daá bels dizionarios: OTresoro de a Luenga Aragonesa replega totas as parolas aragonesascuaternatasen publicazions anteriors. trestallar b.tr. Deseparar, fer partis u dibidir bella cosa: Trestalloron a sala con unas planchas de cheso .A mayestra trestalló a clase en dos equipos. Si femos as dos diagonals d’un cuadrato, lo trestallamosen cuatro trianglos iguals. treudo n.m. Diners que obligatoriamén cal bosarál’Estato: Con a replega detreudos o Estato otiene muitos diners. Bi ha treudos dreitosetreudos indreitos. treze ach.lum. 1. Diezetres: Á una uzena li manca uno ta plegar á treze. 2. Trezeno, o queen unaseriefa o lumero treze: Bibeen a planta treze. tribe n.m. Barrenafina: Ta no ferestrozasen a paret, millor que primero tefaigascamín con un tribee dimpués fiques a barrena de o güeito. tricot n.m. Lastico, pieza de bestir de lana conmangas que plega dica ra zentura: Os tricoz d’agora ya no se texen á man e muitos ni sisquiera son de lana, sino de berras artifizials. trigar b.tr. 1. Deseparar: Cal trigar os millors treballos ta fer a esposizión. 2. Eslexir: De toz os chelatos trigó uno de fraga. // b.intr. e prnl. 3. Callar-se bel liquido: Abienta ista lei ques’ha trigato. Bi ha una creyenza popular que diz que a mayonesa setriga si la fa una muller quetienga ra regla. trigo n.m. Zereal quecrexeen espiga, semellán ál’ordio,anque más pardo,e ques’emplegacomo minchar: Con a farina detrigo sefa o pan. tripa n.f. 1. Fonsera, parti de o cuerpo en a que ye o estomaco, os bodiellos e atros organos: Li feba mal a tripa porque s’eba entriparrato de zirgüellos. 2. feg. Parti quesaleta difuera d’una paret:En ixa paret ha salito una tripa de a umedá. // n.f.pl. 3. Os organos interiors que bi ha en ista parti de o cuerpo: Dimpués de matareespelletar l’animal, o matachín li tira as tripas. 4. Partiinterior decualcosa: Ubrió ro transistor ta beyer-li as tripas. tristo, trista ach. Quesiente pena porcualcosa: Toz se quedoron tristoscuan lis dizioron ques’eba muerto. tristor n.f. Sensazión quesetien cuan semos tristos: Tozyeran plenos detristorcuan o suyo equipo perdió por penaltis. tritolar→ tremolar trobar b.tr. 1. Escubrir cualcosa que se buscaba: Quiere bender a casa, pero no troba crompero . No trobemos a soluzión ta o problema. 2. Beyer aparexer bella cosa que no se buscaba: L’atro diya, mientres remoldaba, me trobé un niedo de cardelinas . // b.prnl. 3. Coinzidir por azar dos presonas: Se troboron caminando por os Porches. 4. Achuntar-sen dos u más presonas en un puesto ta bel fin: Quedemos en que mos trobárbanos en o parque. 5. Estar en un puesto en un inteconcreto: Allora setrobaba estudiando en Ingalaterra. trompeta n.f. Traste mosical de metal que ye una mena detubo curbato en as dosestrimerase quesefasonar bufando: Ta tocar a trompeta cal tener buena bufera. tronar b.intr. Sonar truenos: En a tronada d’ayer tardi tronó muito. troncho n.m. Tallo pelato d’ortaliziase berdurascomo acol: Mecuacan muito os tronchos de asensaladas. tronco n.m. Trallo, tallo de osárbols: De o tronco salen oscamalse as demás brancas. troxar b.tr. Fer partis, dibidir: Troxoron a trena d’Almudébaren güeito partis, una ta cadaguno. troz n.m. Parti quese desepara d’un tot: Me dioron un troz de pan con chicolate. trucador n.m. Pieza de metal queseficaen as puertas tatrucarcon era: Truquemoscon o trucador ta que mos ubrisen a puerta. trucar b.intr. 1. Dar trucos á una puerta, á una campaneta u á un timbre: Truca más fuerte que si no, no te sentirá. 2. Por estensión, telefonar: No me truques á o treballo, que no mos dixan charrar por telefono. truco n.m. 1. Golpe: As parolas acutas son ixasen as que o truco de bozcayeen a zaguera silaba.2. Golpe que se da con a man u atro ocheto en puertas, timbres, campanetas, ezetra ta que mos ubran: Pegó dos trucos largos e uno curto ta que l’ubrisen. 3. Recurso inchenioso ta fer beyer como reyal una cosa que, en reyalidá, no yereyal: Tío Chusésapefer trucos decartas. 4.Esquilla gran: Omardano lebaba un truco quefeba un soniu escuro. truen (u trueno) n.m. Rudio quesesiente dimpués de beyer o relampago: A tronada encara yeluen porque os truens tardan muito en sentir-sen. truita n.f. Pexminchable de río que tien a carne blanca u rosenca e a pielmuito escorrediza: As truitas de as pescaterías son de plantero e son más jautas que as de río. trunfa n.f. 1. Planta que se cautiba e que tien una radiz minchable en traza de tuberclo: As trunfas son buenas de cualsiquier traza, fritas, cuetas, rustitas,... // 2. loc. trunfasesfeitas:Mena de pasta que se fa escachando trunfas cuetas e adibindo-lis azeite u atros ingrediens, como lei:Ayer zenemos trunfas rustitas,... // 2. loc. trunfasesfeitas:Mena de pasta que se fa escachando trunfas cuetas e adibindo-lis azeite u atros ingrediens, como lei:Ayer zenemos trunfas esfeitas de primero. tu pron.pres. Forma de o pronombre presonal desegunda presona: Tu eyo femos parella en o treballo d’Istoria. tubo n.m. Pieza güecaezilindrica: L’otorrino li fico un tubo por a boca ta desaminar-li a gargamela.En o laboratorio bi ha tubos d’asayo. tuca n.f. Crencha, ra punta másaltera d’un tozal umontaña: Os montañerscoronoron a tuca de o Imalaya. tuerto, tuerta ach. 1. Torzito: Ixefierro yetuerto efa de malendreitar. // 2. ach. e n. Presona á qui limanca un güello u que no beye con un güello: Ye tuerto d’un peñazo queli dioron dezagal. tufa n.f. Quisquis, pelo quecaye por denzima deafren: Ta cambiar d’imachen agora se peina con tufa. túnel n.m. Camín sotarrano quesefaforatando montañas: Otúnel de Bielsa une Aragón e Franzia. turismo n.m. 1. Biache que se fa ta espleitar e beyer cosas nuebas: O estiu pasato estiemos de turismo en Ongaria. 2. Interpresas u negozio que chiran arredol d’istos biaches: As achenzias de turismo treballan muito en berano. En o lugar bi ha tres casas de turismo rural. 3.Conchunto de presonas que fan istos biaches: Aragón tiene menos turismo que atros países. turista n.m. e f. Presona quefa biaches deturismo: Os turistas quieren beyer muitascosasen pocos diyas. turrar b.tr. 1. Calentar cualcosa en o fuego dica que pille color: Mos turremos dos rabanadas de pan ta refrotar-las con allo e olio . 2. feg. Cremar-se por o sol: Estió dos orasen a placha es’ha turrato tota ra esquena. turrón n.m. Pasta quesefacon fruitos secosezucre umiel: Oturrón de guirlacheye propio d’Aragón. Ta Nadalse minchan muitos turrons. turruntera n.f. Basemia u conzieto que belún tiene derepén: No sé queturruntera l’ha dato agora con querer ir ta o parque. tusir b.intr. Tener tus, fer rudio chitando con fuerzal’aire que bi haen os libianos: Si no fumasetanto, deseguro quetusirba menos. tusmazo n.m. Cantalada, peñazo, golpe quese dachitando una piedra: L’han feito una cuquera d’un tusmazo. n.m. Cantalada, peñazo, golpe quese dachitando una piedra: L’han feito una cuquera d’un tusmazo. tuyo, tuya ach. e pron.pos. Endica que cualcosa pertenexe á ra segunda presona de o singular: Ye tuya ista pilota? – Sí, ye de yo. Soz mui buena chen, en casa tuya ye igual quesiestaseen a mía.OSB.:Cuan yeachetibo e ba debán de o nombre, siemprelebal’articlo definito: a tuya casa. u I. n.f. 1. Dezinuena letra de l’alfabeto aragonés: Usar prenzipia por u. II. conch. 2. S’emplega ta concarar dos ideyas tenendo que trigar entre una u atra, de traza quesisecumple una no puedecumplir-sel’atra: Tetrucaré o sabado u o domingo. De postre bi ha chelato u fruita. ubrir b.tr. 1. Descorrer u soltar o zierre: Ta ubrir a puerta tiens que chirar a clau tres begatas. S’ubrió a camisa porque teneba muita calor. 2. Mober u desepararcualsiquiercosata quese beiga o que bi ha dintro: Ubrió ra caxa de mosica ta quesonase. Ubrié o caxón ta pillar unoscalzetins. Ubriz o libro por a plana zincuanta. 3. Fer que entre dos cosas quede más puesto: A chen s’ubrió ta que pasase o cambión. 4. Deseparar as partis de cualcosa: O fustero ubrió ro metro ta midir. Omedico li fazió ubrir a boca ta beyer si teneba anchinas. 5. Fer un forato, un camín, una fendilla, ezetra: Os medicos dizioron que caleba ubrir ta amputar-li l'apéndiz. Ixe túnel l’ubrioron o sieglo pasato. Ubrió un melón e mos dio una ralda á cadaguno. 6. Fer o menister ta dixar que pase libremén bella cosa: Ubrir a cheta de l’augua. Ubrir a luz. 7. Fer que prenzipie bella cosa: Os bancos ubren á ras güeito. Han ubierto una botiga de pernils debaxo decasa. 8. Prenzipiar unasesión: A conferenzia s’ubrió con una charrada de o presidén de o gubierno. ueste n.m. Ponién, punto cardinal por do se pone o sol: Osolsale por o esteese pone por l’ueste. uga n.f. Fruito deas bites quecrexeen carrazos: Obino sale de as ugas. As miollascon uga son sobrebuenas. ui interch. S’emplegatasiñalar que ha mancato poco ta que pasase bellacosa: Ui!,cuasi fan gol. Ui!, por pocas no me da. ulor n.f. Sensazión que se siente por o naso cuan se prene l’aire que ye arredol de bellas cosas: O fiemo fa mala ulor. Nomás dentrar en o bar se sentiba ulor á frechinache. umano (u umán), umana ach. Quetien que beyercon os ombreseas mullers: Oluengache umano. Os sers umans. umedá n.f. Cantidá d’augua que bi haen un puesto: En o Caribe bi ha muita umedá. umedo, umeda ach. 1. Queencara no yeseco: No pilles a ropa de o estendedor queencara ye umeda. 2. Conmuitas plebias: Cuba ye un país umedo. un, una art. Forma del’articlo indefinito: A carrasca ye un árbole a rosa ye una flor. OSB.:Aforma plural de o masculino ye uns e unos. ungla n.f. Parti duraetrasparén quecrexeen a punta de os didos: Calretallar-se as unglas detraza cutiana. unibersidá n.f. Establimiento d’amostranzasuperioren o ques’estudian as diferenscarreras: Dimpués defer bachiller s’ha matriculato en a unibersidá ta estudiar Dreito. Fa muitas añadas Uesca teneba una unibersidá queseclamaba Sertoriana. Fa muitas añadas Uesca teneba una unibersidá queseclamaba Sertoriana. unico, unica ach. 1. Quesólo yeer, que no bi haatro: Yefilla unica. 2. Raro, poco frecuén: Han trobato un exemplar unico de dinosaurio. unión n.f. 1. Relazión u chirmandá que bi haentre presonas u cosas diferens: En ixa colla bi ha muita unión. 2. Prozeso por o ques’achuntan elementos deconchuntos diferensen uno solo: Alifonso II suposó a unión d’Aragón e Cataluña. uno, una I. ach. lum. 1. O lumero uno, isto ye o lumero entero más chiquet: Tenemos una capeza e un naso. Tot lumero molteplicato por uno ye ixe mesmo lumero. II. ach. e pron. indef. 2. Endica detrazachenericacualsiquier presona, animal u cosa: Lo me dizió una muller que pasaba por astí. OSB.:Aforma singular de o masculino, o mesmo si yelumeral queindefinito, s’alcorzaen un cuan yeachetibo e ba debán d’un nombre: un piet, un ombre, ez. e, anque menos, tamién cuan ye pronombre: Lo me dizió un que pasaba por astí. urbano, urbana I. ach. 1. Que tien que beyer con a ziudá u con o lugar: Trasporte urbano. Zaragoza ye o nucleyo urbano más importán d’Aragón. II. n. 2. Presona que treballa de guardia monezipalen unaziudá u lugar: Li pregunté á un urbano dó setrobaba ixa carrera. urchén ach. Quecorre muita priesa, ques’aprezisarapedamén: Tiengo quefer muitascosas, pero ro más urchén ye o treballo d’aragonés. urmo n.m. Árbolaltero de crosta crepazosa parda e grisenca, con brancas que puyan dreitas t'alto, cocoroza alta, estreita e en forma de buelta e de fusta muito preziata: Os urmos pueden plegar á os trenta metros. usar b.tr. 1. Emplegar bella cosa ta fercualcosa: No uses encara ixe cuaderno e remata antis o biello. O sarrucho s’usa ta sarrar. // b.intr. 2. Lebar u emplegar porcostumbre: Nunca usa pluma ta escribir. uxar b.tr. Esfuriar,auchar,espantar, fer fuyir,e másespezialmén á oscanseas moscas: D’una patada uxó roscans ta que no fastiasen. uzena n.f. Conchunto de doze: Os güegos gosan bender-los por uzenas. OSB.: Malas que coloquialmén o emplego de a parola uzena ye pro estendillato, se consella no fer serbir istazaguera boz porestar un bulgarismo e, porcuentraemplegar duzena. x n.f. Bentenaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“xe”: Xera prenzipia porxe. xadrez n.f. Chuego que se chuga entre dos presonas denzima d’un tablero de sisanta e cuatro cuadratos blancos e negros e con seize feguras blancas e atras seize negras: Oxadrez diz queye un chuego d’orichen persa e gana qui logra matar á o reicontrario. xaguar b.tr. Aclarar cualcosa con augua limpia u con atro liquido: Dimpués d’ensabonar l’auto lo xagüemos con unos pozals d’augua. Cuan mos labamos os diens calxaguar-nos bien. xalapón n.f. Esgarrón en aropa: Menudo xalapón lebasen a manga, seguro quet’hasenganchato en bel puesto. xambre n.m. 1. Conchunto d’abellas que biben en unacolmenae másespezialmén cuan salen d’era: Debaxo de o ráfel bieba un xambre d’abellas bomboloniando. 2. Porestensión,chentada, muitachen: Opresidén yera rodiato por un xambre delaminaculos. xampú n.m. Sabón liquido ques’emplegatalabaracapeza: Mos labamos a capeza con augua exampú. xarmiento n.m. Branca deas bites que yeluengae delgadaeconmuitos nugos: Asemos unascostiellas deternasco con xarmientoseyeran sobrebuenas. xarticar b.tr. Labrar un campo u belterreno tatirar-lias barzasea yerba: Ta apañar isteterreno como campo defútbol, o primero quecal feryexarticar-lo. xasco, xasca ach. Desapiaasprae xuta: S’han pasato defuego con o ternasco e agora yexasco. Sefartó d’olibas negraseluego teneba ra boca xasca. xata n.f. Ferramienta ques’emplegata picaratierrae pendeen una plancha plana defierro, detrazareutangular u trapezoidal, con unmango: Ye entrecabando panizo con a xata. xera n.f. 1. Foguera, fuego que se fa á l’aire libre e produz muitas flamas: Ta san Antón de chinero femos una xera en o lugar. 2. Flama gran: Se pretó fuego ro borguiles’armó una xera quefeba miedo. OSB.:En bellas redoladas ista bozse prenunzia chera. xérif n.m. En os Estatos Unitose bellas rechions d’Ingalaterra mena de polizía, instituzión representán deachustizia u de o poderzentral quefa quesecumplan as lais: O xérif estió encorrendo á os furtaires por tota ra redolada dica quelos apercazó. xordiaca n.f. Fuet, mena decuerda u beta decuero, á begatas bafendo trena, quesirbetafuguetiare másespezialmén sisefaserbir ta osabríos u o caballamen: Li dio á ra yegua con a xordiaca ta queise más aprisa. yegua con a xordiaca ta queise más aprisa. xordo, xorda ach. e n. 1. Que no siente cosa u que no siente bien: Cuan charraban con era teneban que chilar-li porque yera xorda e si no, no s’enteraba. // ach. 2. Rudio escuro,amortato erezio: Secayó l’almario ta tierra esesintió un rudio xordo. xorrontar b.tr. 1. Esfuriar, uxar, espantar, fer fuyir: D’una patada xorrontó á os cans que yeran en a cozina. // b.tr. e prnl. 2. Alticamar-se, estar permenato, nierboso: Yera tan enflascato con o quefeba quesexorrontó cuan sintió que ubriban a puerta. xucamans n.m. Toballa, pieza detela ques’emplegatasecar-se o cuerpo e másespezialmén as manseacara: Dimpués delabar-sesesecó con un xucamans. xucamorros n.m. Pieza detela, no muito gran ques’emplegatalimpiar-seas manse os morroscuan se mincha: Malas quese posó en a mesa, seficó o xucamorros denzima de as garras ta no emporcar-se oscalzons. xucar b.tr. e prnl. Secar, dixar u quedarcualcosasin umedá, sin augua, sin sapia, sin liquido: Xuca-te os morros, quelos lebas puercos. Sexucó as mans refrotandolas-se por oscalzons. xufre n.m. Sustanziaamariella quetien una uloragra, secremafazilmén efa unaflamaazulisca: As pipas securan con xufre. Chitoron xufre por as parez ta que no se i pixasen oscans. xuto, xuta ach. 1. Seco, sin umedá: Iste guisoteye muito xuto,cuasi no tien suco. 2. feg. Muito delgau: Teneba una cara xuta, tot yera pelello. y I. n.f. 1. Bentenaprimera letra de l’alfabeto aragonés, o nombre de a cuala ye “ye”: Yaya tiene dos yes. II. conch. 2. Forma popular e coloquial de a conchunzión e: Os luposy oscans son animals de a mesma familia. OSB.:Aforma propiaecorreuta d’istaconchunzión ye e, anque yealmisiblea forma escrita con ye(y) sia parola de dezaga prenzipia por o soniu “e”, más que másen escritos popularse dialeutals: Una cambra chiqueta yescura. ya alb. Sirbetaenfortirasenificazión temporal de o berbo, detraza que puedereferir-seá un tiempo pasato, presén u esdebenidor: Ya lo me diziés ayere. Agora ya no m’alcuerdo quéte quereba dizir. Maitín ya tornaremos á charrar, pero agora imos-neta casa. yayo, yaya n. 1. O que ye una presonaen relazión con os suyos nietos: Yaya ye a mai de mama. 2. Presona de muitasañadas: Toz os años adedican un diya de as fiestas á osyayos. Osyayos sapen muito porque han bibito muito e han tenito muito tiempo ta aprender. yegua n.f. Fembra de o caballo: Asyeguas tordas son as quetienen o pelache griso. yerba n.f. 1. Conchunto de plantas berdas, por un regular de pocaaltaria, quecrexen en o suelo: Ixecampo defútbolye deyerba. 2. Feno, planta graminia, semellán á ra yerba pero más alta e con o tallo güeco e que ye buena ta o ganato: Cal muita yerba ta dar de minchar á ras bacas. 3. Tasca: As güellas son paxentando en a yerba. yo pron.pres. Forma de o pronombre presonal de primera presona de o singular: Yo meclamo Chaime. Istelibro no yetuyo,ye deyo. z n.f. Bentenasegundaletra del’alfabeto aragonés, o nombre deacuala ye“zeta”: Zorz prenzipia eremta por zeta. zaborra n.f. Piedrachiquetaelisa más umenos redonda: Meseficó una zaborra de o camín en o zapato etenié quetirar-lo-me porque no podeba caminar. zaborrazo n.m. Golpe quese dacon un zaborro u con unazaborra: Unos bandalos s’adedicaban á chitar zaborrazos á os autos que pasaban por l’autopista. zaborrería n.f. Cosa quesefa puerca u de malatraza: Lisuspendioron o treballo porque o que presentó yera una zaborrería. zaborro n.m. Piedra del’amplaria d’un puño,alto u baxo: En a cuneta encara quedaban bels zaborros de o lurte del’atro diya. zacuto n.m. 1. Mena desaco que puedelebar-se penchato en aesquena: Ta dos diyas queiba á estar difuera, se metió cuatro cosasen un zacuto. 2. Muchila, mena de bolsa queseleba penchataáraespalda: Se’n fuen d’acampata con os zacutosen guiña. zaforas ach. e n. Presona quese biste u faascosas decualsiquier traza, sin pensar ni parar muitacuentaen fer-lo bien: Quézaforasye bestindo! No sigas tan zaforas e emplega l’atornillador quesi no, rancarás o tape. zafraina n.f. Parti dea garra que bi ha dezaga de o chenullo: As garras se doplan por a zafraina. zafrán n.m. Planta que tien una florcon unos brins royos que s’emplegan como apaño en chentas u como ingredién en bels compuestos merezinals: Chitemos unos brins dezafrán en o roz ta dar-lisapia eta quese metese amariello. zagal,zagala n. Mesache deentre dieze quinzeañadas: Os zagalsyeran chugando á ra pilota en a plaza. zaguero,zaguera ach. 1. Que no tien dengún atro por dezaga: A zeta ye a zaguera letra de l’alfabeto. // loc. 2. en zagueras: Ta rematar: En primeras teniemos una chiqueta reunión, luego pasemos á almorzar e en zagueras mos ne tornemos ta casa. 3. á zaguers: En os diyas finals de belmes: Con o suyo chornal bi ha begatas quecuasi no plega á zaguers de mes. OSB.:Aforma masculina debán de o nombre gosaalcorzar-seen zaguer: Ozaguer diya. zancadilla n.f. 1. Aizión en a quesecala una pierna u piet porentreas garras d’atro tafer-lo cayer: Chugando á fútbol li fazioron una zancadilla el’albitro chifló penalti. 2. feg. Barrache,aizión quesefata perchudicará beluno: Á penar de as zancadillas queli fizioron plegó á estar o direutor de a interpresa. zancocho n.m. 1. Situazión difízil e complicata: L’almenistrador eba dixato un zancocho que no s’aclaroron as cuentas dica zinco meses dimpués. 2. Empandullo, n.m. 1. Situazión difízil e complicata: L’almenistrador eba dixato un zancocho que no s’aclaroron as cuentas dica zinco meses dimpués. 2. Empandullo, conchunto decosas mezclatas, puercasesin garra orden: S’olbidó detancar a cheta de a cozina ecuan tornó ta casa, menudo zancocho quesei trobó. zanzero,zanzera ach. 1. Que ye entegro e birchen: A nieu yera zanzera, encara no la eba pisata denguno. 2. En a suya totalidá: Se bebió un baso zanzero de bino. O periodico reproduziba as suyas parolas zanzeras. zapatero,zapatera n. Presona ques’adedicaá bender u apañarcalzero: Lebó os zapatos á o zapatero ta quelicambiasen as suelas. zapato n.m. Pieza de bestir, por un regular decuero, quetapa os piez dica osclabillars: Os mocasins son unos zapatos sin currions. zapo n.m. 1. Animalanfibio sin coda, semellán á ra granota, de capeza muito gran, güellos que parixe que baigan á brincar-li ta difuera, pielcorrucata e patas zagueras muito grans quelifan onrata pegar buenos brincos: Os zapose as ranas son fázils d’esferenziar por a piel, posen as ranasyefina een os zapos no. // 2. feg. Presona quetien pocaabelidá: Omío chirmano yera muito zapo ta brincar. zarpa n.f. 1. Mano gran d’animalcon unglas fuertes: L’onso tien unas zarpas que si te dan, t’espetazan. 2. feg. Man gran de presona: O mío yayo tien unas zarpas muito grans. zarpata (u zarpato) n.f. (u m.) 1. Cantidá que culle en una man: Mos dioron una zarpata de carambels. 2. En bels puestos, mosta, cantidá que culle en as dos mans chuntas: Me fazioron aparar as manse me dioron un zarpato d’almendras. 3. Golpe quese dacon azarpa: L’onso lirancó o brazo d’una zarpata. zarralla n.f. Mecanismo de metal quese poneen as puertas ta poder-las tancar: Como a zarralla iba dura, lichitoron unas gotetas d’olio ta queise más suabe. zarrapollera n.f. 1. Zierre de gafez que dentran á presión: Teneba una camisa que en puesto de botons lebaba zarrapolleras. 2. Mecanismo que s’emplega ta fer de zierre en piezas de bestire que pendeen dos ringleras de diens ques’achuntan u se deseparan por meyo d’una pieza queseeslisa: Lebaba ubierta a zarrapollera de os calzons. zarrar b.tr. 1. Tancar, no dixar pasar d’un puesto ta atro: Una barrera mos zarraba o paso. Zarra ra cheta e no malmetas l’augua. 2. Meter un tancador en bella cosa ta que no pueda ubrir-se: Zarró a puerta con a clau. 3. No dixar beyer o de dintro: Zarró ro caxón. Ficó a carta en a carpeta e la zarró. Malas que remató de leyer, zarró ro libro . 4. Achuntar as partis de bella cosa sin dixar espazios: Zarrar os güellos. Zarrar as estixeras. A esfensa se zarró ta que no pasasen os debanters de l’atro equipo. 5. Fer un trato: Zarroron o trato chocando as mans. 6. Autuar o zaguero u estar o zaguero: Zarró a charrada o direutor de a escuela. 7. Rematar: L’auto se zarró con un rezital de cantas de o país. 8. Cubrir cualcosa que siga ubierta: Emos zarrato ro güeco con unas puertascorrenderas. 9. Dixar una interpresa de treballar total u temporalmén: Iste bar zarra os chuebes. Ista botiga ya fa más de dos meses que ha zarrato. 10. Encarnar u zicatrizar unaferida: En tres semanas tesezarrarán os puntos de a operazión. zarrato,zarrata I. ach. 1. Preto, muito chunto: Teneba ra barba muito zarrata. 2. Charrando de o zielo, cuan ye escuro e siñala tronada: As boiras yeran muito zarratas, asinas que pretemos á correr ta acubillar-nos, no ise á pillar-nos a tronada en metá de o mon . II. n.m. 3. Cambo tancato con arambre, cheneralmén de asinas que pretemos á correr ta acubillar-nos, no ise á pillar-nos a tronada en metá de o mon . II. n.m. 3. Cambo tancato con arambre, cheneralmén de punchas: As bacas son en un zarrato. zarrio n.f. Ocheto biello e de poca u denguna balura: Do bascon ixezarrio?, ala!, abenta-lo. zarzalloso,zarzallosa ach. e n. Farfalloso, presona quetien dificultáen prenunziaras“ses”elas facomo siestasen “zetas”: Os zarzallosos dizen “Cazbaz” en puesto de Casbas. zebra n.f. Mena decaballo quetien o cuerpo árayas blancase negras: As zebras biben en Africa. zelebrar b.tr. Conmemorar, fercualcosacon emponderazión ta remerar-la: Ayer zelebroron a suya quinzena cumplañadas. As fiestas de San Lorién se zelebran o diez d’agosto. zelebro n.m. 1. Parti interior de a capeza, do ye a sesera: O zelebro se trestalla en dos emisferios. O zelebro controla as funzions corporals. 2. Calitre, capazidá de pensar e replecar as cosas: Ixa mesacha tiene muito zelebro. 3. feg. Taute, presona autora u responsable de bella aizión: Pilloron á os furtaires, pero no han puesto saperencara quiestió ro zelebro de o furto. zella n.f. Parti deacara que ye denzima de os güellosesetroba plena de pelos: Bi ha presonas quese depilan as zellas ta quese beigan más politas. zello n.m. Zerclo de metal que rodía una rueda: Leboron a rueda de o carro ta o ferrero ta que lis n’apañase o zello que s’eba crebato . OSB.: Tamién ye común sentira barián fonetica zillo. zena n.f. Conchunto d’alimentos que se prenen en rematar o diya, cuan ya ye de nuei: En casa nuestra ra zena ye á ra meya ta ras diez. Dimpués de a zena se cofloron debán de a telebesión. zenar b.intr. 1. Mincharazena: Zenemosen a cozina. // b.tr. 2. Mincharen azena belalimento: Ayer zenemos bledase pex. zeniego n.m. Tarquín, bardo quesefaen o fondo delacos, basas u ríos: Ayerelimpioron a basa esacoron seiscarretadas dezeniego. zenisa n.f. Mena de polbo grisenco que queda dimpués de cremar cualcosa: D’antis más con a zenisa feban lexiba. Tiroron a zenisa de o fogaril. Yaya dize que li preten fuego cuan se muera e que as suyas zenizas lasescampen por o mon. zenisero n.m. 1. Traste que s’emplega ta recullir a zenisa: En ixa casa no fan que fumarriar e tienen toz os zeniseros plenos de zenisa e puntas de fumarrez. 2. Linzuelo que, d’antis más, s’emplegaba como colador ta blanquiara ropa: Fa muito tiempo se feba lexiba colando zenisa por un zenisero e bulcando denzima augua calién. zentimetro n.m. Zentena parti d’unmetro: Un metro tien zien zentimetros. zentimo n.m. Zentena parti de o euro eatras monedas: Un euro tien zien zentimos. zentura n.f. Parti ques’estreitaen o cuerpo entreascostiellaseasancas: Se pretó a correya en a zentura ta que no licayesen oscalzons. zenzia n.f. 1. Conoximiento sistematizato de as cosas que se logra á trabies de catar e prebar con eras: A zenzia ha enantato muito en os dos siglos zaguers. 2. Parti concreta d’istosconoximientos: A Fesica e a Lingüística son dos zenzias. zeñar b.intr. Ferzeños: Mezeñaban ta que mecallasee no dizisecosa. zeño n.m. 1. Siñal que se fa con a cara u con as mans ta espresar u dizir cualcosa: Me feba zeños con a man ta que me baxase de l’árbol. 2. Fer clucadas con o güello: Yeran chugando á o musecató como ro contrario fazió o zeño de as trenta e una. zepillar b.tr. 1. Rebaxarafusta pasando o zepillo defustero por denzima: Zepilló ro galze de a puerta ta quesezarrase bien. 2. Pasar un zepillo por denzima de o pelo ta escoscar-lo e desenreligar-lo de bez: Teneba o pelo muito largo e totas as nueis lo se zepillaba. 3. Pasar un zepillo por denzima de a ropa u cualsiquier atra cosataescoscar-la: Zepilla-teixa saya quela lebas plena de polbo. Os medicos sezepillan as unglas antis d’operar. zepillo n.m. 1. Traste con pugas u zerras que s’emplega ta escoscar bella cosa: Un zepillo de pelo. Un zepillo de a ropa. Un zepillo d’escobar. 2. Traste de fustero queleba unacutiella ques’emplegatarebaxarafusta: Bi ha zepillos defustero quecalemplegar as dos mans. zepurrio,zepurria ach. e n. 1. Presona de poca intelichenzia: Ye una zepurria ta ras matematicas, no li dentran ni con embasador. 2. Presona con poca abilidenzia: Ye muito zepurrio ta brincar á la cuerda, no pasa nunca detres brincos. zeprén n.m. 1. Barra dura, por un regular de fierro u fusta, que s’emplega ta debantar pesos grans: En metá de o camín bi eba una peña grandisma e teniemos que tirar-la con un zeprén. // loc. fer zeprén: 2. Palanquiar, fer fuerza con un zeprén ta poder mober un peso gran: Teniemos que fer zeprén entre tres ta poder mober a peña de o camín. 3. feg. Fer fuerza u empenta ta lograr cualcosa: Cal fer zeprén de contino ta que totas as presonas de o mundo tengamos os mesmos dreitos. zeprenar b.intr. 1. Mobercualcosacon un zeprén: Si no zeprenamos, no podremos debantar ista biega. 2. feg. Empentar, treballar u fer fuerza ta aconseguir bella cosa: Calzeprenar ta que no s’aprebeixa lai inchusta. zequia n.f. Canal por do corre l’augua ta regar: Muitas zequias d’Aragón encara son de a epoca de os arabes. As talladeras sirben ta esbarrar l’augua de as n.f. Canal por do corre l’augua ta regar: Muitas zequias d’Aragón encara son de a epoca de os arabes. As talladeras sirben ta esbarrar l’augua de as zequias. zera n.f. 1. Sustanzia solida e amariella que fan as abellas: As belas se fan con zera. 2. Medrana: Teneba zera de as cullebras. Li entró zerá cuan beyó benir o toro. zera n.f. Puesto en traza decamín, una micaen alto, que gosaestará os doscostatos d’unacarrerae quesirbeta que puedacaminar-biachen: Os beyiclos no pueden aparcaren as zeras. zerca alb. Amán,en un puesto amanato: Bi ha un zinezerca de a ilesia. zerclo n.m. 1. Redoncho, superfizie mugata por una zercunferenzia: A superfizie de o zerclo ye pi re cuadrato. Os basos dixoron un zerclo denzima de a mesa. 2. Rolde: Metioron os remolques en zerclo ta fer una plaza de toros. 3. Agrupazión de chen que fa parti d’un conchunto más gran: En os zerclos politicos son pensando en era como menistra. zercunferenzia n.f. Liniazercular queencletae muga un zerclo: A longaria de a zercunferenzia ye dos pire. zereal n.m. Planta que dafruitosen traza de granose ques’emplegacomo bidolla, u sigacomo alimento: Otrigo, l’ordio e a zibada son zereals. zereño,zereña ach. Fuerteeresitén: Ixa chugadora no yera muito alta pero á zereña no li ganaba denguna atra. zero n.m. 1. Lumero que no tiene balura: Un zero á ra cucha ye igual como si no estase. 2. Cosa: En a caxa bi eba zero euros. // loc. 3. de zero: Dende o prenzipio: Cal rancar de zero e tornar á contar a istoria ta que s’enteren toz. 4. estar un zero á ra cucha: No contar ta cosa: Anque ye en o consello d’almenistrazión, no ye que un zero á ra cucha. zerra n.f. 1. Pelo rezio e duro de bels animals: O tozino tien o cuerpo cubierto de zerras. 2. Pelo largo en chenerale, más espezialmén si ye sin peinar: Peina-te ixa zerra, que parixes un adán! zerrullo n.m. Zierrecomposato de dos piezas, una deascualas puedecorrer tacalar-se dintro del’atra: Siempre que dentra en o escusau, tanca o zerrullo de a puerta. zerruto,zerruta ach. Con muito pelo: L’atro sabado benioron á tocar á ra plaza cuatro mosicos zerrutos que mos fazioron balsiar asabelo . L’onso ye una animal bien zerruto. zetazo n.m. Porgadero ta porgar farina: Pasó a farina por o zetazo ta que quedase bien limpia esuelta. zibada zibada n.f. Zereal, semellán á o trigo ques’emplegacomo alimento ta presonaseanimals: Muitos maitins se preneba un cozio deleicon flocos dezibada. zibo n.m. 1. Chenta que se fica en trampas u preseras ta cazar u pescar animals: As alaicas s’emplegaban de zibo ta cazar paxaros. 2. Engaño ta retantar á beluno: Os grans almagazens emplegan como zibo as rebaxas en bels produtos ta que a chen crompe cosas que no pensaba crompar.

zicala n. f. 1. Ferfet, inseuto berdenco o masclo de o cualo fa un rudio carauteristico en estiu: En estiu ye fázil sentir o canto de a zicala.
2. Escamarlán, crustazio marino, rosenco e minchable, semellán á un candrexo de río: As zicalas á ra plancha son sobrebuenas.

ziego, ziega ach. e n. 1. Presona que no beye: En bels puestos bi ha semaforos sonoros ta que os ziegos puedan cruzar. // feg. 2. Enzerrinato, con una ideya fixa: Ista zagala ye ziega con a chuguesca, no piensa en atra cosa. 3. Capino, zorro: Iba ziego de a trenzadera que lebaba, no podeba sisquiera tener-se dreito.

ziel (u zielo) n.m. Espazio aerio que rodia ra tierra: As estrelas están en o ziel.

zien ach. lum. 1. Diez begatas diez: Un metro son zien zentimetros.
2. Zenteno, o que en una serie fa o lumero zien: En a maratón dentró a zien, dimpués de a nobenta e nueu.

zien n.m. Tarquín, bardo que se fa en o fondo de lacos, basas u ríos:
Ayer limpioron a basa e sacoron seis carretadas de zien.

zierre n.m. 1. Mecanismo que sirbe ta zarrar u tancar cual cosa: O zierre de o bestito no ba bien. 2. Zarralla, mecanismo de metal que se fica en as puertas u tapes ta poder-los tancar: O zierre d’ista caxa ba á o rebés. 3. Tancamiento:
O chuez ordenó o zierre d’una discoteca por no cumplir as normas de seguranza.

zierto, zierta ach. Que ye berdá: Ye zierto que fa una mica de fredo, pero tampó no cal enchegar a calefazión.


zilla n.f. Cambra u trestallo d’una garchola, combento, bresca, ezetra: As zillas de as abellas son esagonals. En ixa garchola as zillas teneban una puerta de rexa. Una fuella decalculo yecomposata de muitas zillas.

zillo n.m. 1. Zerclo de luz que rodía ra luna, o sol e atros astros: Ixa nuei a luna teneba un zillo misterioso. 2. Aspeuto de o zielo cuan tien muitas boiras esbafatas e de diferens colors: Á ra tardada bieba un zillo en o zielo que feba medrana.

zimenterio n.m. 1. Fosal, puesto en o que s’apedecan os muertos: O zimenterio ye una mica alpartato de o lugar. 2. Puesto do ban á morir bels animals: Zimenterio marino.

Señalización, camino rural, Ulldemó

zimento n.m. Polbo que s’otiene mesturando calso e archila e que masando-lo con augua fa una pasta que, en secar-se, se torna muito dura: Os piquers ficoron as recholas con zimento.

baldosas, antideslizante, al revés, cemento cola

zinco ach. lum. 1. Dosetres: En a man tenemos zinco didos.
2. Zinqueno, o que en una serie fa o lumero zinco: Mayo ye o mes zinco de l’añada.

zincuanta ach. lum. 1. Zinco begatas diez: A metá de zien ye zincuanta.
2. Zincuanteno, o que en una serie fa o lumero zincuanta: O diya zincuanta de l’año caye en febrero.

zine n.m. 1. Arte e teunica de fer zintas: Una direutora de zine. 2. Establimiento en o que se proyeutan zintas: O domingo mos ne fuemos ta o zine.

zinglo n.m. Xerbicadero, puesto perigloso bien altero e pleno de peñas dende do ye fázil cayer-se: No t’amanes ta o canto de o zinglo, no baigas á ir-te-ne de capeza ta abaxo.

zinta n.f. 1. Troz de tela largo e estreito que, por un regular, s’emplega como atoque: Una zinta ta o pelo. As zintas de o debantal.
2. Istoria que se cuenta en imáchens que se mueben: Ayer fazioron en telebisión una zinta d’abenturas.
3. Troz de carne de tozino u de cordero de a que pencha de as costiellas: En o cozito chitemos blanco, churizo, gallina e un troz de zinta de güella.

Una história en final felís
ziquilín n. Abe de garrapiña, de bels trenta zentimetros, de plumache royisco con plachas u randas negras: Os ziquilins esbolastrian á bels diez metros d’altaria secutindo as alas e, cuan beyen un zorz, se capuzan como un rayo denzima d’er. OSB.: Ista parola ye de chenero imbariable.

ziquilón n.m. 1. Masto con un solo pito: Ixe mardano ye ziquilón, pero ye o que millor amarexe. // 2. loc. tener menos pitera que meyo ziquilón: Estar muito falso, no estar cosa balién.

zirco n.m. 1. Espeutaclo en que un conchunto de chens fa exerzizios d’abilidenzia e risque: O que mas li cuacaba de o zirco yeran os adomadors de lions. 2. Puesto en o que se fan istos espeutaclos: L’añada pasata ta fiestas debantoron un zirco en a demba de o lugar. 3. Antiga construzión an que se feban cursas de caballos e de carros: Os zircos romanos semellaban una pista d’atletismo. 4. Situazión en a que se truca l’atenzión: Menudo zirco no montoron os deputaus en a botazión de l’atro diya.

zircunduzir b.intr. (ant.) Rematar o plazo de bella cosa: O plazo ta presentar solizituz zircunduze o chuebes.

ziresa n.f. Fruita chicorrona redonda, de piel lisa e roya, con un piñol dintro e un rabo fino e largo: As ziresas gosan ir de dos en dos e mesmo de tres en tres.

ziresera n.f. Árbol de tronco liso e flors blancas que o fruito ye a ziresa:
As zireseras tienen una cocoroza ampla e as suyas brancas crexen dreitas t'alto.

zirgüellera n.f. Árbol de bels doze metros d’altaria, tronco liso e pardo grisenco e flors blancas que o fruito ye o zirgüello: A zirgüellera ye un árbol de fuella cayediza. OSB.: Tamién s’emplega muito, como sinonimo, a forma masculina zirgüellero.

zirgüello I. n.m. 1. Fruita redonda, de piel lisa roya, morata, berda u amariella, con un piñol dintro e que, por un regular, tien una longaria de bels zinco zentimetros: Os zirgüellos e os arañons son de a mesma familia. II. ach. 2. Zapo, zepurrio: No sigas tan zirgüello, mozet e zentra-te en o que semos fendo.

ziudá n.f. Conchunto de casas e presonas, muito más gran que un lugar, que os abitadors s’adedican, por un regular, á treballos que no han cosa á beyer con l’agricultura e a ganadería: Zaragoza ye a ziudá más gran d’Aragón.

zolle n.f. 1. Puzilca, estrabilla u puesto ta os tozinos: En a zolle tenemos dos cochins. 2. Puesto muito puerco: Teneba ra suya cambra como una zolle.

zoo n.m. Puesto en o que bi ha muitos animals ta que los beiga ra chen: En a escuela mos ne fuemos d’escursión ta o zoo á beyer animals. Floquet de Nieu ye o gorila más famoso de o zoo de Barzelona. OSB.: Ista parola ye una alcorzadura de zoolochico.

zorrera n.f. 1. Situazión de mingua u perda de facultaz fesicas e mentals en que se troba una presona por aber bebito muito alcol: Lebaba una zorrera que farfallaba cuan charraba. 2. Ambién cargato e pesato que bi ha en un puesto tancato: Qué zorrera que bi eba en a sala con tanta fumarrina, no sé cómo no s’afogaban!

zorro, zorra ach. Capino, presona que ye baxo ro prebo de l’alcol: De zorro que yera, iba dando trepuzons.

zorrupia n.f. Mandarra, muller que treballa ofrexendo serbizios secsuals á cambio de diners: A mayor parti de as zorrupias de a ziudá treballan en o Bico Biello.

zorz n. m. 1. Rateta, ratolín, animal semellán á ra rata pero muito más chicorrón: Os zorzes biben en as casas e en o campo. 2. Traste con dos u más botons que s’emplega ta treballar con l’ordinador siñalando e trigando en a pantalla o que se deseya: O zorz ye uno de os trastes que más onra fan en un ordinador.

zrujano, zrujana n. 1. Medico que cura as enfermedaz fendo operazions: L’operó de l'apéndiz una zrujana. 2. Antigamén, prauticán, presona que meteba endizions e sacaba diens.

zucre n.m. Sustanzia blanca, dulze, que s'esfá muito bien e que s’emplega ta enzucrar os alimentos: O zucre se tira de a remolacha, de a caña de zucre e d’atras plantas.

Zucrería n.f. Pastelería, establimiento en o que se fan u benden pastels e atros lamins: O millor d’ixa zucrería son os empanadicos de carbaza.

zucrero, zucrera n. 1. Pastelero, presona que fa u bende pastels: Siñor Chusé ha dixato de fer pan en o forno e agora sólo s’adedica que de zucrero.
// 2. n.f. Rezipién que s'emplega ta i ficar zucre: En a zucrera bieba una cullareta ta que cadaguno se chitase o zucre que li bagase.

zumbar b.tr. Pegar, dar golpes: Plegó plorando ta casa porque l’eban zumbato unos críos en o parque.

zumbazo n.m. Lapo: Li dio un zumbazo en a cara queli marcó os didos de a man.

zurdo, zurda ach. e n. 1. Que ye á ra cucha, isto ye en o costato más amanato á o corazón: Biben en a puerta de a zurda. 2. Que emplega millor a man u a garra cucha: Clabó un golcon a zurda, porque ye zurdo.

zurera n.f. Árbol de fuella perén que puede plegar dica bente metros, tronco escuro e duro cubierto d’una crosta muito rugosa e esponchosa, fuellas punchudas e cocoroza ampla: De a crosta de a zurera sale o zuro. Malas queli tiran a crosta á una zurera, o tronco se queda d’una color royisca.

zuro n.m. 1. Corazón de a panolla, o que queda dimpués d’esgranar-la: Os zuros son buenos ta fer fuego porque arden luego .
2. Tape de botella e atros rezipiens: Si no li tiras o zuro á ra botella, de mala traza te podrás chitar bino.
3. Sustanzia impermiable e porosa que sale de a crosta de bels árbols, que flota bien e cuasi no pesa: O zuro ye un buen material aislán.

zurret n.m. Tape de fusta que se fica en as chetas de as cubas: Embolicó una mica de cañimo en o zurret ta que tancase bien e no se’n ise o bino....